Bakıdan Mərakeşə qədər
yayımlanan Azərbaycan jurnalı
Bu gün "Molla Nəsrəddin"in 104 yaşı
tamam olur
Azərbaycan satirik mətbuat
tarixində müstəsna, eyni zamanda əvəzsiz yeri və
rolu olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının daha bir
ildönümü arxada qaldı. İstər mətbuat tarixi,
istərsə də özümüzü bir millət kimi
tanımaq, daha dəqiq desək,
dünyagörüşümüzə, mentalitetimizə və
nələrə isə vaqif olmaq baxımından əsaslı
mənbə olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının
ildönümünün diqqətdən kənarda qalması
yolverilməzdir.
"Molla Nəsrəddin"in
yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin həyat
və yaradıcılıq yolu haqqında ətraflı bilgilər
yetərincədir. Ancaq ədibin özünün qələmə
aldığı "Xatiratım" bu sahədə ən
etibarlı mənbələrdən biridir.
Tarixi sənədlərdə
Cəlil Məmmədquluzadənin 1866-cı il fevral
ayının 22-də Naxçıvan şəhərində
doğulduğu göstərilir. Ancaq bu, dəqiq tarix deyil.
Bunu Cəlil Məmmədquluzadə özü də etiraf
edib: "Nə vaxt anadan olmuşam? Vallah bilmirəm,
çünki bu barədə əldə heç bir sənədim
və yazım yoxdur... Mənim dünyaya gəlməyimi
heç bir kəs yazı ilə bir yanda qeyd etməyib: o
vaxtlar nə metrik dəftərlər var idi, nə də o
vaxtlar atalar övladının doğulmaq yadigarını
yazıya köçürməyi lazım bilirdilər. Mənim
atam və anam da habelə. Bununla bərabər, bir neçə
işarə ilə duya bilirəm ki, indi, yəni hicrətin
min üç yüz qırx dördüncü və
İsanın təvəllüdünün min doqquz yüz
iyirmi altıncı ilində mənim yaşım gərək
ya əlli altı ola, ya əlli yeddi ola, ya bəlkə də əlli
səkkiz ola. Belə ki, yadıma rus ilə osmanlı
davasını salıram. Yoldaşlarım ilə durmuşduq
Naxçıvanın Qələ məhəlləsində,
bir uca yerdə. Axşam vaxtı idi. Gün təzə
batmışdı və günün qürubunun
qırmızı buludları günbatan tərəfini elə
bürümüşdü ki, guya orada bir yekə barıt
anbarını od vurub yandırıblar. O vədə
yoldaşlarım məni inandırmışdılar ki, orada
qızaran Qars şəhərinin yanğısıdır. Yəni
orada rus və osmanlı davasıdır. Amma həqiqət bu
idi ki, o il doğrudan da rus osmanlı müharibəsi idi ki,
biz, səkkiz-doqquz yaşında küçə
uşaqlarının coğrafi məlumatı ancaq o qədər
ola bilərdi. Bundan savayı yaşımın miqdarını
təyin etmək üçün bir yadigarım da var. Min səkkiz
yüz həştad birdə İkinci Aleksandrın mücahidlər
tərəfindən Peterburqda güllələnməyi mənim
yadıma gəlir. On bir-on iki yaşında uşaq
olardım".
"Molla Nəsrəddin"
jurnalından danışarkən, Cəlil Məmmədquluzadənin
nə vaxtsa söylədiyi "Molla Nəsrəddin"i təbiətin
özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı"
sözləri tarixə düşsə də, eyni zamanda tarix
sübut elədi ki, Cəlil Məmmədquluzadə bu sözləri
con dərəcə təvazökarcasına dilə gətirib.
Ən azı ona görə ki, bir əsrə yaxın zaman kəsiyini
arxada qoyub gələn "Molla Nəsrəddin" bu illər
ərzində təkrarsızlığını qoruyub. Zəmanə
bu baxımdan nə qədər münbit olsa da, yeni bir
"Molla Nəsrəddin" yaranmayıb. Halbuki "Molla Nəsrəddin"in
üz tutduğu müsəlman qardaşları qətiyyən
dəyişməyiblər. Yoxsa ötən əsrin əvvəllərində
nəşr olunan "Molla Nəsrəddin" jurnalında
işıqlandırılan mövzular bu gün öz
aktuallığını itirərdi. Xatırladaq ki, Azərbaycanda,
eləcə də Şərqdə hadisəyə çevriləcək
satirik mətbu orqanın təməli "Tiflis, Varansovski
küçəsi, nömrə 7" ünvanında qoyulub.
"Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk nömrəsi
aprelin 7-də işıq üzü görüb. Jurnal fasilələrlə
Tiflisdə (1906-1918), Təbrizdə (1920-1921), Bakıda
(1922-1932) 25 il müddətində "Molla Nəsrəddin"
jurnalının ildönümündə səslənəcək
ən maraqlı fikirlər tədqiqatçılara məxsus
olacaq. Bu məramla üz tutduğumuz müsahibimiz "Molla Nəsrəddin"
jurnalının tədqiqatçılarından biri, filologiya
elmləri namizədi Turan Həsənzadədir. Turan Həsənzadə
ilk satirik mətbu orqanla bağlı fikirlərini mətbuata
belə bölüşür:
- İstisnasız deyim ki,
"Molla Nəsrəddin" Şərqin ən şöhrətli
jurnalı olub. Bu, tək azərbaycanlı alimlərin fikri
deyil, adını unutmuşam, bir fransız şərqşünası
var, bu, onun sözləridir."Dünyada satirik jurnallar
çoxdur. Ancaq indiyə qədər "Molla Nəsrəddin"
satirik jurnalı kimi, dünya səviyyəsində ikinci bir
jurnala rast gəlmədim". Və bütün bunlar
hansı bir şəraitdə edilib? Çar
imperiyasının geridə qalmış bir əyalətində.
Həsən bəy Zərdabinin "Əkinçi" qəzetinin
ənənələrini əsas götürərək,
inkişaf etdirən Mirzə Cəlil dəfələrlə
özü də etiraf edir ki, "mövhumatı, cəhaləti
tənqid eləmək elə bilirsiniz asandır? Onlara
qarşı çıxmaq üçün biz bəzən həyatımızı
da təhlükə altında qoyuruq". Bəs bu jurnalın
özəlliyi nədədir? Dünya hadisələrindən
tutmuş, cəhalət, mövhumat, məişət - elə
bir sahə yoxdur ki, diqqətdən kənarda qalsın -
mövzularını öz səhifələrində 25 ilə
yaxın işıqlandıran, təhlil edən yeganə
jurnaldır. Karikaturaları isə əsl sənət
nümunələridir. Son dərəcə ustalıqla çəkilən
bu şəkillərdə istənilən məğz
savadsız insanlara belə çatdırılıb.
Təəssüf ki, hətta
bu gün də "Molla Nəsrəddin" tam tədqiq
olunmayıb. Xüsusilə Mirzə Cəlilin felyetonları
lazımi səviyyədə araşdırılmayıb. Mən
bu gün Cənubi Azərbaycandakı fəaliyyəti və
ümumiyyətlə, ədibin bu mövzuyla
bağlılığı üzərində dayanmaq istəyirəm.
Cənubi Azərbaycanda
"Molla Nəsrəddin"in nəşrində Cəlil Məmmədquluzadənin
əməyi daha çox olub. Jurnalın Tiflis nəşrindəki
imzalarını saxlamaq naminə o, qələm
yoldaşlarının əvəzinə onların imzası ilə
məqalələr yazıb. Təsəvvür edin ki, hər
nömrədə 8-9 felyetonu çap olunub. Mirzə Cəlil Təbriz
mövzusuna həmişə xüsusi diqqətlə
yanaşıb, Cənubla maraqlanıb. Onların azadlıq
mübarizəsini alqışlayaraq, öz xidmətini göstərmək
istəyində olub. O, Təbrizə gedəndə də,
Şeyx Məhəmməd Xiyabani ilə görüşəndə
də birinci növbədə "Molla Nəsrəddin"i nəşr
etdirmək, bununla bərabər azadlıq mücadiləsində
onlara kömək eləmək istəyib. Ancaq Mirzə Cəlilin
Şeyx Məhəmməd Xiyabani ilə olan söhbətindən
bir həftə sonra Xiyabani qəddarcasına qətlə
yetirilir. Bu zaman Mirzə Cəlil çıxılmaz vəziyyətdə
qalaraq geri dönmək istəyir. Lakin onun ətrafındakılar,
maarifpərvər qüvvələr onu geri qayıtmağa
qoymayaraq, jurnalın nəşrinə kömək edirlər.
Xatırladaq ki, "Molla Nəsrəddin"in
birinci sayı 1906-ci il aprel ayının 7-də Tiflisdə
çapdan çıxıb. 1906-1918-ci illərdə Tiflisdə,
1921-ci ildə Təbrizdə, 1922 - 1931-ci illərdə
Bakıda nəşr edilib. Redaktoru və müəllifi Cəlil
Məmmədquluzadə olub. 25 il ərzində 748 nömrəsi
(340-ı Tiflisdə, 8-i Təbrizdə, 400-ü Bakıda)
çıxıb.
"Molla Nəsrəddin"
Azərbaycan xalqının mütərəqqi qüvvələrini,
demokratik düşüncəli insanlarını öz ətrafında
toplaya bilib. Jurnalda Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər
Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu
Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Mirzəli
Möcüz və başqa şair, yazıçı və
jurnalistlər, o cümlədən, O.Şmerlinq, İ.Rotter, Əzim
Əzimzadə kimi rəssamlar fəaliyyət göstərirdilər.
"Molla Nəsrəddin"
jurnalının ilk sayının üz səhifəsində
verilən şəkildə yuxuya getmiş bir dəstə
müsəlman təsvir olunur. Şərqin müdrik
ağsaqqallarından hesab olunan Molla Nəsraddin onları
oyatmağa çalışır. Sayın ikinci səhifəsini
"Sizi deyib gəlmişəm" məqaləsi bəzəyir.Sonrakı
səhifələrdə satirik xəbərlər, teleqramlar,
atalar sözü "Dəllək" hekayəsi,"Lisan bəlası"
felyetonu və dörd karikatura çap olunmuşdur.
Jurnal
Səbuhi
Ədalət.- 2010.- 7 aprel.- S. 7.