Gözümüzün önündəki qəhrəman

Ardıcıl gündəlik yazmasam da, 1997-ci ilin 21 fevral gününü az qala hər saatına kimi xatırlayıram. Həmin cümə günü Milli Məclisin iclası vardı. Saat 12-nin yarısından sonra artıq zalda canlanma başlamışdı. Adətən iclasdan beş-on dəqiqə əvvəl yerlərini tutan millət vəkilləri salonun müxtəlif səmtlərində iki-bir, üç-bir dayanıb söhbət edirdilər. Bəziləri öz kumirlərinin, yaxud vəzifə adamlarının başına toplaşmışdılar. Bir sözlə, hər iclas günü təkrar olunan tanış mənzərə idi.

Həyatının son gününü yaşadığı heç kimin, təbii ki, özünün də ağlına gəlməyən Ziya Bünyadov həmişəki kimi iclas zalının tribunaya yaxın olan aşağı qapısından içəri girdi. Yerişi ləngərli və ağır-səngin idi. Təzə kostyum geymişdi. Daim sərt olan üzü elə bil həmin gün bir az yumşalmış, qaşlarının düyünü açılmışdı. Yaxşı əhvali-ruhiyyədə olduğu dərhal sezilirdi.

Ziya müəllim orta cərgədə, axırıncı sırada otururdu. Mən, Mübariz Qurbanlı və mərhum xalq artisti Mikayıl Mirzə dayanıb söhbət edirdik. Bizə çatanda ayaq saxladı. Salamımızı aldıqdan sonra aralarında zarafatları olan Mikayıl Mirzəyə üzünü tutaraq xoş bir təbəssümlə "Alə, Mikayıl çoxdandı səhnəyə (Ziya müəllim burada ayrı bir söz, daha doğrusu ad işlədirdi və ara-sıra təkrarlanan zarafatın da dadı-duzu elə o adda idi) çıxmırsan?"-dedi. Və Mikayılın nə cavab verəcəyini gözləmədən ən arxa sıradakı yerinə tərəf addımladı.

Qoltuğunda qovluq və kitablar var idi. Bir neçə gün əvvəl Küveytdə, ya da İordaniyada yeni çapdan çıxmış kitabı ilə maraqlanmışdım. Gətirəcəyinə söz vermişdi. Əlindəki kitabları görüb düşündüm ki, onların arasında mənə vəd olunan nüsxə də var. Aradan bir-iki dəqiqə keçəndən sonra oturduğu kresloya yaxınlaşdım. Ağzımı açmamış nə üçün gəldiyimi başa düşdü.

- Sluşay, sən gərək bir az gözləyəsən. Hələ kitabları almamışam. Sıra qonşusu mərhum Yusif Səmədoğlunun salamlaşmaq üçün yaxınlaşması söhbəti davam etdirməyə imkan vermədi. Ziya müəllim onu görüb gülümsədi, qısa hal-əhvaldan sonra hansısa şikayətinin müqabilində konkret cavab vermək əvəzinə asta səslə "Himar olduq... Himar olduq... Gördük himar olduq..."-deyə zümzümə etməyə başladı.. Sonra üzünü bizə tutub "Başa düşdünüz də..."-deyə soruşdu.

Bu da bir sıra şairlərin şeirlərinə parodiyalar yazan Ziya müəllimin məşhur xalq mahnısına parodiyası idi. Mahnıdakı "xumar" sözünü "himar"la əvəz edərək məqamı düşəndə zümzümə edirdi.

"Himar" ərəb dilində "uzunqulaq" mənasında işlənilir. Yəni Ziya müəllim tez-tez eşitdiyi şikayətlərin müqabilində bu qəribə parodiya ilə diqqətə çatdırırdı ki, cəmiyyətdə bəziləri öz insanlıq simalarını tamam itiriblər, artıq həmin o məşhur canlıya bənzəməyə başlayırlar. Millətini həqiqi məhəbbətlə sevən Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev vaxtı ilə yanğı dolu publisist yazılarından birini "Bizim yabılığımız" adlanırmışdı. Görünür, aradan keçən illərərzində deqradasiya o qədər güclü olmuşdu ki, Ziya müəllim daha kəskin təşbehə əl atmaq məcburiyyəti qarşısında qalmışdı. Yadımdadır ki, bu analogiyadan bir dəfə də Akademiyadakı çıxışlarının birində istifadə etmişdi.

Həyatının son günündə də nədənsə məşhur tipləri - "himarlar" yadına düşmüşdü... Amma onların əlində ölümə can verəcəyi ağlına gəlməmişdi. Mən Milli Məclisdə Hüquq siyasəti və dövlət quruculuğu daimi komissiyasının üzvü idim. Sədrimiz, mərhum (artıq üçüncü dəfədir ki, bu kədərli epitetdən istifadə edirəm və yaxşı adamların aramızdan bu qədər tez getmələrinə təəssüflənirəm) Zakir Zeynalov hamısının öz çevrəsi, yaxınları olan komissiya üzvlərini bir ailə kimi birləşdirmək istəyirdi. Ona görə imkan düşdükcə Milli Məclisdən kənarda da ara-sıra toplaşırdıq. Hətta ad günlərini birlikdə qeyd etməyə başlamışdıq. Əslində yaşımızın və mövqeyimizin elə vaxtı idi ki, çoxumuz səsli-küylü ad günləri keçirməyə qətiyyən meylli deyildik. Sadəcə, bu bir yerə yığışmaq üçün səbəb, vəsilə idi. Həmin gün ağsaqqal dostumuz Fəttah Heydərovun doğum günü idi. Komissiya üzvlərini iclasdan sonra-axşam saat 7-də "Cıdır" restoranına dəvət etmişdi.

Həqiqətən də çox gözəl, səmimi məclis qurulmuşdu. Musiqiyə qulaq asırdıq, sağlıqlar deyirdik, danışıb-gülürdük. Təqvimdə 1997-ci il idi və dörd-beş il bundan əvvəlki dövrlə müqayisədə həyatın öz ahənginə düşdüyü getdikcə daha çox sezilirdi. Gələcəyə bəslənən ümidlər günbəgün artırdı. Bir sözlə, qaramsar olmağa əsas görmürdük. Milli Məclisin iclası başa çatandan 20-30 dəqiqə sonra şəhərin mərkəzində Azərbaycan xalqının seçkin oğullarından birinin amansızlıqla qətlə yetirilməsindən tam xəbərsiz idik. Təxminən saat 21 radələrində Mübariz Qurbanlının mobil telefonuna zəng gəldi. Salonda səs-küy olduğundan o, telefonu qulağına sıxıb foyeyə çıxdı. İki-üç dəqiqədən sonra geri qayıdanda sifəti tanınmaz dərəcədə dəyişilmişdi. Pıçıltı ilə dediyi acı xəbər qulaqlarımızda bomba kimi partladı:

- Ziya müəllimi öldürüblər! Salonda isə şən, oynaq musiqi sədaları eşidilirdi. Təbii ki, dərhal restoranı tərk etdik. Başqalarını bilmirəm, amma mən həmin anda bu dəhşətli xəbəri məhz belə bir yerdə, belə şəraitdə eşitdiyim üçün özümdə bir günahkarlıq kompleksi hiss etdim. Hər dəfə həmin gecəni xatırlayanda o hiss də geri qayıdır. Həmin gün Milli Məclisin iclasında son dəfə gördüyümüz Ziya müəllim insan adlandırılmaları mümkün olmayan alçaqların zərbələrinə tuş gələndə biz-onun həmkarları Bakının bahalı, çal-çağırlı restoranlarından birində heç nə olmamış kimi deyib-gülür, əylənirmişik...

Amma evimizdə otursaydıq, yaxud küçədə gəzsəydik də nə isə dəyişilməyəcəkdi. Artıq olan olmuşdu... Həmin gecə evə qayıdandan sonra dəhşətli xəbərin təəssüratı altında "O işıq sönməyəcək!" adlı yazı yazdım. "Xalq qəzeti"ndə dərc edildi. Sonralar Ziya Bünyadovun xatirəsinə həsr olunmuş kitaba da salındı.

Milli Məclisin növbəti iclası fevralın 25-də toplandı. Ziya müəllimin arxa sıradakı yeri boş idi. Daha doğrusu ora bir dəstə qərənfil qoyulmuşdu. 20 yanvardan sonra şəhidlik rəmzinə çevrilən qərənfil Azərbaycan xalqının daha bir ləyaqətli övladının məhv edilməsindən xəbər verirdi.

Millət vəkillərinin hamısı danışmaq istəyirdi. Hamı mərhum akademikə özünün son borcunu verməyə can atırdı. Arada ittihamlar da səslənirdi. "Nə üçün Milli Məclis hadisənin sabahı-şənbə günü təcili toplanmadı?". "Nə üçün Ziya müəllimə mühafizə ayrılmamışdı?" "Nə üçün yaşadığı bina qorunmurdu?" Amma bütün bunlar artıq gecikmiş suallar idi. Mənə elə gəlirdi ki, hamı təhtəlşüur şəkildə də olsa, özünü Ziya müəllimin gözlənilməz qətlində suçlu sayır... Azərbaycanın necə ağır itkiyə məruz qaldığı Prezident Heydər Əliyevin matəm mərasimindəki tarixi nitqində özünün olduqca dolğun və təsirli əksini tapmışdı. Heydər Əliyev böyük alim və ictimai-siyasi xadimin qətlə yetirilməsini "Azərbaycan dövlətçiliyi, Azərbaycanın müstəqilliyi əleyhinə işlənmiş cinayət, ölkə rəhbərliyinə qarşı terror" kimi dəyərləndirmişdi. Dövlət başçısının nitqi bütövlükdə Ziya Bünyadovun şəxsiyyətinə və fəaliyyətinə verilən böyük qiymət idi. Mənə elə gəlir ki, Z.Bünyadov itkisini hamıdan daha çox duyan, buna hamıdan çox yanan da mərhum Heydər Əliyev idi.

***

Bu yazını qələmə almaqla aradan illər keçəndən sonra qətiyyən özümü, necə deyərlər, geri tarixlə akademik Ziya Bünyadova yaxın olan adamlar cərgəsinə qatmaq fikrində deyiləm. Belə olmayıb. Sadəcə, universitetdə oxuduğum vaxtlardan onu Azərbaycan idealı uğrunda mübarizə aparan, heç kimdən qorxub-çəkinməyən, həmişə sözünü şax deməyi bacaran bir alim, vətəndaş və vətənpərvər kimi tanımışdım. 1987-ci ildən, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini təyin ediləndən sonra Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, EA-nın humanitar elmlər üzrə vitse-prezidenti vəzifəsində çalışan Ziya müəllimlə iş çərçivəsində ünsiyyətimiz olmuşdu. Mənim yazı-pozularımdan müəyyən dərəcədə xəbəri vardı. Hətta bəziləri barəsində fikrini bildirmişdi. Milli Məclis bu ünsiyyəti bir az da sıxlaşdırmışdı.

Uzaqdan-uzağa haqqında eşitdiyim Ziya müəllimin haqsızlıqla üzləşəndə vulkan kimi necə püskürdüyünü ilk dəfə 1978-ci ilin yazında görmüşdüm. Akademiyanın Rəyasət Heyətinin iclasında aspiranturaya yaz qəbulunun nəticələri müzakirə və təsdiq olunurdu. Baş elmi katib İnstitutlar üzrə bir-bir əyani aspirantların, habelə onların elmi rəhbərlərinin ad və soyadlarını oxuyur, namizədlik dissertasiyalarının mövzusunu elan edirdi. Akademiyanın o zamankı prezidenti, məşhur QB- Həsən Abdullayev bəzi aspirantlara suallar verir, əksəriyyətindən isə ixtisasından asılı olmayaraq şeir oxumağı tələb eləyirdi.

Həmin il əyani aspiranturaya daxil olanlar sırasında dalbadal rus, erməni, yəhudi millətindən olan bir neçə nəfərin adları çəkildi. Diqqəti cəlb edən başqa bir maraqlı məqam onların dissertasiya mövzularının Azərbaycanla o qədər də bağlı olmaması idi. Özlərini çox iddialı aparan bu sığallı-tumarlı gənclərin gələcəkdə Azərbaycan elmi üçün ballasta çevriləcəklərini, yaxud elmlər namizədi adı alandan sonra respublikanı tərk edəcəklərini başa düşmək o qədər çətin deyildi. Amma sosialist beynəlmiləlçiliyinin həyatımızın norması sayıldığı bir dövrdə kim bu barədə danışa bilərdi, kim buna etiraz edə bilərdi?!

Etiraz edən tapıldı. Arxa sıralardan gur, hökmlü səs eşidildi.

- Sluşayte, nu nelzya je tak!- Bu Ziya müəllimin səsi idi. - Bunların Moskvası, Leninqradı, Xarkovu var. Qoy gedib orada aspiranturaya girsinlər, müdafiə eləsinlər. Axı bura Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasıdır. Bu Akademiya günün altında yanan Azərbaycan kolxozçularının balaları üçündür. Neft mədənlərində mazuta bulaşan Azərbaycan fəhlələrinin uşaqları üçündür. İnstitut direktorları, elmi rəhbərlər hara baxırlar, niyə belə məsələlərə fikir vermirlər? 70-ci illərdə, sosializm quruluşunun və kommunist partiyasının hələ əbədi göründüyü, yad və fərqli fikrin hər vasitə ilə təqib olunduğu bir vaxtda yüzlərlə adamın iştirak etdiyi tədbirdə bu sözləri demək böyük hünər, cəsarət istəyirdi. Yəqin ki, elə ertəsi günü Ziya Bünyadovun millətçiliyi və antisovet ruhlu təxribat fəaliyyəti haqqında növbəti donoslardan biri də yazılmışdı. O zaman imkanım olaydı, bu sözləri ayaq üstdə dayanıb alqışlayardım. İndi təbii ki, qloballaşan dünyanın təsiri, insan haqları məsələsi və s. bağlı münasibətim bir qədər fərqlidir. Amma istənilən halda Sovet İttifaqının, necə deyərlər, gur-gur guruldadığı bir vaxtda heç nədən qorxub-çəkinmədən imperiyaya əlcək atan Ziya müəllimin böyük cəsarət nümunəsi göstərdiyini etiraf etmək lazımdır. Həm də bu nə birinci, nə də sonuncu dəfə deyildi.

1964-cü ildə "Azərbaycanın könüllü şəkildə Rusiyanın tərkibinə daxil olmasının" 150 illiyi bayram ediləndə etiraz səsini ucaldan yeganə ziyalımız Ziya Bünyadov olmuşdu. O, ölkəmizin İranla Rusiya arasında siyasi sövdələşmənin qurbanına çevrildiyini, torpaqlarımızın silah gücünə işğal edildiyini, burada bir əsrdən çox müstəmləkə siyasəti yürüdüldüyünü söyləməkdən çəkinməmişdi. Sadəcə, haqq və ədalət istəyən alimin səsini eşitməməzliyə vurmuşdular.

L.İ.Brejnev üçüncü dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görüləndə, habelə bütün ölkə ərazisində 18-ci ordunun kultu yayılmağa başlayanda yüksək mükafatı və xalqın qəhrəmanlığını ucuz məzhəkəyə çevirən bu hərəkətlərə qarşı açıq etiraz bildirən yenə də Ziya Bünyadov idi. Həm də onun səsi yalnız Azərbaycan deyil, bütün SSRİ miqyasında eşidilmişdi. Keçmiş döyüşçü, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, akademik etiraz edirdisə, bunu tam qulaq ardına vurmaq mümkün deyildi. Əslində Ziya müəllim insan kimi Brejnevə qarşı çıxmırdı. Onun xidmətlərini inkar etmirdi. Əksinə, müharibə vaxtı bir cəbhədə döyüşdüyü qoca və xəstə Baş katibin halına acıyırdı. Ziya müəllimi hiddətləndirən Kreml mənsəbpərəstinin öz hakimiyyətlərinin ömrünü uzatmaq üçün rəhbəri, xalqı və dövləti ələ salmaları idi. Onun açıq və kəskin çıxışları ilə əlaqədar keçmiş Sov.İKP MK-nın məsul işçiləri Bakıya gəlmiş, "üsyankar alimi" yola gətirməyə çalışmışdılar. Səylərinin heç bir səmərə vermədiyini görəndə isə sadəcə işi ötr-basdır etmişdilər.

Ermənilərin Azərbaycana qarşı haqsız ərazi iddiaları başlayanda da tarixçi və vətəndaş kimi sinəsini ilk qabağa verən Ziya Bünyadov oldu. Sovet xüsusi xidmət orqanlarının əli ilə azərbaycanlıları vəhşilikdə və qaniçənlikdə suçlamaq üçün Sumqayıtda milli zəmində münaqişə törədiləndə onun bomba kimi partlayan "Nə üçün Sumqayıt?" ("Poçemu Sumqait?") məqaləsi meydana çıxdı. Çapı yalnız Elmlər Akademiyasının kiçik formatlı və aztirajlı "Elm" qəzetində mümkün olan bu məqalə təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın bir sıra ölkələrində əks-səda doğurdu, əl-əl gəzdi. Öz haqq mövqeyi, üsyankar ruhu ilə təklənmək sindromundan əziyyət çəkən minlərlə Azərbaycan vətəndaşının yarasına məlhəm oldu. Qarabağ həqiqətlərinin aşkara çıxarılmasında neçə-neçə kitabdan daha böyük rol oynadı.

Bəlkə də Ziya müəllimə elə o yazıdan sonra ölüm hökmü çıxarılmışdı?! Sadəcə fürsət 1997-ci ilin fevral günü ələ düşdü?..

İstənilən halda, onun qətlə yetirilməsi yarım əsr ərzində tarixi həqiqət və ədalət naminə mübarizə apardığı erməni millətçilərinə ən böyük töhfə oldu. Xalqımızın düşmən qabağına çıxarılası bu ləyaqətli övladını qoruya bilməməyimiz Azərbaycanı sevən hər bir insanın ürəyində qövr eləyən sağalmaz yaradır.

1990-cı ilin dəhşətli 20 yanvar gecəsindən sonra Azərbaycan EA Rəyasət Heyətinin İstiqlaliyyət küçəsindəki kiçik zalı ziyalıların əsas toplantı yeri idi. Burada Ziya müəllimi tez-tez görürdüm. Özünü itirən, sarsılan, hər şeyin bitdiyini düşünən adamlardan fərqli olaraq o, həmişəki kimi qətiyyətli və mübariz idi. Bilmirəm, bəlkə də o vaxta qədər mövcudluğundan heç kəsin xəbərdar olmadığı oğlu, polkovnik V. Bunyadovun şəhərin hərbi komendantı təyin edilməsi də alimə əlavə ürək-dirək, cəsarət vermişdi? Hər halda Ziya müəllim həmişəki ampluasında qalırdı. Çıxışlarında erməniləri dəstəkləyən sovet rəhbərliyinin əleyhinə ən kəskin və təbii ki, haqlı sözlər deməkdən çəkinmirdi. Yaranmış vəziyyətdən istifadə edib özünü millət qəhrəmanı kimi göstərmək istəyənləri də eyni sərtliklə yerində oturdurdu. Hətta Yaqub Məmmədov Ali Sovetin sədri olanda özlərini vəziyyətin ağası kimi aparan AXC liderlərinin bir neçə nəfərini duelə çağırdığını, onların isə qorxudan bu çağırışı Ziya müəllimin növbəti zarafatı kimi qələmə verdiklərini də danışırdılar. Həqiqətən belə bir şey olduğunu bir dəfə öz dilindən də eşitmişdim.

Qarabağ münaqişəsi təzə başlayanda hələ inzibati resursların yardımı ilə vəziyyətdən çıxılacağına inam böyük idi. Ona görə tez-tez müxtəlif səviyyələrdə iclaslar keçirilirdi. Mən də belə iclasların bəzilərində iştirak etmişdim və indi aradan illər keçəndən sonra orada söylənən uzun-uzadı nitqlərin, qəbul edilən qətnamə və bəyanatların əslində bir qara qəpik qiyməti olmadığının fərqinə varıram.

Qarabağda ilk azərbaycanlılar qətlə yetiriləndən bir neçə gün sonra Azərbaycan KP MK-nın o zamankı birinci katibi K.Bağırov ictimaiyyət nümayəndələrinin iştirakı ilə böyük iclas çağırmışdı. Gündəlikdə dayanan yeganə məsələ Dağlıq Qarabağda yaranmış vəziyyət idi. Respublikanın rəhbəri "Nə etməliyik?" sualına xalqdan cavab gözləyirdi. İlk növbədə ziyalılardan məsləhət istəyirdi.

Birinci söz alan Ziya müəllimin dedikləri hamını, ən çox isə Mərkəzi Komitənin birinci katibini heyrətə saldı. Hətta deyərdim ki, əməlli-başlı qorxutdu. Çünki Ziya müəllim müqəddiməsiz-filansız mətləbə keçib, necə deyərlər, baltanı lap kökündən vurdu:

-Nado voorujat narod. Druqoqo vıxoda ya ne viju! - dedi. ("Xalqı silahlandırmaq lazımdır. Mən özgə çıxış yolu görmürəm").

Yadımdadır ki, Kamran Bağırov "Ziya Musayeviç, seyças nam ne do şutki!" ("Ziya Musayeviç, indi zarafat vaxtı deyil") - sözləri ilə vəziyyətdən çıxmağa çalışdı. Əslində isə Ziya müəllim qətiyyən zarafat etmirdi. Düşündüyü və inandığı həqiqəti deyirdi. Hadisələrin sonrakı gedişi köhnə döyüşçünün nə qədər uzaqgörən və haqlı olduğunu göstərdi. Bəlkə də münaqişənin başlanğıc mərhələsində daha qətiyyətli addımlar atsaydıq, erməni işğalı belə geniş miqyas almazdı.

Ziya müəllim kişi kimi sözünü dedi. Ona qulaq asılmaması artıq məsələnin başqa tərəfi və bizim ümumi bədbəxtliyimiz idi.

Əgər deməyə sözü vardısa Ziya müəllimi susdurmaq çox çətin, hətta mümkünsüz idi. O, hamının susduğu yerdə danışmağı daha çox sevirdi. Əslində buna daxildən gələn bir tələbat duyurdu. Çox gözəl başa düşürdü ki, danışmaqla ağrımaz başına dəsmal başlayacaq, bədxahlarının sayını artıracaq. Hətta həyatı üçün təhlükə yaradacaq. Amma bütün bunlara baxmayaraq yenə də sözünü deyirdi. Nazim Hikmətin "Nəslimin yarpaq tökümü başlandı" şeirində Rəfili üçün dediyi "Ayağına balta vurmayınca dincəlmək bilməyən adam" ifadəsi daha çox Ziya müəllimə yaraşırdı. Lakin baltanı öz ayağından çox düşmənin başına endirməyə çalışırdı.

Hər dəfə bu boylu-buxunlu, sərt simalı, heç nədən qorxub-çəkinməyən insana baxanda "qəhrəmanlar anadan qəhrəman kimi doğulurlar" həqiqətinə bir daha inanırdın. Necə deyərlər, qəhrəmanlıq onun alnına yazılmışdı. Ziya müəllim 1941-ci ilin mayında Bakı hərbi məktəbini leytenant rütbəsi ilə bitirdikdən sonra müharibənin ilk günündən sonuna qədər cəbhədə olmuşdu. Odun-alovun içərisindən keçmişdi. 24 yaşında həyatından bezən, düşmənə də, "özümzünkülərə" nifrət hissi ilə yaşayan məhbuslardan ibarət "cərimə batalyonunun" komandiri təyin olunmuşdu. Kapitan Ziya Bünyadov çoxu həbsxanadan birbaşa ön atəş xəttinə gətirilən sovet rejiminin əleyhdarları ilə necə, hansı dildə danışmışdısa, onları dosta çevirməyi bacarmışdı. Dünənə qədər dəmir barmaqlıqlar arxasında oturan "cəriməkeşlər" görünür, ilk növbədə öz batalyon komandirlərinin təsiri ilə ögey övladları sayıldıqları Vətəni onun naz-nemətlərindən soluna-sağına bəhrələnənlərdən daha inadla qorumuşdular.

Ziya Bünyadovun döyüş yolu Polşadan da keçib. Bu sətirləri bir vaxtlar azərbaycanlı qəhrəmanın azadlığı uğrunda vuruşduğu Polşada yazıram. Bu ölkədəki keçmiş müttəfiq respublikaların səfirləri hər il yanvarın 17-də Varşavanın faşist işğalından azad edidiyi gün sovet döyüşçülərinin abidəsi önünə əklil qoyurlar. Bizim indiki fikir ayrılıqlarımızın, mübahisə və polemikalarımızın vahid vətən və vahid ideologiya uğrunda canlarından keçmiş həmin o insanlara heç bir aidiyyəti yoxdu. Onlar tarix qarşısında öz borclarını şərəflə yerinə yetiriblər.

Polşa uğrunda döyüşlərdə 15 minə yaxın azərbaycanlı həlak olub, 9 nəfər həmvətənimiz göstərdikləri igidlik və rəşadətə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı almışdır. Ziya Bünyadov da onlardan biri idi. 1945-ci il yanvarın 14-də Varşavanın cənubundakı Manquşevsk plasdarmından faşist Almaniyasına son ölümcül zərbə olan Visla-Oder əməliyyatı başlanmışdı. Ziya Bünyadovun rotası Pilitsa çayı üzərindəki körpünü ələ keçirmək, onun partladılmasına imkan verməmək və əsas qüvvələr qarşı sahilə keçənə qədər mühafizəsini təmin etmək tapşırığı almışdı. Yanvarın 14-16-sı arası davam edən qanlı döyüşlər zamanı rota şəxsi heyətinin 90 faizini itirsə də döyüş əmri yerinə yetirilmişdi. Bu qeyri-adi qəhrəmanlığına görə Ziya Bünyadov SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə 1945-ci il fevralın 27-də Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü.

Berlindəki küçə döyüşlərində iştirak etmişdi. Metroda gizlənən mülki əhalini xilas edərkən az qala özü də ölümə tuş gəlmişdi. Həm də ölümlə üzləşdiyi ilk dəfə deyildi. Neçə dəfə yaralanıb kontuziya alsa da, hər dəfə sağalan kimi yenidən sıraya qayıtmışdı. Bədənindəki qəlpələrdən birini yalnız müharibədən 30 il keçəndən sonra çıxarmışdılar. Lakin üzləşdiyi bütün sıxıntı və iztirablara baxmayaraq o, həyatının son gününə kimi qədd-qamətli, güclü, nikbin insan olaraq qalmışdı.

Qələbədən sonra bir müddət Berlinin Pankov rayonunda hərbi komendantın köməkçisi işləyən Ziya Bünyadov 1946-cı ildə polkovnik-leytenant rütbəsində ordudan tərxis olunmuş və elə həmin ildə də Moskva Şərqşünaslıq İnstitutuna qəbul edilmişdi. Hələ uşaqlıq çağlarında Bibiheybət şeyxlərinin nəslindən olan atası Musa Mövsüm oğlundan öyrəndiyi ərəb dilini burada kamil səviyyəyə çatdırmışdı. Aspiranturanı bitirib namizədlik dissertasiyası müdafiə etdikdən sonra Moskvada qalmaq, yaxud xaricə ezam olunmaqla bağlı təkliflərdən boyun qaçırmış, vətənə qayıtmışdı. 1954-cü ildən həyatının sonuna qədər bütün fəaliyyəti Azərbaycan Elmlər Akademiyası ilə bağlı olmuşdu. Ziya müəllim burada baş elmi işçilikdən vitse-prezidentliyə qədər şərəfli bir yol keçmişdi.

...2005-ci ilin mayında Polşanın Vroslav şəhərində İkinci Dünya müharibəsində qazanılan tarixi qələbənin 60 illiyi ölkə rəhbərliyinin, çoxsaylı qonaqların və diplomatik korpusun iştirakı ilə təntənəli şəkildə qeyd olunurdu. məhərin mərkəzi meydanında bir neçə saat çəkən bu teatrallaşdırılmış tədbir zamanı dəfələrlə Ziya müəllimi düşündüm. Fikirləşdim ki, həyatda olsaydı, Polşanı faşist əsarətindən xilas edən qəhrəmanlardan biri kimi bu mərasimə qatılardı. Onun timsalında polyaklar öz xilaskarlarından birini-həqiqi Azərbaycan övladını görüb tanıya bilərdilər.

Ziya müəllimin hərbi şücaətləri həyatının sonrakı illərində elmi hünərləri ilə müşayiət olunmuşdu. Və bu sahədə qazandığı uğurlar heç də müharibə illərinin qələbələrindən asan başa gəlməmişdi. Onun 1964-cü ildə Moskvada məhdud tirajla çapdan çıxan "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə" kitabı milli tarixşünaslıqda inqilab yaratmışdı. Alim ilk dəfə elmi dövriyyəyə daxil etdiyi ərəb, fars, erməni və gürcü dillərindəki mənbələr, habelə arxeoloji və numizimatik tədqiqatların nəticələri əsasında Azərbaycan tarixinin mühüm dövrünə dair samballı əsər ortaya qoymuşdu. Cənubi Qafqazdakı qonşularımızın, ilk növbədə ermənilərin o zamana qədər heç bir müqavimətə rast gəlməyən iddialarına ilk dəfə bu kitabın səhifələrində tutarlı və əsaslandırılmış cavab verilmişdi. İşin maraqlı tərəfi budur ki, əsərin Azərbaycan variantını yalnız 1990-cı ildə çap etdirmək mümkün olmuşdu. Çünki sovet ideologiyası xalqın öz tarixini öyrənməsini məqbul saymırdı.

Akademik Ziya Bünyadov 45 illik elmi yaradıcılığı dövründə 450-dən çox əsər ortaya qoymuşdu. Bu tədqiqatların böyük əksəriyyəti elmdə ilk söz olması, zəngin fakt-sənəd bazası, aktuallığı və cəsarəti ilə seçilirdi. Daha şox ərəbşünas-medievist kimi tanınmasına baxmayaraq akademik Ziya Bünyadov Azərbaycan tarixinin son on beş əsrləri əhatə edən hadisələri və şəxsiyyətləri haqqında yüksək peşəkarlıqla danışmağı bacarırdı. Bəzən orta əsrlər ümumtürk tarixinin naməlum səhifələrini işıqlandıran "Xarəzmşah-Anuştəkinilər dövləti", "Azərbaycan Atabəylər dövləti" kimi monoqrafiyalarla 30-cu illərin kütləvi repessiyalarından bəhs edən "Qırmızı terror" kitabının eyni müəllifin qələmindən çıxmasına inana bilmirsən. Bir tarixçi-alim kimi Ziya müəllimin yaradıcı istedadının gücü özünü belə müxtəlifliklərdə daha bariz şəkildə büruzə verirdi.

O, nadir dil duyumuna malik məharətli tərcüməçi idi. Bir sıra mühüm tarixi qaynaqları ərəb, türk, ingilis dillərindən ruscaya tərcümə etmişdi. İslamın müqəddəs kitabının - Quranın Azərbaycan dilinə ilk mükəmməl tərcümələrindən birinin həmmüəllifi kimi şöhrətlənmişdi. Hər biri geniş və əhatəli müqəddimə, mükəmməl şəhrlərlə müşayiət olunan tərcümələri Azərbaycan, türk, ərəb və Mərkəzi Asiya xalqlarının tarixinin öyrənilməsi baxımından əvəzsiz qaynaqlar idi. Özbək alimləri yerli partiya rəhbərliyinin qorxusundan Xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdinin mübarizə və qəhrəmanlıqlarından danışmağa cürət etməyəndə iki görkəmli azərbaycanlı- şair Məqsud Şeyxzadə və akademik Ziya Bünyadov qardaş xalqa öz böyük oğlunu tanıtmışdı. Sonuncu Xarəzmşahın şəxsi katibi Ən-Nəsəvini əsərini tərcümə və çap etdirməklə Ziya müəllim Özbəkistanda ən çox sevilən obyektiv və cəsarətli elm adamlarından biri kimi şöhrət qazanmışdı.

Ziya müəllimlə bağlı daha bir xatirəm var. 1992-ci ilin sentyabrında müqavilə əsasında işləmək üçün bir illiyə Türkiyəyə gedirdim. Ərzurumdakı Atatürk Universitetindən dəvət almışdım. Axşamüstü vidalaşmaq məqsədi ilə Ziya müəllimin Akademiyanın Rəyasət heyətinin binasındakı iş otağına gəldim. Tək idi. Katibə qız məlumat verməyə macal tapmamış özü açıq qapının arasından məni görüb içəri çağırdı:

-Gəl görək, yoldaş fərari!-dedi. -Deməli sən də dızıtquluya dəm verirsən? (əlbəttə, aradan illər keçəndən sonra bu sözləri dəyişdirə bilərdim, lakin hətta əleyhimə işləsə də, Ziya müəllimin leksikonunu olduğu kimi saxlayıram. Çünki Akademiyada hər kəs onun danışıq manerasına alışmışdı və burada şəstlərinə toxunan nə isə bir şey görmürdülər-V.Q.). Burada maarif nuru yaydın, indi də Türkiyəyə gedirsən. Gedin, hamınız çıxın gedin, görək bu ölkənin axırı nə olur.

Sonra özü bir an əvvəlki fikrinin əleyhinə çıxaraq:

-Düz eləyirsən,-dedi. -Get, özünə bir gün ağla. Yoxsa burada ara qarışıb, məzhəb itib. Xalis dəlixanadır. Sən get orda növcavan tüllablara dərs öyrət. Biz də burada hörmətli bəylərin rəhbərliyi ilə işıqlı və demokratik cəmiyyət qurmaqla məşğul olarıq. Amma qorxuram ki, çatdırıb bir şey eləyə bilməyək. Bu gedişlə bunların axırına çox qalmayıb.

Ziya müəllimin həmin anda özünün ənənəvi məsxərəçi ahəngi ilə danışdığını düşünürdüm. Amma bir neçə aydan sonra həqiqətən də ölkəni düşdüyü vəziyyətdən qurtarmaq üçün ciddi addımlar atıldı. Azərbaycan xalqının sınanmış lideri Heydər Əliyev Naxçıvandan Bakıya qayıtdı. Dövlətçilik sükanı yenidən iradəli, qətiyyətli siyasətçinin və insanları inandırmağı, arxasınca aparmağı bacaran qüdrətli şəxsiyyətin əlində idi. Nə qədər ağır, çətin olsa da, adamlarda dövlətin gələcəyinə ümid və inam yaranmışdı. Azərbaycan öz tarixinin yeni səhifəsini yazmağa başlamışdı. Bütün bu proseslərdə Ziya müəllim yaxından iştirak edirdi. O, iradəsinə, qətiyyətinə, liderlik məharətinə inandığı Heydər Əliyevin yanında idi. Qurucularından biri olduğu Yeni Azərbaycan partiyasında ölkə başçısının müavini vəzifəsinə seçilmişdi. İlk çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı idi. Həmişə sorağında olduğu mübarizələrlə dolu gur və dinamik bir həyat yaşayırdı. Və yəqin ki, qatil gülləsi olmasaydı, hələ neçə illər həqiqət deyən səsi eşidiləcəkdi.

Düşünürəm ki, Çoxlu məşəqqətlərlə üzləşməsinə, həyatının faciəli şəkildə qırılmasına baxmayaraq Ziya müəllim bütünlükdə xoşbəxt, bəxtiyar bir insan ömrü yaşamışdı. Çünki tanıyanların çoxu sərtliyinə, tələbkarlığına, əsəbiləşdiyi anlarda dediyi acı sözlərə və hətta çox ustalıqla söydüyü söyüşlərə baxmayaraq onu sevirdi. Adamlar ona inanırdılar. Ondan həqiqət gözləyirdilər. Onun qətiyyətli və cəsarətli olduğunu, heç kəsin qarşısında qorxub geri çəkilmədiyini, hamının gözünə dik baxmağı bacardığını bilirdilər. Nə müharibə illərindəki, nə də ondan sonrakı dövrlərdəki qəhrəmanlığına heç kim şübhə etmirdi.

Müstəqillik uğrunda mücadilənin öncüllərindən biri olması, Azadlıq meydanında yüz minlərlə həmvətənini imperiyaya və erməni zülmünə qarşı mübarizəyə səsləməsi də qəhrəmanlığına dəlalət edirdi. Məşhur rus şairinin dediyi kimi Ziya müəllim sakitliyi, istirahəti fırtınalarda axtaran insanlardan idi. Təbii ki, bütün yenilməz, qəhrəman ruhlu insanlar kimi ondan da qorxurdular. Pusquda dayanan muzdlu qatilin açdığı atəşlər də bu qorxunun nəticəsi idi. Yalnız sona qədər əyilməyənləri, sınmayanları ölümlə susdurmağa çalışırlar. Bu mənada Ziya müəllim bəlkə də öz qəhrəmanlığının qurbanı oldu.

O, rəsmi təbliğatla, yuxarıların istəyi və iradəsi ilə cəmiyyətin nəzərində yüksək səviyyəyə qaldırılmamışdı. Buna şərəflə yaşanmış həyatı, inancı, amalları ilə nail olmuşdu. Ziya müəllim gözümüzün önündəki gerçək qəhrəman idi. Bəlkə də bizim nəslin təmas qura bildiyi sonuncu qəhrəmanlardan biri... Təəssüf ki, tarixdə dəfələrlə təkrarlandığı kimi biz də öz qəhrəmanımızı qoruya bilmədik. İndi ən azı adı yaşadılmalıdır. Çünki yaddaşsızlıq qatillərin bəraətidir.

Vilayət Quliyev

525-ci qəzet.- 2009.- 31 yanvar.- S. 10,26.