Oyatmaq növbəsi
Bizlər elə əvvəldən
yatağan olmuşuq.
Qorqud Dədə gileylənirdi
ki, Oğuz bəyləri yatanda günlərlə
yatırdılar.
Amma yatmaq da
var, yatmaq da.
Oğuz bəyləri
o uzun yuxudan duranda şücaətlər göstərməyə
hazır olardılar.
Bizlərisə
sonralar qəflət yuxularına alışdırdılar.
Yuxudan oyanandan
sonra təzədən uyumağa, növbəti dəfə
ayılandan sonra yenidən xumarlanmağa adətkərdə
etdilər.
Camaat
başladı əsnəyə-əsnəyə gəzməyə.
Əsnək əsnək
gətirdikcə lətlik basdı bizi, o yuxuyla bu yuxunun
arasında da röyalarımızı bir-birimizə
danışmaqla muşqulat etdik, yuxularımızı yozub yekə-yekə
kitablara döndərməklə şelləndik.
Oyaqlar
keçdi irəliyə, gendən onların ardınca
mürgüləyə-mürgüləyə istehza da etdik
ki, bu həriflər çaşıblar,
çıxacaqlarını bilmirlər.
***
Əlbəttə
ki, bu, Allahın işidir.
Bütöv
bir millətin yuxudan oyanmasının ilk səbəbkarı 10
yaşlı bir qız uşağı oldu.
811-ci ildə İrandan gəlib
Azərbaycanda ticarət edən Mirzə Məhəmməd
Tağı Nuxada evlənmişdi, 1 il sonra
oğlu da dünyaya gəlmişdi.
Lakin o,
arvadı Nanə xanımı, körpəsi Fətəlini də
götürərək tezliklə Təbriz
axınlığındakı Xamnə qəsəbəsinə,
birinci zövcəsinin və oradakı uşaqlarının
yanına dönür.
Nanə xanımsa qəlbinə
nə qədər zor etsə də, günü olmağa
dördcə il tab gətirir və ərinə yalvararaq Nuxaya, əmisi
axund Hacı Ələsgərin himayəsinə
qayıtmağa izn istəyir.
Mirzə Məhəmməd
Tağı isə oğlunun Xamnədə qalması şərti
ilə talaq verməyə razılaşır.
Bu əhvalat
baş verir 1816-cı ildə.
Balaca Fətəli
yatırmış.
Evdəkilərin
hamısı - külfət də, nökərlər də
xısın-xısın danışır, ehtiyatlı tərpənirlərmiş
ki, uşaq yuxudan oyanmasın.
Bir səhər
çağı Nanə xanım balasından biryolluq
ayrılmaqçün yır-yığışını
edib evdən çıxanda Fətəlinin 10 yaşlı
ögey bacısı atılır qardaşının yataq
otağına: "Nə yatmısan, dur ayağa, indicə
anan gedir, sonra həmişəlik onun üzünə həsrət
qalarsan", - deyir.
Nisə
xanımı Qafqaza mal aparan dəvə karvanıyla yola
salırlarmış.
Balaca Fətəli
ağlaya-ağlaya yüyürür küçəyə,
qucaqlayır dəvəyə minməkdə olan
anasının ayaqlarını.
Fətəlinin
yanıqlı fəryadı, ürək parçalayan
hönkürtüləri, mütəəssir olmuş
qonşuların təvəqqeləri atanı rəhmə gətirir,
bir yandan da bu minvalla uşağın
çığırmaqdan ürəyinin partlayacağından
ehtiyat edərək balanın anadan ayrılmamasına icazə
verir.
10 yaşlı o qız 5
yaşlı həmin oğlanı oyatmasaydı, bu uşaq o
mühitdə böyüyüb bir tacir, bir molla, daha kim, daha nəçi ola bilərdi.
Fitrətən
istedadlı yarandığından, Xamnədə qalıb
alış-veriş, ya dindarlıq ardınca getsəydi, yəqin
tacirin də, mollanın da fərlisindən olardı.
Bəlkə də
yox - elə adicə bir kənd adamı, əkinçi,
biçinçi olaraq qalacaqdı. Axı bu vaqeədən bircə il sonra atası vəfat edəcək və ailə
başsız qalacaq.
Amma bu uşaq
o səhər oyanmaya bilməzdi.
Çünki
bu uşaq dünyaya başqa təyinatla gəlmişdi.
10 yaşlı
bacısının oyadaraq tamam ayrı bir mühitə getməsinin
yolunu açdığı 5 yaşlı oğlanın
alnına bu oyatmaq yaxşılığının əvəzini
çıxmaq yazılmışdı.
O 5 yaşlı oğlan sabah bütün milləti OYATMAQ
üçün bu şirin sübh yuxusundan mütləq
oyanmalı, mütləq doğulduğu şəhərə
qayıtmalıydı.
Allahın
hökmü bu idi, Tarixin qərarı bu idi, Millətin Taleyi
belə cızılmışdı.
Bu uşaq
sabahın dahisi, çox-çox illər sonra özünə
elə SABAH ADAMI, SƏHƏRƏ MƏNSUB OLAN - SƏBUHİ
təxəllüsü götürəcək Mirzə Fətəli
Axundzadə idi.
(Mirzə Fətəli
rusca, fransızca sənədləri və əsərlərində
soyadını "Axundov", azərbaycanca, farsca, ərəbcə
yazılarında "Axundzadə" kimi yazıb. Gərək o
yazı sahmanına bu gün də riayət edilə.
Millətinin sabahının,
bizim indimizin və gələcəyimizin aydın səhərlərinin
təməlini qoyan, yeni düşüncəmizin ilk
böyük memarlarından olan Mirzə Fətəli!
***
Bu hadisəni
Mirzə Fətəli həyat yoldaşı Tubu xanıma,
qızı Nisa xanıma nağıl eləyibmiş. Onlar da Mirzə Fətəlinin qız nəvələrinə
söyləyiblərmiş.
Mirzə Fətəli
həmişə bacılarını bir də görməyi
arzulayırmış və ona bu vüsal qismət olur - 1848-də
illər ayrılığından sonra İrana yenidən
güzarı düşür.
Nəsrəddin
şahın taxta oturması münasibətilə çar
hökuməti İrana təbrik üçün heyət
göndərir.
Elçi dəstəsinin
başçısı general-leytenent Şellingin tərcüməçisi
Mirzə Fətəli imiş.
Mirzə Fətəli
məmur idi, razılıq verilməmiş qırağa
addım atması yasaq idi və o, tədbirlər
yekunlaşanda öz rəhbərliyinə də, İran tərəfə
də müraciət edərək əslinin buralardan
olduğunu bildirir, Təbrizdə qalan qohumlarıyla
görüşməyə icazə istəyir.
Etiraz etmirlər.
Mirzə Fətəli
Təbriz ətraflarında bacılarını axtarıb
tapır və həyəcanını ömrünün son
anınacan unutmadığı həmin görüşdən
yadigarlarla qayıdır.
Mirzə Fətəlinin nəvəsi
Aliyə xanım xatırlayırdı: "Bacıları onu
çox yaxşı qəbul eləyirlər və ona öz
incə, bədii əl işlərini hədiyyə verirlər.
Mirzə Fətəlinin
bacılarının sovqat etdikləri örtüklərdən
biri Mirzə Fətəli xəstə olarkən onun
çarpayısının yanındakı mizin üstünə
salınıbmış. Mirzə Fətəli yataqda uzanıb
yazı yazarkən bu örtüyün üzərinə
mürəkkəb damlaları düşür. Bunun üstündə səliqəli arvadı onu
çox məzəmmət edir.
Amma Tubu
xanım ərinin ölümündən sonra bunu tez-tez xatırlayar
və həmin mürəkkəb ləkəsini örtükdən
təmizləməzdi".
Həmin
örtüyü mən hər gün görürəm.
Hərdən
götürüb nəvazişlə sığallayıram.
Nizami muzeyində
Mirzə Fətəlidən qalan əşyalardan onun mənzilinin
guşələrini canlandıran iki balaca otaq düzəltmişəm.
Həmin tikmə-işləmə
örtük də oradadır.
Mirzə Fətəlidən,
Tubu xanımdan sonra Allah bilir neçə dəfə yuyulub, ləkələr
də haçandır solub itib.
O ləkələr Tubu
xanım üçün əziz idi.
Onunçün
bu qara mürəkkəb ləkələri ləkə deyildi,
sevimli ərinin, sirdaşının, ömür dostunun
parlaqdan parlaq izi idi.
Amma başqa ləkələr
var ki, onları nə illər, nə sellər-sular yuyub apara
bilər.
Uğrunda zəkasını,
ürəyini çıraq elədiyi, varlığını
fəda etməyə hazır olduğu həmvətənlərinin
ona qarşı sayğısızlığının, qəddarlığının
ləkəsi.
O ləkə həmişə
bizimlə qalacaq!
***
"Mirzə
Azərbaycan mühitində, Azərbaycan cəmiyyəti
içində yaşarkən fikrən o mühitdən tamamilə
uzaqlaşmışdı. Ruhən və fikrən
onun yaşadığı mühit, sevdiyi aləm
büsbütün başqa idi. O, xalqını bir
fransız kimi düşündürmək, yaşatmaq və məmləkətini
Fransa kimi görmək istəyirdi. O bir qartal kimi yüksələrək
mühitə və cəmiyyətə çox ucadan
baxırdı. O mühit və cəmiyyət onun ruhuna
sönük və dar gəlirdi. Mirzə Fətəli
o kirli, o qaranlıq mühit çirkabları içində
çırpınan insanlara acıyır, onlara qurtuluş yolu
arayırdı".
1924-cü ildə
Abdulla Şaiq Mirzə Fətəlinin əkdiyi toxumların
bir çox bəhrələrini görürkən belə
yazırdı.
Amma nə dərəcədə
haqlı idi Mirzə Fətəli?
Şərq
varkən, dünyaya şərqli kimi gəlmişkən bizim
bir qərbliyə bənzəməyimizdə, Mirzə Fətəlinin
öz xalqını Asiyadan Avropaya doğru yönəltməsində
nə məna vardı?
Öz müsəlman
və Şərq yuxumuzdan Mirzə Fətəlinin təkidi və
onun yaratdığı dalğanın təsiriylə oyanmasaydıq,
sırf şərqli, müsəlman olaraq qalacaqdıq.
Oyandıq,
şərqli qala-qala, müsəlman qala-qala həm də qərbli
olduq, həm də Avropa və dünya mədəniyyətinin
üstün cəhətlərinə yiyələndik.
Cılxa
özümüz olaraq qalmaq yaxşı idi, yoxsa çevrilib
belə olmaq?
Dünyanın
yolu, tarixin gedişi, indimiz göstərir ki, belə
olmalıymış, gec-tez dünya üzünü bu tərəfə
çevirəcəkmiş, erkən oyanıb bu yolu daha ertədən
tutanlar qabağa düşdülər.
Bütün bunlar baş verəndən
sonra bunun məqbul olduğunu təsdiqləməyə nə
var!
Amma bunları
irəlicədən, heç kəsin yatanda yuxusuna girmədiyi
çağda təsəvvür etmək və görmək
peyğəmbərlikdir.
Mühitinin səni
daş-kəsəklə, qınaqla, məzəmmətlə,
təhqirlə müşayiət etməsinə baxmayaraq,
onları da inadla bu yola sövq etməkçün mübarizə
aparmaq isə sadəcə peyğəmbərlik deyil, peyğəmbərlik
və qəhrəmanlıqdır.
***
Hamını
yuxudan oyatmaqçünsə Mirzə Fətəlinin
yalnız 5 yaşındakı oyanması bəs etməzdi.
Onu dəfə-dəfə
oyatmaqdan ötrü qələm göydə çalınırdı.
Yazıqlar
olsun o nadanlara ki, yerdə, bizim aramızda oturub elə xam xəyallara
qapılırlar ki, guya əllərinə müvəqqəti
düşmüş girəvənin hesabına insan taleyini
yaza, poza, dəyişə, istədikləri səmtə
döndərə bilərlər.
Binəvalar, qələm
göydəykən siz kimsiniz!
Bir insanın qələmiylə
Azərbaycanın yeni tarixini dəyişmək cizgisini
cızan əslində Göydəki Qələm idi.
Mirzə Fətəlinin
17 yaşı vardı.
Himayədarı,
atalığı, bəxtin ezam etdiyi mələk və məşhur
din alimi olan axund Hacı Ələsgər fərasətiylə
qürrələndiyi bu uşağı da gələcəyin
sanballı bir ruhanisi görmək istəyindəydi.
Elə bu niyyətlə də
özü Həcc ziyarətinə yola düşərkən
Fətəlini Gəncəyə, dostu axund Molla Hüseynin
yanına aparır ki, gəncin ərəbcəsini bir az mükəmməlləşdirsin.
Ancaq bu onun
gümanıydı.
Səfər üstündə
axund Hacı Ələsgər Fətəlini Gəncəyə
ayrı bir səbəbə görə gətirməliymiş
- Fətəli bu şəhərə gəlməliymiş ki,
Mirzə Şəfi Vazehlə
Bunlar artıq Mirzə Fətəlinin
öz sözləridir: "Bu tarixə qədər mən
fars və ərəb dillərini oxumaqdan başqa bir şey
bilməyirdim və dünyadan xəbərsizdim. İkinci atamın məqsədi bu idi ki, mən ərəb
elmlərini təhsil edib bitirdikdən sonra ruhani silkinə
daxil olub mollalıqla həyat keçirəm. Amma başqa bir qəza üz verməsi bu məqsədin
pozulmasına səbəb oldu.
Gəncə məscidinin
hücrələrindən birində bu vilayət əhalisindən
Mirzə Şəfi adlı birisi yaşayırdı. Bu adam
cürbəcür elmlərdən başqa çox gözəl
nəstəliq yazısı bacarırdı. Mən
ikinci atamın buyruğu üzrə hər gün bu şəxsin
yanına gedib xəttatlıq məşqini edirdim. Belə ki, get-gedə mənimlə bu möhtərəm
şəxsin arasında ülfət və ünsiyyət hasil
oldu. Bir gün bu hörmətli şəxs məndən
soruşdu:
- Mirzə Fətəli, elmləri
təhsil etməkdə məqsədin nədir?
Cavab verdim ki:
- Ruhani olmaq istəyirəm.
O dedi:
- Sən dəxi riyakar və
şarlatanmı olmaq istəyirsən?
Təəccübləndim
və heyrət etdim ki, bu nə sözdür.
Mirzə Şəfi mənim
halıma baxaraq dedi:
- Mirzə Fətəli,
öz həyatını bu qaragüruhun içərisində
puç etmə, başqa bir məşğuliyyət qəbul
et!
İkinci
atamın Həcdən qayıtmasına qədər Mirzə
Şəfi bütün ürfani mətləbləri mənə
təlqin etdi və gözümün qabağından qəflət
pərdəsini qaldırdı".
***
O adam mütləq
varmış ki, biz ona da minnətdar olmalıyıq.
O adam ki haçansa Mirzə
Şəfinin gözünü açıb, onu yuxudan səksəndirib,
rəva görməyib ki, bu istedadlı cahıl molla Şəfi
olsun.
Gənc yuxudan
ayılıb, Mirzə Şəfi olub və oyatmaq borcunu
işığını duyduğu şagirdinə
qaytarıb.
Molla Fətəli, axund
Fətəli yox, Mirzə Fətəliyə çevrilən
bu gəncsə yuxudan ayılanda açılmalı gözlərin,
oyadılmalı soydaşlarının onlarla deyil, yüzlərlə
deyil, minlərlə, on minlərlə olduğunu duyub.
Dərk edib ki,
üç-beş şagirdə müəllim olmaqla bu qədər
gözü açmaq, belə müdhiş yuxunu
dağıtmaq mümkün deyil.
Bu yuxu millətin
yuxusudur və milləti yuxudan oyatmaqçün millətə
müəllim olmaq gərəkdir.
Və olub!
Çox
yazıçılar, şairlər var ki, onlara "insan qəlbinin
mühəndisi" söyləyiblər. Tək Mirzə Fətəlidir
ki, onu "millətin mühəndisi" adlandırıblar.
Heyran Cəfər
Cabbarlının sözləridir: "Həyatın bir tərəfi
sökülür, dağılır, o biri tərəfdə
tamam başqa və yeni biçimdə tikilirdi. Burada Mirzə
Fətəli bir mühəndis kimi bu sökülən və
tikilən binanın başı yanında durmuş, amansız
qələmi ilə bura sökülməlidir, bura isə belə
tikilməlidir deyir. Həm də bunları keyfli bir əmrlə
demir: köhnə yaşayışın bütün
nöqsanlarını, yaramazlığını, yeni
gedişin isə bütün faydalarını irəli
sürür, anladır, qandırırdı".
***
XIX yüzilliyin
başlanğıcında Gəncə elə mərkəz
kimiydi və artıq yuxudan oyanmış, bundan da şiddətli
oyanışa ilhamlanmış çılğın Mirzə
Fətəlinin ziyarətdən qayıdan Hacı Ələsgərin
ardınca təzədən Nuxaya qayıtması sanki bir pillə
aşağı enmək idi.
Amma doğrusunu yazı
yazan, Ən Böyük Oyadan bilirdi.
Bu arada Nuxada rus məktəbi
açılır və Şərq dillərini kamilcə mənimsəmiş
Mirzə Fətəli axund Hacı Ələsgərdən rus
dilini öyrənməkçün bu məktəbə getməyə
rüsxət istəyir.
Axund qəlb
sındıran deyildi.
Ruscanı öyrənəndən
sonra isə Mirzə Fətəlini yeni üfüqlər, yeni
fəthlər gözləyirdi.
O, daha əngin bir fəzaya
uçuş üçün hazır idi.
Şaiqin söylədiyi
qartala çevrilməkçün yeni üfüqlərə
baş vurmaq gərək idi.
Ümidi, pənahı,
yetərincə gözüaçıq himayədarı axund
Hacı Ələsgərə növbəti istəyini -
hökumət qulluğunda çalışmaq arzusunu bildirir.
"1834-cü ildə
ikinci atam məni Tiflisə apardı və burada sərdar baron
Rozenə ərizə verib təvəqqe elədi ki, məni
öz dəftərxanasında Şərq dillərinin mütərcimi
mənsəbinə qəbul eləsin və rus
yazıçılarından bir nəfərini mənim
üçün köməkçi təyin etsin, ta ki rus
dilində biliyim artıb qüvvət tapsın. Bilmirəm
hansı bir dil ilə bu sərdarın, yəni baron Rozenin
yaxşılıqlarını zikr edib
şükrgüzarını yerinə yetirim. Mələk xasiyyətli
olan bu əmir ikinci atamın iltimasını fövrən qəbul
edib iltifat və mərhəmətlərini mənim
haqqımda zahir qıldı ki, onları vəsf etməkdə
acizəm".
***
Ömrünün
bu kəsiyində hey əlindən tutub onu yüksəldən
mələk xislətli insanlarla rastlaşırdı.
İblislər sonra
gələcək.
***
"Bu gün millət
üçün faydalı və oxucuların zövqü
üçün rəğbətli olan əsər dram və
romandır".
Mirzə Fətəli
bu cümləni yazanda onun milləti nə romanın, nə
dramın varlığından agah idi.
Mirzə Fətəlinin
milləti qəzəl, qəsidə yazıb oxuyurdu, dastan,
qissə dinləyirdi.
Tamaşa qismindən
isə bu əhalinin bələd olduğu yeganə mərasim
şəbih idi.
Və Mirzə Fətəli
dramlar yazdı.
Hər səhnə
əsəri bir yuxu kimidir.
2-3 saat ərzində
səhnədə yaşanan bir həyatlıq yuxu.
Yuxudan oyatmaq istədiyi
mühitinə və millətinə Mirzə Fətəli təzə
yuxu təklif edirdi.
Mühit və millət
bu oyaqlıq yuxusunu qəbul və həzm etməyə
hazır deyildi.
1859-cu il idi və
Tiflisdə Mirzə Fətəli Axundzadənin "Təmsilat"ı
işıq üzü görmüşdü.
Bu, Azərbaycan
dramnəvisliyinin - dramaturgiyamızın ilk abidəsi idi.
Bu
kitabdakılar məzhəkələr - komediyalar idi.
Bəs nədəndir
ki, Mirzə Fətəli o kitaba yazdığı müqəddimədə
yalnız gülməkdən yox, kədərlənməkdən
də bəhs edirdi: "İnsanın təbiətində iki
ümdə xüsusiyyət qoyulubdur: biri qəm, biri fərəh.
Ağlamaq - əlaməti-qəmdir, gülmək
- əlaməti-fərəhdir".
Çünki
bu 6 komediyasının hər birində Mirzə Fətəli
gülə-gülə ağlayırdı.
Millətini
güldürə-güldürə qəmləndirmək,
düşündürmək, ağıllandırmaq istəyirdi.
Bu əsərləri
yazmaqla millətə milləti göstərmək istəyirdi.
Bu əsərləri
həm də oxumaq olardı.
Amma Mirzə
Fətəli ən əvvəl onları göstərmək
üçün yazmışdı.
Bilirdi ki,
qısa müddətə bu xalqı ucdantutma savadlı,
yazmağı-oxumağı bacaran etmək
müşküldür.
Amma səhnədən
əyani olaraq göstərməklə ən bisavad adama da mətləbi
yedirtmək mümkündür.
Mirzə Fətəlinin
pyeslərindən biri - "Hacı Qara" ilk dəfə
1873-cü il mart ayının 9-da Həsən
bəy Zərdabinin rəhbərliyi və Nəcəf bəy
Vəzirovun yaxından iştirakı ilə tamaşaya qoyulur.
Bu, Milli
teatrımızın doğum günüydü.Mirzə Fətəli
o tamaşanı görmür.
Beş il
sonra isə fani dünyaya gözlərini əbədilik yumur.
Əsərlərindən
heç birini Vətən səhnəsində görmədən
həyatdan gedir.
Ömrünün
son parçasında, yataq xəstəsi olduğu vaxtlarda ailəsinə
yuxularını danışırmış.
Söyləyirmiş
ki, komediyalarının hamısının səhnədə
oynanmasını hər gecə əvvəldən-sonacan yuxusunda
görür.
Əslində
dövr elə dövr idi ki, bu əsərlərin
oynanmasını elə yuxuda görmək mümkün idi.
Allah şahidi Həsən bəy
Zərdabinin özüdür: "Bakıda realnı
gimnaziyada oxuyan biçarə uşaqların hərəsinin
iki cür paltarı vardı. Birisi gimnaziya
forması və birisi müsəlman paltarı. Gimnaziya forması heç evə gəlməzdi, həmişə
dalanda olardı. Uşaq oxumağa gedən
zaman dalanda müsəlman paltarını çıxarıb
formanı geyər, gimnaziyadan qayıdanda yenə bu
libasını dalanda çıxararaq müsəlman
paltarını geyib evə gələrdi. Bakı müsəlmanları
nəinki gimnaziyada oxuyanları, hətta bir az
adətini dəyişdirənləri müsəlmanlıqdan
çıxmış hesab edərdilər. Məsələn,
bir kəs çəkməyə oxşayan çust geyəndə
də ona o qədər kinayə edərdilər ki, biçarə
naəlac qalıb onu çıxarar, ata-baba
başmağını geyərdi. Övrət
faytona minəndə onu qeyri bir pis ad ilə
adlandırardılar.
Bu, mərkəz
Bakı idi.
Görün
indi ucqarlar nə kökdəymiş.
Və Mirzə
Fətəli əsərlərini bu adamlar, bu avamlar
üçün yazmışdı.
"Mən
Tiflisdə qulluq eləyən vaxtda mərhum Mirzə Fətəli
öz komediya kitabının bir cildini mənə vermişdi. Gimnaziyada 50-yə
qədər müsəlman şagirdlər vardı.
Onların
10-15-i axırıncı klaslarda idilər. Bir neçə
gün onları yığıb öyrədəndən sonra
elamnamələr yazıb payladıq ki, filan günü, filan
yerdə müsəlmanlar teatr çıxardacaq. Oynayanlardan hər kəs Bakıda olan qərib-qürəbalardan
özlərinə paltar və qeyrə tapdılar. Otaqların bəzəklərini də
özümüz qayırdıq, gimnaziya otaqlarının bir
böyüyündə teatr çıxartdıq. Oynayanlar çox yaxşı oynadı. Ələlxüsus Əsgər bəy Adıgözəlov
Hacı Qaranı.
Bizim Bakıda
müsəlman teatrı çıxarmağımızı
...Bu tövr ilə ildə
2-3 dəfə müsəlman bayramlarında teatr
çıxardıq. Amma neçə il
belə teatr çıxartdıq isə də, Bakı müsəlmanlarına
teatra gəlməyi öyrədə bilmədik. Çünki o vaxtda onlar gün batandan sonra evdən
çölə çıxmağı günah i-kəbirə
hesab edirdilər".
Mirzə Fətəlinin
yaratdıqlarının, Mirzə Fətəlinin yolunun, Mirzə
Fətəlinin doğurduğu ab-havanın qüdrətinə
bax ki, evindən çölə çıxmaq istəməyənləri
öz içərilərindən çıxardı.
Hamı deməyəni
deyəni sevməyənlər çox olur.
Hamıya
ağıl öyrətmək, hamıya yolun doğrusunu
göstərmək istəyənlərin düşməni bol
olur.
Mirzə Fətəlinin
sevməyəni də, düşməni də itə tök
idi.
Amma
düşündüyünü, etməli olduğunu edirdi.
Çünki
millətini sevirdi.
Bu qədər
qüsurlarını görə-görə hər halda millətini
bu sevgiyə layiq bilirdi.
***
Qoca Mirzə Fətəli
öz millətinin saf dilində yazdığı əsərlərini
öz ana dilində yuxularında görürmüş.
Amma bir başqa yuxunu da onun
davamçılarından Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
yaratmışdı ki, həmin uyğu 1911-ci il
dekabrın 2-də Mirzə Fətəlinin 100
yaşının bayramı münasibətilə
"Nicat" cəmiyyəti xətti ilə Bakıda,
Tağıyev teatrının səhnəsində vaqe
olmuşdu və ustad səhnədə qəhrəmanlarının
arasındaydı.
"Xəyalat" idi o
yubiley tamaşasının adı və Hacı Qara da (Həbib
bəy Mahmudbəyov), Hətəmxan ağa da (Nəcəf bəy
Vəzirov), Dərviş Məstəli şah da (Cahangir
Zeynalov), Molla İbrahim Xəlil kimyagər də (Mirzağa Əliyev)
o gün Mirzə Fətəliylə (Qulam Şərifzadə)
eyni səhnədəydilər. Amma o pyesdə -
o yuxuda bir kitabpaylayan da (İmran Qasımov) vardı ki, Mirzənin
əsərlərini satarkən qəribə mənzərə
ilə üzləşmişdi. Əvvəlcə
kitablardan "laməzhəbin əsəridir" deyərək
uzaq qaçan müsəlmanlar sonra bir anda
tökülüşərək hamısını son nüsxəyəcən
almışdılar. Sən demə oxumaq
üçün yox. Bir mollanın təhrikiylə
o kitabları alıblarmış ki, aparıb
yandırsınlar, bir qədərini də aldıqlarından
ucuz qiymətə ermənilərə satıblarmış.
Amma bu qəziyyə
sarsıtmır Mirzə Fətəlini: "Avam sənin nəsihətini
anlamayacaq, sənə əziyyət edəcək, föhş
verəcək. Hamısına mütəhəmmil
olmalı. Bizdən qabaq da kişilər gəliblər
və millət yolunda çalışıblar.
Onları nə müsibətlərə düçar ediblər!
Öldürüblər, oda atıblar,
kitablarını mənim kitablarım kimi odlayıblar. İllər keçib, zəmanələr
dolanıb, o şəxslərin əkdikləri bar verib, indi
onların qəbirləri ziyarətgah olubdur. Vaxt olar, mənim də toxumlarım bar verər.
Mən bəlkə də o günləri
görməyim. Amma oğlum, nəvələrim
də görsələr, mənə hesabdır. Camaatın avamlığına baxma, mən səpdiyim
toxum qabil torpağa səpilib. Mən millətimin
gələcəyinə və xoşbəxt günlərinə
xatircəməm və o xəyalla da ölüb gedəcəyəm".
Bu kəlmələr
Mirzə Fətəlinin dilindən səslənsə də, Əbdürrəhim
bəyin düşüncələridir, amma yüzdə-yüz
elə Mirzə Fətəli də o cür fikirləşərdi.
***
Xeyli vaxtdır
ki, Mirzə Fətəlinin, Əbdürrəhim bəyin
görmədikləri gələcəyin qoynunda
yaşayırıq.
Mirzə Fətəli
bu gün səhnədə yox kimidir.
Əvvəllər
hər teatrımızın səhnəsində daimi yeri olan
Mirzə Fətəli məzhəkələrinin qatı, demək
olar ki, açılmır.
Məgər
Mirzə Fətəlinin sağaltmaq istədiyi mərəzlərin
hamısı bitdimi ki, biz millət olaraq Mirzə Fətəlinin
arzuladığı səviyyəyə çatdıqmı
ki, ona arxa çevirdik?!
Hacı Qara
deyirsənsə, o yenə sağdır.
Tamahkarlıq da yerindədir,
qaçaqmalçılıq da, həmin köhnə ticarətdə
yalnız çit-bez və o qəbil şeylər
satılırdısa, indi adamdan üzü o yana hər
şeyi alırlar da, satırlar da, alınırlar da,
satılırlar da, üstəlik yeri düşəndə Vətəni
də, milləti də hərraca qoyurlar.
Misi
qızıla çevirən Molla İbahim Xəlilin yerində
elə İbrahimlər, elə Xəlillər var ki, o
bunların əlinə su tökə bilməzdi, o qəbil kələkbazlara
uyan oxumuş ağıldanseyrəklər də nə qədər
desən.
Olan-olmazını muncuğa
verib gecə-gündüz ailəliklə sapa muncuq düzməklə
məşğul olaraq qaz vurub qazan dolduracağına ümid
edən sadədillərin, var-yoxunu heç bir məntiqə
sığmayan nəhəng faizlər vəd edən saxtakar
banklara qoyaraq evsiz-eşiksiz, qara qəpiksiz qalan XX əsrlilərin,
XXI əsrlilərin Molla İbrahim Xəlilin
sarıdıqlarından nə fərqi!
Ədalət divanında haqq
verib haqqı yemək yenə varsa, cibində iki-üç
yüksək təhsil, alimlik diplomu gəzdirə-gəzdirə
falçıların felinə kitabdan daha artıq inanan
başıboşlar yağışdan sonrakı göbələklərdən
çoxdursa, nəinki oturduğu vəzifənin, hərdən
heç adına olan arvadın da sahibi olmayanlar varsa... deməli,
Dərviş Məstəli şah da, mürafiə vəkilləri
də, Yusif Sərrac da ayrı qiyafədə, ayrı yöndəmdə,
ayrı təqdimatda gərək bu gün yenə səhnələrimizdə,
ekranlarımızda, gözümüzün qabağında
sayrışsınlar.
Hələ tam
ayılmamışıqsa, oyanıb təzədən xorna
çəkməyə başlamışıqsa, Mirzə Fətəli
ortada olmalıdır.
***
1870-ci ildə Mirzə Fətəlinin
ömrünün sonuna hələ 8 il
qalırdı və özünü qoca saysa da, əslində
yaşı heç çox da deyildi. Onu cahil zəmanə
qocaltmışdı.
İranın Tiflisdəki
sabiq konsulu Əli xan vətəninə dönərkən Mirzə
Fətəli ona göndərdiyi məktubda yazırdı:
"Mən xalqı sevən, canımı bu yolda qurban verməyə
hazır olan bir adamam.
Mənim məqsədim
İslam xalqlarını sarsıdan cəhaləti ortadan
qaldırmaq, elmləri, sənətləri inkişaf etdirmək,
xalqımızın azadlığı, rifahı və sərvətinin
artması üçün, vətənin
abadlaşdırılması üçün və islamiyyətdən
əvvəl babalarımızın malik olduğu şan və
şövkətin bərpa edilməsi üçün ədalətə
rəvac verməkdir.
Öz xəttimlə
yazmış olduğum bu məktubumu cırıb tələf
etməyin. Sandıqçanızda saxlayın, mən
öldükdən sonra məktub sizin əlinizdə əntiqə
bir yadigar olacaqdır. Ömrümdən
bir şey qalmamışdır, müasirlərimin
qanacaqsızlığından təngə gəlmişəm
və taqətdən düşmüşəm".
Bezməmək
və haldan düşməmək imkansız idi.
Həyatının
10 ilini yeni əlifba uğrunda mübarizəyə həsr
etdi.
Umduğu nəticəyə
yetişə bilmədi.
Pyeslər
yazdı.
Səhnələrdə
əsərlərinin bol-bol nümayişlərini görə
bilmədi.
Ömrünün ən vacib
əsərlərindən saydığı, türkcə,
farsca, rusca qələmə aldığı "Kəmalüddövlə
məktubları"nı üzə çıxarmağa
qorxdu, bu əsəri yalnız ən ürək
qızdırdığı dostlarına etibar etdi və
sağkən nəşrini görməyə müyəssər
olmadı.
Xoş söz əvəzinə,
minnətdarlıq yerinə millətinin hərbə-zorbaçı
gədalarından dirsək gördü, söyüş
eşitdi.
Necə küsməyəydi,
necə inciməyəydi!..
Bu sətirləri 1874-cü
ilin martında məsləkdaşlarından birinə
ünvanladığı məktubda yazıb: "Mənim əzəmətli
qardaşım! Ey mənim kimi qəmlərə mübtəla
olan, arzu oxu heç bir yerdə nişana dəyməyən və
müasirlərinin qabiliyyətsizliyindən və
anlamazlığından təngə gələn!
Mənim bu məktubumun surətini
bir kitabçaya köçürüb saxlayın!
Tarix millətin
köhnə yuxusudur.
Bir yuxu ki,
heç zaman bitmir, vaxtaşırı təkrarlanır.
Təkrarlanır
ki, ondan ibrət alsınlar.
Amma heç kəs
özxoşuna, başı daşdan-daşa dəyməyincə
ibrət almaq istəmir ki, istəmir.
***
Mirzə Fətəli
yazdıqlarının hamısını həyatdan
seçirdi. Bu, elə əsərlərinin məzmunundan dərhal
görünən, seyr edilən həqiqətdir. Amma son dərəcə gerçəkçi,
doğruçu bir yaradıcı olan Mirzə Fətəli əsərlərindəki
surətləri də uydurmurdu - onların hər birini elə
öz həqiqi adlarıyla, ləqəbləriylə həyatın
içərisindən götürürdü.
Onlardan hər
biri yaxından-uzaqdan aşina olduğu insanlar idi.
1928-ci ildə Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev təsdiqləyirdi ki, Hacı Qaranın nəvələri
indi də Ağdam qəzasının Ağcabədi kəndində
yaşayırlar (kim bilir, bəlkə bu
gün də Hacı Qaranın kötükcələri elə
Ağcabədidə yenə ömür sürürlər, ya
Azərbaycanın hansısa kənd-kəsəyinə
sığınmış qaçqınlardır. Yəni bu tarixlər əl çatacaq qədər
yovuqdur).
Molla İbrahim
Xəlil adlı bir bicbala o çağkı Nuxada həqiqətən
varmış, həm çar məmurlarını, həm qara
camaatı toruna salıb soymağa nail olubmuş. Və Əbdürrəhim bəy
Molla İbrahim Xəlil kimyagərin həvəskar aktyor olan nəvəsi
ilə Tiflisdə şəxsən tanış olduğuna
şahid dururdu, hələ Mirzə Fətəli anadan
olmamışdan Molla Pənah Vaqifin şeirlərində
Müsyö Jordana, Hətəmxan ağaya işarələr
olduğunu anladırdı.
Yəni hər
şey və hər kəs həyatın özündə
vardı.
Qeyri-adi olan Mirzə Fətəli,
onun istedadı idi ki, hamının hər gün
gördüyü hadisələrin, hamının
tanıdığı adamların böyründən biganə
keçmədi, onların dolanışığını hər
kəsə göstərdi, bu yaşayışın və
insanların elə cəhətlərini qabartdı və
xalqın diqqətini elə nöqtələrə yönəltdi
ki, oxuyanlar, baxanlar fikrə daldılar: "Niyə bunları
indiyəcən görmürükmüş?"
Təqsirləri
də yoxdu.
Hər baxan görməz
axı!
Görsə də, Mirzə
Fətəli kimi görməz!
İndi gəl Seyid
Hüseynlə razılaşma: "Mirzə Fətəli Azərbaycanda
deyil, bəlkə bütün türk və İslam aləmində
birinci adamdır ki, mənsub olduğu xalq kütləsini yeni
həyata doğru çəkmək üçün doğru
bir yol intixab etmişdir".
Amma bu doğru yol intixab
etmiş, xeyirxah, süfrəsi həmişə qonaq-qara
üzünə açıq (12 il Mirzə Fətəlinin
aşpazı işləmiş Nəcəf kişi
xatırlayırmış ki, bircə dəfə də olsun
bu 12 ildə Mirzənin evdə təkcə çörək
yemiş olduğunu görmədim), çox zarafatcıl,
şux, məzəli əsərlər yazan ali insanın şəxsi
həyatı qəmlə doluydu, hüznlü idi.
13
uşağı dünyaya gəlmişdi. Amma onlardan
yalnız 2-si salamat qalmışdı. Qalanları
elə kiçikkən tələf olmuşdular. Bu ucdan Mirzə Fətəlinin evində mütəmadi
yas mərasimləri qurularmış və həyat
yoldaşı Tubu xanımın da üzü heç gülməzmiş.
Bir nəcib iş
görüb əməyinə qiymət verilməyəndə,
yaxşı işləri başqalarının adına
çıxanda da ona İlahidən nəsib olan alicənablıqla
bunu şişirtməməyi, elə zarafata salıb ötməyi
bacarırmış.
Söyləyirlər
ki, bir dəfə Qocur yaylaqlarındaykən qəfildən
gözü otların arasından sızan suya sataşır. Tez oranı
qazdırır, gözəl bir bulaq əmələ gəlir,
xərc çəkib bulağın üstünü də
götüzdürür və həmin çeşmənin
adını dostları "Mirzə Fətəli
bulağı" qoyurlar.
Bir müddət
sonra yenə dostları həmin yaylağa, həmin bulağa
düşəndə mat qalırlar.
Kimsə
bulağa Müqəddəs Məryəmin şəklini
taxıbmış və Mirzə də gülərək
"Hə, daha burda mənlik bir şey qalmadı. Bura oldu
"Allah bulağı", - deyir.
Görən o
bulaq indi də qaynayırmı, ya çoxdan quruyub gedib?
Amma Mirzə Fətəlinin
yaratdığı söz, düşüncə
bulağını qurutmaq istəsələr də, suyunu
bulandırmağa çalışsalar da,
qarğışlar, hədyanlar yağdırsalar da, dansalar da,
bu nəhri, bu dəryanı susdurmaq, soldurmaq, söndürmək
mümkün olmadı.
Həyatı
qüssəli Mirzə Fətəlini də sınmamağa,
ruhdan düşməməyə kökləyən, ən dərdli
anında da nikbin edən elə sözünün ölməzliyinə
qəti inamı idi.
Rəşid bəy Əfəndiyevin
Mirzənin dilindən söylədiyi xatirədir: "Dəftərxanadan
getdiyim vaxt üstüörtülü dalanın
ağzında oturan dükançı Məşədi
Qasım məni görən kimi dodaqlarının altında
mırtıldamağa başlayır. Sözlərini
qana bilmirəm. Amma bilirəm deyir ki, ey fələk,
göydəki daşlarını onun başına nə səbəblə
yağdırmırsan? Ey yer, yarılıb
bu məlunu nə üçün udmursan?"
Mirzə Fətəli
düşüncə, fikir inqilabçısı olub.
İnqilaba gedənsə
əyninə gərək kəfən geyinsin.
Mirzə Fətəlinin
kəfəni ömrü boyu əynindəydi.
Ağıllı adam idi, mütaliəsi çox əhatəli -
Qərbli-Şərqli idi.
Kitabxanası əlimin
altındadır. Bu müxtəlif dillərdəki bir-birindən
dərin kitabların sırası onun təfəkkürünün,
biliyinin sərhədlərinə (bəlkə daha dəqiqi -
sərhədsizliyinə) ayna tutur.
Əlbəttə ki, Şərqin
və Qərbin həm keçmiş, həm də
özünə müasir olan ədəbiyyatını,
tarixini, sənətini gözəlcə bilən bir insan Cəlalədin
Ruminin də, Mövlana Füzulinin də, İslam müqəddəslərinin
də yerini, dəyərini, çəkisini bütün
möhtəşəmliyi ilə anlayırdı.
Amma bunu da dərk
edirdi ki, həmin adlar, həmin dəyərlər
yıpranmış qəliblərdir, beyinlərdə rişə
atmış, heykəlləşmiş, bütləşmiş
ülgülərdir.
Onları
sındırmaq olmasa da, ən azı laxlatmaq lazımdır
ki, ənənəvi qafalarda heç olmazsa tərəddüdə
oxşar bir anlayış yaransın, başqa yolların da,
başqa dəyərlərin də varlığını
qavramağa həvəs oyansın.
İnqilablar həmişə
uçurdur, sökür. Bəzən öz
müəlliflərinin, icraçılarının
ömrünü də şikar edir, qurbanına çevirir.
İnqilabın
təbiəti budur.
Təkamülün
yolu isə uzundur.
Mirzə Fətəlisə
anlayırdı ki, mübtəla olduqlarından qurtulmaq, təzə
üfüqlərə pərvazlanmaqçün millət qəfəslərdən
qurtulmalıdır.
Bu isə
sındırmadan, dağıtmadan, devirmədən, bu gedişatda
bəzən yaxşılığını bildiyini də
tapdalayıb keçmədən mümkün olmur.
Təəssüf
ki, olmur.
Neyləyəsən
ki, inqilabın sifəti budur, təbiəti belədir.
***
Mirzə Fətəli
tək qələmini, istedadını, könlünü yox,
cəsədini də bu millətə fəda etdi.
Tiflisdə
yaşayırdı, Tiflisdə vəfat etdi, orada da dəfn
edildi.
Tbilisidəki Nəbatat
bağında Mirzə Fətəlinin qəbrinin ətrafında
bir sıra məşhur azərbaycanlıların qəbirləridir.
Mirzə Fətəli
haqqındakı məşhur "Səbuhi" filminin ssenari
müəlliflərindən Ənvər Məmmədxanlı
mənə danışırdı ki, bir gün sovet hökumətindən
gizlənən atasının Gürcüstanda vəfat etməsi
xəbərini alır.
Elə gecəylə
ora yola düşür.
Atasını nə
Azərbaycana gətirə, nə də onun Tiflisin
özündə tanış-bilişdən kimlərinsə
şahid olacağı dəfnini keçirə bilərdi.
Elə axşam
qaranlığında atası Qaffar kişini Mirzə Fətəlinin
məzarının ayaq tərəfində torpağa
tapşırır.
Nə bir yazı, nə
baş ağacı.
Əlamət elə
Mirzə Fətəlinin məzarı olur.
O ümidlə ki,
haçansa siyasətlər dəyişəndə
atasını harada arayacağını unutmasın.
Amma Qaffar kişiyəcən
də necə millət fədaisinə Mirzə Fətəlinin
məzarı hayan olmuşdu.
Bunu isə mənə
Cümhuriyyət dönəmindəki ilk əmək nazirimiz Əhməd
bəy Pepinovun qızı Sevda xanım söyləyirdi ki,
1920-ci ilin iyulunda Tiflisdə qətlə yetirilən babası
Həsən bəy Ağayev də, ondan bir ay öncə
kürəyindən güllələnmiş Fətəli xan
Xoyski də Mirzə Fətəli məzarının həndəvərində
basdırılmışdılar.
Diriliyində millətinə
faydalar vermiş, həyatda olmadığı günlərdə
də o xeyirxahlıqlarını davam etdirmiş Mirzə Fətəli
quruca məzarı ilə də xalqına yararlı
olmuşdu, dəyərli Vətən balalarının
ruhlarının, cəsədlərinin pənah yerinə
çevrilmişdi.
Zaman dəyişib.
İndi həmin məzarların
üstündə o vətənpərvərlərin adları
da həkk edilib, büstləri də ucalır.
Və Mirzə Fətəli
də qoruya bildiyi nəvələri ilə
yanaşıdır...
***
Amma onun özünə
qurbanı, şəhidi olduğu həmvətənləri
torpağı da çox görmüşdülər.
1878-ci il fevralın
28-də diri ömrünün son saatlarını
yaşayırmış və axır nəfəsində son nəcibliyini
edir.
Qızı
xatırlayırmış bunu.
Ürəyi
şişibmiş Mirzənin (şişməyəydi, neyləyəydi)!
Adətən onu həkim
Markozov müayinə və müalicə edərmiş.
Axırıncı
gecə halının pisləşdiyini görüncə
doktoru dəvət edirlər.
Öz içərisindəkini,
necə ümidsiz vəziyyətdə olduğunu hər halda
Mirzə Fətəli hər kəsdən yaxşı hiss
edirdi, həkimin də tərpənişindən,
üzünün-gözünün ifadəsindən tutur ki,
artıq sondur.
Dili batmazdan, heyi
tamam kəsilməzdən öncə arvadını
çağırır, güclə eşidilən səsiylə
zarıyır: "Bu dəqiqə doktorun haqqını verin,
mən keçinəndən sonra baş qarışıq
olar, yaddan çıxar".
***
Mirzə Fətəli
son yuxusuna getmişdi və cənazəsi qalmışdı
ortada.
Arvadı, oğlu,
qızından savayı yaxın duran yox idi.
Qohum-əqrəba
da qaçıb gizlənmişdi.
Fitva belə idi.
Onun
ölüsündən də intiqam alırdılar.
Mirzə Fətəlinin
vəfatı xəbərini şeyx ül-islam Molla Əhmədə
xəbər verəndə o: "Tanıyırdım, söhbətlərimiz
də, mübahisələrimiz də olub. Mən onun
namazını qılmaqdan imtina edirəm", - demişdi.
Bu, digər mollalara
da işarə idi ki, yaxın durmayın.
Ailəsi məcbur
olub 4 hambal çağırır.
...Müsəlman hamballar da boyun
qaçırırlar.
4 kazak
gəlir.
Hərəsinə 3
manat pul verirlər və kazak hamballar tabutu
çiyinlərinə alaraq qəbiristanlığa
yollanırlar.
Ardınca
bağırırlar: "Aparın dərin basdırın ki,
bir daha çıxa bilməsin".
***
Mənim
millətim bütün zamanlar boyu millətimin iftixarı
olmalı dahi övladından belə ayrılırdı.
Onu son mənzilə
belə ləyaqətsiz yola salırdı.
***
Bunu
bağışlamaq olmaz.
Bu xəcalətin
yükü çox ağırdır.
***
"Molla
İbrahim Xəlil kimyagər"də Mirzə Fətəlinin
şair Nurusu, bir növ, elə o özü idi.
Başqalarına
düz yol göstərəndə, ağıl verəndə
ona irad tuturlar ki, axı sən özün də xoşgüzəran
deyilsən, qışda tapanda, yazda tapmırsan, yazda tapanda,
qışda tapmırsan. Sənin
sözünlə isə gərək hünərin, şeir
deməyin bir iksir olaydı.
Şair Nuru (əslində
elə Mirzə Fətəlinin özü) pərişan-pərişan
cavab verir ki, mənim hünərim həqiqətən iksirdir,
amma qanan üçün, zövq əhli üçün, mərifəti,
kamalı olanlar üçün: "Mənim bəxtimdən
həmşəhərlilərim ki sizsiniz, nə kamal var, nə
ağıl var, nə beyin var; bu surətdə mənim hünərimdən
nə fayda hasil olacaq?!"
***
Bu gün
başda istiqlalımız, respublika quruluşumuş,
çağdaşlığımız olmaqla müasir,
yüksələn bir millət kimi qazandığımız hər
nə varsa, hamısında Mirzə Fətəlinin halal payı
danılmazdır.
O olmasaydı, bunlar indi
olmazdı.
Mirzə Fətəli
azı bir əsr irəli atdı milləti.
Bu
haqqı-sayı unutmaq nankorluq olardı.
1911-ci ildə "Molla
Nəsrəddin" dərgisinin üz qabığında Mirzə
Fətəlinin Rotterin çəkdiyi portreti verilmişdi və
altında da bir cümlə: "Hələ bəs deyil ki,
müsəlman arvadlarını teatr tamaşalarına
çıxardı və bizim abrumuzu tökdü, hələ
bu nainsafı cəmi müsəlman aləmi yada salıb, rəhmət
oxuyub və bunun şəklinə baxıb fəxr eləyirlər".
Və Mirzə Cəlil
tək kişidir ki, hamımızın əvəzinə Mirzə
Fətəlidən üzr istəyib: "Hərçənd
biz bilirik ki, qiyamət zamanı Mirzə əzizimiz bizim ətəyimizdən
yapışıb şikayət edəcək. amma
dəxi qiyamət günü o bizi haradan tapacaqdır?
Ustadın özü bizə
kitabında vəsiyyət edir: çün torpağa getdin - dəxi
qayıtmaq yoxdur.
Mərhum
Mirzə Fətəlinin ruhundan üzr istəyirik".
***
Həmin
üzrü gərək biz hamımız istəyək.
***
Və mən
bunu da çox istəyirəm ki, o qayıtsın.
Həmişə
bizi oyatmış Mirzə Fətəlini gərək bir dəfə
də son əbədi yuxusundan biz oyadaq.
Mirzə Fətəlinin
yeri Bakıdır.
Fəxri
xiyaban, məslək, əməl qardaşlarının,
şagirdlərinin uyuduğu müqəddəs məkan.
Tiflisdə
mülkü qalır.
Elə o
mülk orada Mirzə Fətəlinin abidəsi kimi yetər.
Özü
isə gərək köçsün Azərbaycana.
İntizarındayam o
günün ki, Mirzə Fətəlinin ruhu
qarşısında günahkar olan bizlər ustadın
Bakıya
yetişən cənazəsini başımız üstündə
şəhərin küçələrindən payi-piyada
keçirərək son ən rahat yuxusunu yatacağı məzarına
çatdıraq.
Onu elə həmin
gün gözlərini yumubmuş kimi Vətən
torpağına tapşıraq.
Bu,
bütöv milləti ətalət yuxusundan oyatmış
böyük vətəndaşa vəfa borcumuzdur.
Mirzə Fətəlini
daşımamış çiynimizin xəcaləti ilə
yaşamaq dözülməzdir.
Bu xəcaləti
daşıya-daşıya yaxşı millət olmaq çətindir...
525 - ci qəzet.-2009.-10 yanvar.- S.15-18.