Türkün üç böyük şeiri

Bu yazıya girişin ağzındaca Salih Zeki Mericə təşəkkür edirəm. Niyə? Bizdə bir atalar sözü var: "Vur deyənlə vuran şərikdi". Onun və "İrfan" dərgisinin sifarişi olmasaydı, çoxdandı düşündüklərimi, şifahi qeydlərimi yazıya köçürməyəcəkdim.

Qəribə bir dövr yaşadıq. Eyforiya və pafos dövrünü. Həyatımızın bütün sahələrini əhatə edən bu dövr, Allaha çox şükür, bitdi. Deyəcəksiz: nə dövr? Elə bir dövr ki, yaxşıya işarə olunub yaxşı deyilirdisə, onun yaxşılığı izah olunmur, pisə barmaq uzadılıb pis deyilirdisə, onun niyə pis olduğu yenə sirr olaraq qalırdı. Sual: burda pis nə var ki? Yaxşı və pis dediyimiz şeylər izah olunmadıqca qohum olur, yaxşının pis, pisin yaxşı olmaq imkanı artır.Xüsusən sənətdə bu təyinlər o qədər incə sərhədlərlə ayrılıb ki, hər dəfə yeni nəsillər formalaşdıqca yeni arqumentlər tələb edir. Halbuki, hər hansı bir konkret məsələ ilə bağlı ilkin fundamental izah, sonrakıları yalnız qısa əlavələrə çevirməklə yetərli olmalıydı. Məsələn, ədəbiyyatla məşğul olmağı öz həyat işi seçən gənc adamlara yazı prosesində "arqonun", "söyüşün" istifadə olunmasının pis tərəflərini hər dəfə izah etmək və bu xüsusda yeni mübahisələr açmaq lazım gəlir. Nəticə də ürək açan deyil. Hələ də "arqonun" və "söyüşün" bədii mətndə səmimiyyət işartısı olduğunu deyənlər, belə düşünməyənləri qeyri-səmimilikdə, quruluqda, az qala "11 sentyabr hadisələri"ndə ittiham edirlər. Halbuki hər hansı bir əsər, tendensiya, üslub və s. haqqında bir milli ədəbiyyat avtoritetinin- yazıçının və ədəbiyyatşünasın əsəri və ya "i"nin üstündəki nöqtəni qoyacaq fikri bəs edərdi. Hərçənd, bədii mətn haqqında ən doğru araşdırma elə həmin mətnin özüdür, bircə qalır onu düzgün oxumaq. Amma "yaxşı oxucu olmaq yaxşı yazıçı olmaqdan çətindi". Görünür, bu səbəbdəndir ki, ədəbiyyat yaşadığımız dünyanı, yəni əslində bizi az dəyişib.

***

Bir azdan Nəcib Fazil Qısakürək, Orxan Vəli və Fazil Hüsnü Dağlarcanın hərəsindən bir şeir olmaqla türkün üç böyük şeirindən söz açacam (bu yerdə qeyd edim ki, hər üç müəllifin şeir kitabları prof.Tofiq Məlikli, Rasim Qaraca və bəndənizin tərcümələrində (=uyğunlaşdırmalarında) son illər ərzində çapdan çıxmışdır). Əslində, təklif etdiyim şeirləri yenidən və düzgün oxumağa çalışacam... Nazim Hikmətdən sonra XX əsrdə türk dilində "şeirlə danışmaq" həqiqi bir müşkül olsa da, adını çəkdiyim üç şair bunu bacardı - minimalizmlə, səmimiyyətlə, süjetliliklə və əlbəttə gözəl işlənmiş prosodik nüanslarla.

Nəcib Fazil Qısakürək

Ədəbiyyat dinə iddia edirsə, o, ikincidərəcəli olur, çünki dini kitablardakı mətnlərdən daha kamilini heç vaxt yarada bilməycək; və eyni zamanda ədəbiyyat dini mahiyyətli olmağa can atmırsa, yenə ikincidərəcəli olur. Bəs nə etməli? Bu sualın nəzəri cavabı çox vaxt aparardı. Gəlin Nəcib Fazilin bir şeirini düzgün oxumağa çalışaq: "Bir mərhəmətdir yanan darısqal otaqların / Hisli lampalarında, hisli lampalarında.// Gəlib gedən hər üzdən gizlin bir əks qalmış / Tozlu aynalarında, tozlu aynalarında.// Atılan pal-paltarlar boğazlanmış bir adam,/ Qırıq masalarında, qırıq masalarında// Bir sirri sürükləyir tərliklər tarap-tarap,// Qapı kandarlarında, qapı kandarlarında.// Atır sızıltıların çılpaq divarda nəbzi,/ Mismar yaralarında, mismar yaralarında.// Qulaq verin ki, zaman taxtanı gəmirmədə,/ Taxta aralarında, taxta aralarında.// Ağlayın aşinasız, səssiz can verənlərə,/ Otel otaqlarında, otel otaqlarında".

İndi isə şeirdəki hərəkət taryektoriyasına baxaq: Lampadakı işıq (bütün təsvirlər işığın əks olunmasıdır, yəni işıq yoxdusa, təsvir yoxdur). Sağa və ya sola hərəkət (pəncərədə və ya güzgüdə işığın və ya adamın əksi). Daha bir sağa və ya sola hərəkət (çarpayı üzərinə atılmış xalat). Daha bir hərəkət (qapı ağzına doğru). Daha bir hərəkət (bu dəfə başın hərəkəti sağa və ya sola - divarlara vurulmuş mismarlardan nəsə götürülür). Başın yuxarı hərəkəti (kimsə otaqdan çıxmamışdan əvvəl tavana baxır). Və son - hərəkətsizlik (kim isə çıxıb, kim isə qalıb.)

İndi bir az da aydınlaşdıraq. Oteldə bir neçə gün qalmış adam otağını tərk etmədədi. İşıq yanır. Adam güzgüdəki və pəncərədəki (aynadakı) əksinə baxıb düşünür ki, burda başqalarının əksi də olub. Boğazlanmış adama bənzətdiyi xalatını çıxarıb atır çarpayıya, ayağında tərliklər qapıya doğru hərəkət edir, qaranlıq kandarda öz addım səslərini eşidir, qənaətə gəlir ki, o özü də, bütün başqa insanlar da ilk əvvəl sirrdi, paltarını mismardan çıxaranda mismar yerlərini yaraya bənzədir. Və nəhayət çıxma anında adətən adam nə edir? Tərk etdiyi, ona bir neçə gün yoldaşlıq etmiş otağa, otağın divarlarına, tavanına son nəzərini salır, taxta aralarının çürüdüyünü, zamanın onu gəmirdiyini və ümumiyyətlə zamanın hər şeyin üzərində hakimi-mütləq olduğu qənaətinə gəlir və otağı tərk edir. Yuxarıdan - yuxarıdan asılmış lampadan başlayan hərəkət elə yuxarıyla-adamın yuxarı baxıb gördüyü tavanla bitir. Bitir deyirik, çünki sonuncu misra hərəkətsizlikdi, eyni zamanda müəmmadı. Çünki gedən varsa, soruşula bilər, bəs onda qalan kimdi? İlk cavab belədi: hər bir adam konkret bir məkana bir informasiya və ovqatla girir, başqa bir ovqat və informasiya ilə çıxır. Yəni biz addımbaşı dəyişirik. Bəlkə Nəcib Fazil buna işarə edir. Əlbəttə.

Amma indi şeirə başqa bir gözlə də baxaq. Bəlkə Nəcib Fazil Qısakürək otel odasıyla dünyanı göstərmək istəmişdi. Niyə də yox. Şərqdə məşhur olan bir müqayisə: hələ bir vaxtlar Rudəki yazırdı ki, bu dünya bir karvansaradır (mehmanxanadır), hərənin bir az vaxtı var. Yaxud, bu dünya bir pəncərədir, hər gələn baxar gedər. Mehmanxananın dünyanın modeli olması həm şərqdə, həm də qərbdə (xüsusən prozada) çoxlu işlənib deyə, artıq sözə ehtiyac yoxdu, məncə. Amma bir sual açıq qalır. Gedən kim idi? Qalan kimdi? "Gedən ruh idi, qalan bədəndi" - hər halda bu yozumu istisna etmək olmaz.

Bütün bu söylənilənlərdən sonra məşhur bolqar şairi Georgi Borisovun "əməldən (=hərəkətdən) əməlli metafora yoxdu" fikri ilə razılaşmaya bilmirsən. Çünki məhz əməl, hərəkət, yəni onun bədii mətndəki inikası həyatın ekvivalenti kimi çıxış edə bilir, şeirə, poeziyaya çoxmənalılıq qazandırır. Bu nəyə lazımdı deyə sual oluna bilər. Bəs ədəbiyyat ikinci dərəcəli olmaqdan qurtulmağa başqa necə cəhd edə bilər ki? Axı o bir tərəfdən dini mahiyyət ifadə eləməyə, digər tərəfdən həyati olmaqla bunu eləməməyə çalışmalıdı. Necə bilirsiz, Nəcib Fazil Qısakürək bunu eləməyə cəhd etmirmi? Bir də və bu mətn içində son dəfə şeirin axırına diqqət yetirin: "Qulaq verin ki, zaman taxtanı gəmirmədə,/ Taxta aralarında, taxta aralarında". Vaxt ötdükcə hər şey çürüyür. Niyə? Çünki maddələr, materiallar reaksiyaya girir, oksidləşir, aşınır, sürtünür və s. baş verir ki, bu, fizikadır. Amma hər dəfə sual verib ona cavab ala bilməməyimiz isə fizikanın arxa üzünə işarə edir ki, bu da metafizikadı. Metafizikanın isə ən böyük sualı zamandı. Allah Quranda "...zamanın Onun özü olduğunu" söyləyir.

Bu 7 bəndlik şeirin daha başqa bir məziyyəti dəqiq ölçüdə (14-lük heca) və qafiyəli (AB - CB-DB və bu ardıcıllıqla) yazılmasıdır. Mən dəfələrlə bu şeiri ucadan və təklikdə qiraət eləyib bu qənaətə gəlmişəm ki, bu şeir ritminə görə saat effekti yaradır, sanki kəfkir dönə-dönə gedir, gəlir. Yəni saat zamanın nişanı kimi imitasiya olunur. Əslində bütün şeirlər (hətta sərçə civiltiləri belə) söylənilməsi üçün zaman tələb etdiyindən, üstəgəl yaşanmış hadisələri və hissləri yenidən ifadə edəcəklər deyə reprezentativdilər, zamanı imitasiya etmək cəhdində bulunurlar. Nəcib Fazil bu imkanla kifayətlənməyib həmin halı struktural-ritmik müstəvidə də gücləndirir və bu mənada da ikilidir. Beləliklə, Nəcib Fazil Qısakürək, əvvəldə yazdığım kimi, ikincidərəcəli olmaq qorxusunu bütün plastlarda ikililiklə və ustalıqla dəf etməyə cəhd edir. Mən cəhd edir yazıram, çünki başqa bir fikir yadıma düşür: hədiyyə hədiyyə edəndən həmişə kiçikdir. Hədiyyə edən isə Nəcib Fazilin də sevdiyi böyük Allah idi.

Orxan Vəli

Şair peşəsi həm də boşluğu sözlə doldurmaq, sükutu sözə çevirməkdirsə, Orxan Vəli bəlkə də dünyada boşluğu sözlə yanaşı pauza və sükutlarla təkrar doldurmaqla mahiyyət yaradan bir neçə şairdən biridir... Məsələn, "Zoğal" şeirini diqqətlə oxusanız, bunu sezəcəksiniz. Amma indi bu haqda yox, onun başqa bir şeiri haqqında danışacağıq. Gəlin "Bu dünya" şeirini bir yerdə oxuyaq: "Dəli edər insanı bu dünya;/ Bu gecə, bu ulduzlar, bu qoxu,/ Bu təpədən dırnağa çiçək açmış ağac".

Diqqət yetirin, bu yepyekə dünyada bu yepyekə dünya haqqında bəlkə də ən qısa şeirdi bu şeir. Ceyms Coys bir gün haqqında dünyanın ən böyük romanını yazmışdı, Orxan Vəli bunun tərsini edir və beləliklə də şeirin, sözün imkanlarını özünəməxsus şəkildə sərgiləyir. İndi şeirdəki məntiq zəncirinə baxın: dünya təsəvvürəgəlməz qədər böyükdür; təsəvvürəgəlməzlik özü bir tərəfdən dünya deməkdirsə, o biri tərəfdən elə dəlilik deməkdir, çünki dəlilik rasional təfəkkür və təsəvvürün sonudur, o biri üzüdür. "Bəlkə ağılsız dünya", "dəli dünya" epitetləri elə burdan - insanın məhdudluğundan yaranır? Amma irrasional olan rasional hala gəlməlidi. Ona görə şeirdəki son təsvirin "ələgəlmə" trayektoriyasına baxın: böyükdən kiçiyə, ümumidən xüsusiyə bir xətt var ("ədəbiyyat detallardır" fikri az sonra təsdiqlənəcək). Dünyanın adı çəkilirsə onun konkret görüntüsü, halı, təsviri olmalıdı. Belə də olur. Sonrakı misrada ilk əvvəl gecə olduğu bilinir. Gecə varsa, artıq təsvir yoxdu düşünmək olar, yəni qaranlıqdı. Yaxşı bəs qaranlıq varsa mümkün təsvir nə ola bilər? Qapalı məkandasansa - evin içindəki əşya, çöldəsənsə - ay və ulduzlar görünə bilər. Çöldəsən. Ay və ulduzlar ola bilər demək. Amma ikincisi - ulduzlar var - müəllif bunu deyir. Birincisinin ağla gəlməyi, amma olmamağı səmimilik, təklif olunmuş halda bədii doğruculluq göstəricisidir, məncə. İndi isə baxın, təsvir qıtlığında, yəni qaranlıqda bu qıtlığı, boşluğu doldurmaq üçün sanki başqa bir duyğumuz işə düşür və gözəl qoxunu hiss edirik... Və o qoxu bir ip kimi başqa bir təsvirə aparıb çıxarır: təpədən dırnağa çiçək açmış ağaca. Bu ağac qaranlıqda görünürmü? Görünmürmü? Bu artıq vacib deyil, çünki ağacın təsviri gözlə deyil, qoxu ilə təyin olunur. Deməli, birmənalı deyil, hərə o qoxunu və ağacı istədiyi kimi görə bilər, təyin edə bilər. Hansı qaranlıq? Hansı qoxu? Hansı ağac? Bu suallara hərənin öz cavabı var. Əlbəttə bu imkan təkcə bu şeirin deyil, ümumiyyətlə söz sənətinin imkanıdır, amma sözügedən şeirdə həmin imkan, xüsusən son təklif olunan təsvir-ağac qoxuyla təyin olunmaqla maksimum güclənir. Yeri gəlmişkən, Orxan Vəli şeirinin bir xüsusiyyəti də məhz budu: çoxyozumluluq. Həmin xüsusiyyət onun poeziyasını musiqi ilə qohum edir ki, bu da hər bir şair üçün kompliment olardı.

Yazı qaydasına görə haykuları (3 sətir), heca sayına görə yapon töka və naqautalarını (tankadan alınma şeir formaları; "31+" heca sayı ilə olur ) xatırladan bu şeirin daha bir məziyyəti: 1-ci və 2-ci sətirlərdəki heca bərabərliyi ilə harmoniya və vahid ahəng yaradırsa, axırıncı sətirdə bu ahəng son nəticənin-ağac təsvirinin xeyrinə pozulur, hecaların sayı artır, bununla da ağac obrazı "bərkiyir".

Belə bir fikir var ki, Orxan Vəli o dövr Türkiyəsi üçün ənənəvi heca və əruz şeirinin əleyhinə idi. Amma məncə, o həm də əruzu və hecanı inkardan ilhamlanan uğursuz sərbəst şeir yazanların da əleyhinə idi. Bu səbəbdən də sərbəst şeirə xas epizm onun yaradıcılığına yaddı. Bütün dövrlər üçün aktual olan çox yazmaq və lazımsız uzunçuluq kimi neqativ tendensiya da Orxan Vəli yaradıcılığına xas deyildi. O, sadəcə olaraq, qafiyələri səmimiyyətə, uzunçuluğu isə bütün sözlərin anası olan sükuta dəyişmişdi.

Fazil Hüsnü Dağlarca

Bu yaxınlarda dünyasını dəyişmiş Dağlarcanın şeirləri haqqında lap çox danışmaq olar, ilk əvvəl ona görə ki, o, çox yazan şairlərdəndi. Amma Dağlarcanın mənim bu gün söz açmaq istədiyim bir şeiri ədəbiyyatçılar üçün bütün dövrlərdə aktual bir məsələyə çox asanlıqla aydınlıq gətirir. Ədəbiyyat və hakimiyyət, ədəbiyyat və lider mövzusuna. Çoxluq belə hesab edir ki, şair şah haqqında yazmamalıdı. Niyə? Yəqin ona görə ki, əhalisinin qayğısına qalmaq, başqa adla ədalətli qanunların işləməsinə təminatçı olmaq dövlət rəhbərlərinin və ya institutlarının işidir. Necə ki, ədəbiyyatçının işi yazmaqdır, eynən elə. Onda belə çıxır, yazmaq olar. Onda həmişə olduğu kimi başqa sual çıxır: necə yazmalı? Əslində ədəbiyyatda estetlərin yanında olanların sualı da budur. Elə sözlə yazmaq ki, şair və yazar azadlığını itirməsin, yəni, azad sözlə yazmaq. Azad söz isə ilk növbədə ritorikadan azad olan, səmimi söz deməkdi və bunu söyləyənlər çox doğru buyurublar.

Dünya xalqları ədəbiyyatları tarixində toxunulan məsələ ilə bağlı nümunələr çoxdu. Xüsusən Şərq ədəbiyyatında, divan ədəbiyyatında mədhiyyələrə, şah və sultanlara ithaflara, xitablara çox rast gəlmişik. Amma deyək ki, Nizami və Höte kimi, sağ olsaydılar, yazdıqlarından utanmayacaq müdriklər çox az tapılar yəqin. Məsələn, Türkiyə və Azərbaycan çağdaş milli şeirini də öz içinə alan XX əsr dünya poeziyası da mövzu predmeti olan şeirlərlə zəngindi. Mandelştam kimi Stalinə iki fərqli şeir itthaf edənlər də var, Arseni Tarkovski yazdığı kimi, Stalinə həsr olunmuş ciddi poeziya nümunəsi sayılan və bu gün də dəyərini itirməyən şeirlər də var, yaxud İosif Brodskinin Jukovun ölümünə yazdığı, "siyasi poeziyanın", siyasi elegiya-ağı janrının şah nümunəsi sayılacaq eyniadlı şeir də çoxlarına məlumdu. Amma rəhbərlər, liderlər, dövlət başçıları haqqında olan şeirlərin çoxu, nə yazıq ki, xoşa gələn deyil. Gəlin Fazil Hüsnü Dağlarcanın bir şeirini oxuyaq:

"Gün gələr püskürər Vətənimin boruları,/ Qan qırmızısını sabaha,/ Qılınclar Bismillah söylər,/ Qalxar atlar şaha.// Fələyin sürüşkən yazısı oxunar yenidən,/ Dağ başını duman alar, qardaşım./ Birə yüz olur, birə min olur düşmənimiz,/ Batar ölüm dürlü-dürlü günaha.// Savaşın sonudur, getdi sanarsınız/ Vətən və bayraq./ Bir uşaq yenidən doğular, Bir Mustafa Kamal daha."

Bu şeiri müvafiq janrda yazılan şeirlərin şedevri saymaq olar. Düşünürəm, çətin ki, Mustafa Kamalın (= və ya başqa bir liderin) xidmətini bundan daha yaxşı ifadə edəcək və vur-tut 10-12 sətir olan şeir tapmaq olar. Burda tarix var, fəhm var, dövlət başçısına verilə biləcək ən böyük qiymət var: ən böyük dövlət kişisi - ən doğru və uğurlu örnək, etalon deməkdir; ondan (=dövlət kişisindən) böyüyü isə həmin böyük insanları yetişdirmək potensialını özündə ehtiva edən millət və xalqdır ki, Dağlarca da böyük müdriklik, səmimilik, doğruçuluqla məhz bunu deyib. Daha doğrusu, deyə bilib. Bəlkə bəsit görünəcək, amma bu sətirləri yazmaqdan vaz keçmək istəmirəm: çəki daşı etalonunun ən ağır olduğunu kimsə söyləyə bilməzsə də, onun ən düzgün olduğunu heç kim şübhə altına ala bilməz.

Həqiqi poeziya isə deyə bilmək, şübhə oyatmayacaq qədər səmimiyyətlə deməkdir. Nəcib Fazil Qısakürək, Orxan Vəli və Fazil Hüsnü Dağlarca kimi.

Səlim BABULLAOĞLU

525-ci qəzet.-2009.-10 yanvar.-S.27, 29.