Təhsil qanunu: Uzun illərin həsrəti

I məqalə: Qanun yaradıcılığında xırda məsələ olurmu?

Son illər Təhsil qanunu barədə mənə sual veriləndə jurnalistlərin diqqətini iki məsələyə yönəltməyə çalışıram. Birincisi, nədənsə cəmiyyətdə belə bir əminlik formalaşıb ki, "Təhsil haqqında" qanun qəbul olunan kimi, təhsilimizdə mövcud olan əksər problemlər avtomatik şəkildə öz həllini tapacaq. Əlbəttə, soydaşlarımızın qanuna bu qədər inamı yaxşı haldır, lakin nədənsə unudulur ki, əslində qanun insanların, təşkilatların dövlətlə münasibətlərini müəyyənləşdirən qaydalar və normalar məcmusudur, onun əsas funksiyası dövlətlə müxtəlif hüquq subyektlərinin münasibətlərini tənzimləməkdir. Bu mənada Təhsil qanunu da hansısa fövqəlbəşər qüvvəyə malik ola bilməz və mənim anlamımda, məhz onun vasitəsilə təhsildə böyük sıçrayışın gözlənilməsinə, mövcud vəziyyətin ciddi şəkildə dəyişilməsinə ümid bəsləməyə dəyməz.

İkincisi, 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul edilməsinə baxmayaraq, 13 ildən artıq keçmiş bir müddətdə "Təhsil haqqında" qanunumuzun ölkənin Əsas Qanununa uyğunlaşdırılmamasına mən həmişə həlli tapılmamış ən vacib dövlət əhəmiyyətli məsələlərdən biri kimi yanaşmış, bu barədə mətbuatda, televiziyada açıqlamalar vermişəm. Lakin heç bir dəyişiklik baş verməyib... Ötən il dekabrın 30-da Milli Məclis tərəfindən Təhsil qanununun layihəsi ikinci oxunuşda qəbul olundu. Yalnız 22 gün keçdikdən sonra parlamentin internet saytında yerləşdirilmiş bu sənədlə tanışlıq məni çox məyus etdi. Düşünürdüm ki, nəhayət, mükəmməl bir layihə ərsəyə gələcək və qanunun daha təkmil sənədə çevrilməsi məqsədilə verdiyim 130-dan çox təklifin, düzəlişin böyük hissəsi orada öz əksini tapmış olacaq. Əfsuslar olsun ki, onlardan yalnız altısı layihədə nəzərə alındı. Halbuki, ötən ilin aprelində qanun üzərində çalışan işçi qrupu ilə görüşlərimiz, birgə müzakirələrimiz tam anlaşıqlı şəkildə keçdiyindən əksər təkliflərimin qəbul olunacağına inam yaranmışdı. Onu da qeyd edim ki, işçi qrupunun izahatlarından sonra 14 təklifimi geri götürdüm.

Təhsil qanunun fövqəlbəşər sənəd olmasa da, onun strateji əhəmiyyəti çox böyükdür. Onun Azərbaycan təhsilinin dünya təhsilinə inteqrasiyasının sürətləndirilməsinə təkan verəcəyi danılmazdır. Məhz bu səbəbdən qanunun mükəmməlliyi şəxsi marağımdadır. Anlayıram ki, "Təhsil haqqında" qanunun layihəsi artıq ikinci oxunuşdan da keçib. Məhz buna görə millət vəkillərimizdən xahişim budur ki, qanunun bütövlükdə qəbul edilməsində tələsikliyə yol verməsinlər. Dərk edirəm ki, yanlış fikirlərdən, addımlardan heç kim xali deyil və mənim də mülahizələrimdə səhvlər ola bilər. Bununla belə, 1992-ci ildən qüvvədə olan qanunun, habelə 1999-cu ildə birinci oxunuşdan keçmiş qanun layihəsinin hazırlanmasının fəal iştirakçılarından biri kimi, əminliklə bildirirəm: Qanunun həm konseptual, həm də məzmunca təkmilləşdirilməsinə ciddi ehtiyac olduğunu söyləməyə kifayət qədər mühüm əsaslarım var. Təkliflərimin bir çoxu prinsipial xarakter daşıyır və fikrimcə, onların qəbul olunması təhsilimizin xeyrinə olardı.

"DEDİYİNİZ MƏSƏLƏLƏRİN HAMISI SAHƏ QANUNLARINDA NƏZƏRƏ ALINACAQ"

Təhsil qanununun layihəsinə dair hansısa sual verdikdə, problem qaldırdıqda, qanun tərtibatçılarının cavabında daim yuxarıdakı ifadəni eşidirsən. Doğrusu, bununla razılaşmaq olardı. Bir şərtlə ki, həm çərçivə qanunu, həm də hər bir təhsil sahəsi, istiqaməti üzrə hazırlanacaq qanunun konsepsiyası, məntiqi strukturu, onlarda əks olunacaq qanun maddələrinin şərti başlıqları həm millət vəkillərinə, həm də ictimaiyyətə bəlli olsun. Ümumilikdə götürdükdə, təhsil qanunları məcmusunun tərtib edilməsinin ən optimal yolu onun ölkə təhsilinin inkişaf konsepsiyasına, təhsil doktrinasına əsaslanması olardı. Hazırda isə müzakirə etdiyimiz "Təhsil haqqında" qanuna çərçivə qanunu statusu verilməsinin əsaslarını anlamaq çətindir. Hansı məntiqi sistemi əsas tutaraq müəyyən etmək olar ki, Qanun layihəsində əks olunmuş maddələr çərçivə statuslu qanuna uyğundur? Belə məsələlərə açıqlamalar verilsəydi, suallar da az olardı, anlaşılmazlıqlar da.

"İNSAN", YOXSA "VƏTƏNDAŞ"?

Qanun layihəsinin preambulasının ikinci abzasında göstərilir ki, "Azərbaycan Respublikasında təhsil dünyəvi və fasiləsiz xarakter daşımaqla vətəndaşın, cəmiyyətin və dövlət maraqlarını əks etdirən strateji əhəmiyyətli prioritet fəaliyyət sahəsidir". Bu, düzgün ifadə kimi qəbul edilə bilərdi, bir şərtlə ki, "vətəndaş" əvəzinə "insan", "şəxsiyyət" ifadələrinin birindən istifadə olunsun. Təəccüblüdür ki, müzakirə prosesində işçi qrupu həmin məsələyə dair iradımla razılaşsa da, nədənsə sonradan öz variantına üstünlük verib.

Kimsə burada ciddi heç nə görməyə də bilər, həqiqət isə həmin ifadənin istər qanunvericilik, istərsə də konseptual, sosial baxımdan yanlış olmasındadır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının III fəsli belə adlanır: "Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları". Dəqiq ifadə məhz budur, çünki insan əvvəlcə həyata qədəm qoyur və yalnız sonradan vətəndaş statusunu əldə edir. Hüquqi baxımdan "Vətəndaş" anlayışı insanın müvafiq dövlətə mənsubiyyətini müəyyən edir. Təhsil sistemi üçün ən vacibi hər bir insanın, şəxsiyyətin, o cümlədən də, onun vətəndaş keyfiyyətlərinin inkişaf etdirilməsidir. Düşünürəm ki, bir ifadəyə bu qədər vaxt ayırmağa dəyərdi. Təəssüf hissi oyadan odur ki, belə izahat ötən ilin aprelində də verilmişdi...

Maddə 1. Əsas anlayışlar. Ədalət naminə qeyd edim ki, qanun yaradıcılığında bu maddənin formalaşması çox ağır prosesdir. Zənnimcə, bir sıra anlayışların da (kompetensiya, endaument və s.) həmin maddədə əks olunması daha məqsədəuyğun olardı. Bəzilərinin isə lüzumsuzluğu, hətta qanunu ağırlaşdırmağı o dəqiqə diqqəti cəlb edir.

Məsələn, "Adlı təqaüd" anlayışının tərifi belə verilir: "Adlı təqaüd - təhsildə uğurlu nəticələri ilə xüsusi fərqlənən, təhsil müəssisəsinin ictimai-mədəni həyatında fəal iştirak edən təhsilalanlar üçün dövlət, hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən təsis olunan təqaüd". Çox asan anlaşılan bu anlayışa o boyda tərif verməyə dəyərmi? Axı, uşaqdan böyüyədək, təqaüdün nə olduğunu bilən hər kəs adlı təqaüdə həmin formatda tərif verə bilməsə də, onun mənasını tam açıqlamaqda heç bir çətinlik çəkməz!

Bu anlayışdan yalnız bir dəfə, qanun layihəsinin 35.4. maddəsində aşağıdakı kimi istifadə edilir: təhsil alanlara "...təqaüdlər, o cümlədən adlı təqaüdlər verilir...". Tam başa düşülən bir ifadədəki anlayışı aydınlaşdırmaq üçün heç bir yük daşımayan tərif!

Növbəti anlayış: "Elitar təhsil - xüsusi istedadlı şəxslər üçün təşkil olunan təhsil". Maddə 1-dəki anlayışlardan göründüyü kimi, istedadlı uşaqlar üçün gimnaziya və lisey təhsilinin, xüsusi istedadlılar üçünsə elitar təhsilin təşkili nəzərdə tutulur. Fərqinə vardınızmı? İndi bir məsələni aydınlaşdırmaq qalır: istedadlıları xüsusi istedadlılardan ayırd etmək üçün müvafiq sistemi, mexanizmləri hazırlamağı, meyarları tərtib etməyi kimsə bacara biləcəkmi? "Elitar təhsil" ifadəsindən də bircə dəfə, Qanun layihəsinin 38.10. maddəsində ciddi bir əhəmiyyət kəsb etməyən ifadə kimi istifadə edilib.

Ötən ilin yazında İnternetdə yerləşdirilmiş qanunların təhlilini apararkən yalnız Qazaxıstanın təhsil qanununda "Adlı təqaüd", "Elitar təhsil" anlayışlarının tərifi ilə rastlaşdım...

Bu səpgidən olan məsələlərə dair iradlarım az deyil, konkret maddələri təhlil edərkən onların bəzilərinə də toxunacağam. Birinci maddəyə hələlik yekun vuraraq, sonda çox vacib saydığım bir anlayışın üzərində də xüsusi dayanmaq istərdim.

Strateji, konseptual əhəmiyyətə malik olan "İnnovasiya" anlayışı.

Gəlin aşağıdakı ifadələrə diqqət yetirək:

1. İnnovasiya - müxtəlif təşəbbüslər, elmi tədqiqatlar əsasında formalaşan mütərəqqi xarakterli və özünütəkmilləşdirmə mahiyyətli yeniliklər.

2. İnnovasiya - iqtisadi, texniki, texnoloji, ictimai, təhsil və digər sahələr üzrə mahiyyətcə tamamilə yeni ideyalara, ixtiralara, kəşflərə əsaslanan yenilik, ciddi dəyişiklik. Təhsildə innovasiya - təhsil sistemində istifadə olunmaqla həmin sistemdə məqsədli dəyişikliklərə gətirib çıxaran yenilik.

Birinci ifadə qanun layihəsindən götürülmüş, ikincisi isə işçi qrupuna mənim tərəfimdən təqdim edilmişdi ("texnoloji" və "təhsil" sözlərini yeni əlavə etmişəm).

Layihədə verilən təriflə razılaşmaq qəti mümkün deyil, çünki "müxtəlif təşəbbüslər, elmi tədqiqatlar" ifadəsi innovasiyanın konseptual məkanını, əsassız olaraq, xeyli genişləndirir. Elə indinin özündə də, hər bir təşəbbüsə, elmi tədqiqata innovasiya statusu verməklə inkişafımızı zəiflətməkdən başqa nəyi əldə edirik? "Özünütəkmilləşdirmə mahiyyətli" ifadəsi isə, ümumiyyətlə, anlaşılan deyil. Belə çıxır ki, innovasiyada özünütəkmilləşdirmə mahiyyəti olmasa, o, innovasiya sayılmayacaq? Hazırki real hadisələrdən qaynaqlanan narahatedici bir ehtimal da hər hansı bir adi təkmilləşdirmənin innovasiya kimi dəyərləndirilə bilməsidir.

Növbəti maddələrə dair müəyyən irad və təkliflərim olsa belə, daha vacib saydığım bir neçə məsələyə diqqəti cəlb etmək istərdim.

Maddə 6. Təhsil sahəsində dövlət standartları.

6.1. maddəsində açıqlanan "Təhsilin dövlət standartları pedaqoji elmin prinsipləri əsasında hazırlanan... vahid dövlət tələblərini özündə əks etdirən ümumi normalar məcmusudur" müddəasına diqqət yetirək. Standartların pedaqoji elm əsasında deyil, "pedaqoji elmin prinsipləri" əsasında formalaşdırılması zərurətini bir qırağa qoyaq, yanaşmanın özü, mahiyyət etibarı ilə yanlışdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə düzgün olaraq dövlətin perspektiv tələbatları nəzərə alınmaqla bərabər, standartların müəyyənləşdirilməsində ictimaiyyətin, xüsusilə valideynlərin, biznes strukturlarının, mədəniyyət, səhiyyə, standartlaşdırma və bir çox digər dövlət və qeyri-dövlət qurumlarının, təhsil mütəxəssislərinin, o cümlədən, alim-pedaqoqların rəy və təkliflərinə istinad edilir. Və biz də mütləq həmin təcrübəyə əsaslanmalıyıq. Təhsil standartlarının hazırlanmasında aparıcı rol dövlətə və cəmiyyətə məxsusdur, pedaqoji elm isə daha çox onların əsaslandırılmasına, dəqiqləşdirilməsinə yardım edir.

6.4 maddəsi belə verilib: "Dövlət təhsil standartları təhsilin məzmununu, idarəolunmasını, maddi-texniki və tədris bazasını, infrastrukturunu, təhsilverənlərin keyfiyyət göstəricilərini, hər bir təhsil pilləsində təhsilalanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini müəyyənləşdirir və tətbiq olunur".

Buradakı üslub xətası ("Dövlət... müəyyənləşdirir və tətbiq olunur"), konseptual mahiyyətə malik "Kompetensiya" anlayışının istifadə edilməməsi üzərində hələ ki, dayanmaq istəmirəm. Maddədəki ardıcıllığa fikir verin: təhsilin məzmunu, idarəetmə, maddi baza, sonra bir daha təhsil məsələləri. Şərhə ehtiyac varmı? İkincisi, təhsil standartına, təkrar edirəm - standartına! - aid olan maddədə "Təhsilverənlərin keyfiyyət göstəriciləri" kimi mücərrəd ifadənin açıqlanmasını kimsə verə bilərmi? Üçüncüsü, işçi qrupuna bir daha təkidlə məsləhət görərdim ki, 1999-cu ildə hazırlanmış qanun layihəsinin 8.1. maddəsindəki müddəaya diqqət yetirsin: "Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün tipdən olan təhsil müəssisələrində tədris proqramlarının zəruri minimum məzmununu, təhsil alanların maksimum tədris yükünü... müəyyənləşdirən dövlət təhsil standartları tətbiq olunur". Söhbət təhsil standartından gedirsə, bu şərtlərin hamısı Qanunun 6-cı maddəsində mütləq əks olunmalıdır.

Maddə 8. Təhsil sisteminin quruluşu

Maddə "Təhsil sisteminə aşağıdakılar daxildir" ifadəsi ilə başlayır, sonra isə həmin sistemin təhsil müəssisələri şəbəkəsindən, idarəetmə orqanlarından və təhsil fəaliyyəti ilə məşğul olan əlaqədar qurumlardan ibarət olduğu göstərilir. Bu maddədə təhsil sisteminin mövcudluğu bina şəraiti, idarəedənlər və əlaqədar qurumlarla şərtləndirilir. Belə səthi yanaşma kəskin suallar doğurur, lakin yaxşısı budur ki, elə təkliflərimi verim. Təhsil sisteminə təhsilin müxtəlif səviyyələri və istiqamətlərini nəzərə alan ardıcıl kurrikulumların və dövlət təhsil standartlarının daxil olması ayrıca bənd kimi 8-ci maddədə şəksiz göstərilməlidir. Habelə, müəssisələrdən bəhs edərkən, onların təhsil sisteminə təşkilati-hüquqi formasından, tipindən, növündən asılı lmayaraq daxil olması da xüsusi vurğulanmalıdır. Bunlarsız təhsil sistemi təsəvvür oluna olmaz.

Maddə 9. Təhsilin keyfiyyət səviyyəsi.

Ümumiyyətlə, həmin maddənin Qanuna daxil olunmasının məqsədəmüvafiqliyi çox mübahisəli məsələdir. İlk növbədə ona görə ki, burada verilmiş 9.1. və 9.2. maddələri ritorik mahiyyət daşıyır və qanun normasını şərtləndirmir, 9.3. maddəsi isə "Təhsil müəssisəsinin lisenziyalaşdırılması və akkreditasiyası"na dair 16-cı maddədə əks oluna bilər.

Daha ciddi narahatçılıq doğuran başqa şeydir. Məsələn, 9.1. maddəsindəki "beynəlxalq və ümumavropa təhsil sisteminin prinsiplərinə uyğunlaşdırılaraq" ifadəsinə dair suallarım: 1. "Ümumavropa" anlayışı "beynəlxalq"dan ayırd edildikdə, bunlara yanaşma mexanizmi necə olmalıdır? 2. "Beynəlxalq təhsil sistemi", yaxud "ümumavropa təhsil sistemi"nin fəaliyyəti ilə harada tanış olmaq olar və layihənin 8-ci maddəsinə istinadən bu sistemlərin idarəetmə orqanları hansılardır?

İkinci ifadəni də nəzərdən keçirək. Əvvəlcə 9.3. maddəsinə bütövlükdə nəzər yetirək: "Təhsilin keyfiyyət səviyyəsi hər bir tarixi mərhələdə ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi və mədəni inkişafla bağlı tələblərdən irəli gəlir və təhsilin peşəkarlıq qabiliyyətini formalaşdıraraq müvafiq qaydada akkreditasiya xidməti tərəfindən qiymətləndirilir". Çox mübahisəli olan bu maddəyə dair sualımı bir il əvvəl də vermişdim: "Təhsilin peşəkarlıq qabiliyyətini formalaşdıraraq" ifadəsinin müəllifi kimdir?..

Emosional fon gərginləşdiyindən, birinci məqaləyə yekun vurmaq qərarına gəldim... Belə olmaz, axı!..

Asif Cahangirov

525-ci qəzet.- 2009.- 31 yanvar.- S. 8.