POLŞALI AZƏRİ GƏLİNİ VANDA RƏSULZADƏ

Polşa. Bütün dünya üçün aktual məkana çevrilən ərazi. Təəssüf, bu diyar tükürpədici dəhşəti ilə gündəmə gəldi. Adam bu barədə nəinki yazmaq, heç düşünmək belə istəmir. Bunun bir adı var - dəhşət.

Yenə Polşadan danışırıq. Amma daha işıqlı mövzudan. Hansı ki Azərbaycanla, bu xalqın yaratdığı ilk cümhuriyyətlə birbaşa əlaqəsi olan bir insanı tanıdırıq. Özü də böyük nəsilə aid, başqa bir cümhuriyyət yaradıcısının ailəsinə mənsub bir xanımı.

Bu materialları bizə təqdim edən doktor Fərhad Tərlanova minnətdarlığımızı bildiririk. Onun sayəsində tarixin qaranlıq məqamlarına azacıq da olsa aydınlıq gətirmiş olduq. Və sevinirik ki, bu dəyərli məlumatlar ilk dəfə olaraq "Ədalət" qəzetində dərc olunur.

Leyla xanımı 1970-ci illərdə tanıdım. Qızılırmak sokakda, indi Ankapol sinemasının olduğu yerdəki binanın bir zirzəmi qatında qalırdı. Həmin küçəyə köçdüyümüz gündən bəri hər gün itinin ipindən tutaraq titrək addımlarla yeridiyini görərdik. Arıq, ağbəniz, gülərüzlü, yaşlı, amma gözləri parıldayan bir qadındı. Məhəllə əsnafı ona "madam" deyə xitab edərdi. Ləhcəsindən türk olmadığı anlaşılırdı. Sonra bir gün anam onu evimzə dəvət etdi. Madamın adının Leyla olduğunu o zaman öyrəndim. Zatən, özü də bir müddət sonra adının Vandadan Leylaya dönüşməsinin hekayəsini anlatmışdı. Sevgili qocası "Leyli və Məcnun" əhvalatını danışmış və adının Leyla olmasını istəmişdi. Qocası, yəni Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu və ilk cümhur başkanı Məmməd Əmin Rəsulzadə.

Leyla xanımı anlatmaq üçün ilk öncə Məmməd Əmin Rəsulzadədən, Leyla xanımın deməyi ilə Emin bəydən söz etmək gərəkəcək. Leyla xanımla tanışlığımızdan ölümünə qədər keçən bir neçə il ərzində söhbətlərimizdə Emin bəy tez-tez mövzu olurdu. O sıralar Emin bəy haqqında heç bir şey eşitməmişdim. İllər sonra Sovetlər Birliyi yıxılıb Azərbaycan Cümhuriyyəti yenidən qurulduğunda adı yenidən gündəmə gəldi. Emin bəyin adını hər eşitdiyimdə Leyla xanım ağlıma gəlirdi. Bu günləri görsəydi nə qədər bəxtiyar olacağını düşünürdüm. Rəsmi mənbələrdə cümhuriyyətin yıxılmasından sonra Rəsulzadənin Moskvaya gedişindən söz edilir. Moskvada Rəsulzadəyə qalmağa ev verirlər, Şərq Dilləri İnstitutunda fars və rus dillərindən dərs demək üçün şərait yaradırlar. Moskvada keçən 2 il ərzində Stalin, Sultan Qaliyev, Ənvər Paşa kimi şəxslərlə görüşləri olur. 1922-ci ildə Bakıda gizli Müsavat Partiyasının fəaliyyətinin üzə çıxması xəbəri gələndə qaçmağa qərar verir. Araşdırma aparmaq bəhanəsiylə Leninqrada gəlir, buradan bir qayıqla Finlandiyaya qaçır.

Leyla xanım mənə Rəsulzadənin qaçışı ilə bağlı bir hekayə anlatmışdı. Onun anlatdıqlarına görə Rəsulzadənin mədəsində yara varmış. Moskvada göz altındaykən xəstələnibmiş. Stalin bu xəstəlikdən əndişələnib. Rəsulzadə öldüyü təqdirdə bunun təbii bir ölüm olduğuna kimsəni inandıra bilməyəcəyindən və Azərbaycanda baş verə biləcək bir üsyandan qorxurmuş. Rəsulzadə Finlandiyada bir xəstəxanaya yatırılır. Burda Rəsulzadə ingilis agentləri ilə münasibət qurur. Ona xaricdə sürdürə biləcəyi müstəqillik mücadiləsini dəstəkləməyi və qaçmağı təklif edirlər. Və bunun qarşılığında müstəqillikdən sonra Bakı neftinin istismarında imtiyaz istəyirlər. Rəsulzadə bu bazarlıqdan çox rahatsız olmasına rəğmən şərtləri qəbul edir, bir gecə qayıqla xəstəxanadan qaçırılır.

Emin bəyin xatirələri ilə Leyla xanımın anlatdıqlarının niyə belə fərqli olduğunu bilmirəm. Hərçənd Rəsulzadə anılarında Tehranda "İrani-Nev" qəzetəsinin redaktorluğunu edərkən ingilis səfirliyinin əsgəri attaşesi Stoksla tanış olmalarını və Rusiyanın əbədi müxalifi olan bu şəxsin Birinci Dünya Müharibəsində Azərbaycandakı ingilis qüvvətləri komandanının siyasi müşaviri olduğunu və o dönəmlərdə görüşdüklərini də deyir. Stalinin bu adama nifrət etdiyindən də söz edir. Amma Sovetlərdən qaçışını anladarkən ingilislərdən bəhs etmir. Başqa tərəfdən Leyla xanım bu söhbətləri mənə danışdığında yaşlı bir qadın idi. Ona anladılanları yanlış xatırlamış ola bilər. Anlatdıqları (daha sonra söz edəcəm) Pilsudskinin "Rusiyadan qaçış" hekayəsinə də bir az bənzəyir.

Rəsulzadə Türkiyəyə gəlib Azərbaycanın müstəqilliyi üçün siyasi çalışmalara başlayır. "Yeni Qafqasiya", "Azəri türkü", "Odlu yurd", "Bildiriş" jurnalları onun yönətimində dərc olunur. Azərbaycan və Qafqaz haqqında biri fransızca, biri də rusca kitablar yazır. Bu çalışmalar Sovetlər Birliyini rahatsız edir. Stalinin tələbi üzərinə o zaman ruslarla yaxın olan Atatürk Rəsulzadədən xaricə getməsini istəyir. Onunla eyni taleyi paylaşan tatar lider Ayaz İshaki ilə birlikdə Türkiyəni tərk edib Polşaya gedirlər. Rastlaşdığım qaynaqlarda bu köçün tarixi dəqiq deyil. 1927 ilə 31-ci illər arasında dəyişir.

Leyla xanımın anlatdıqları burda da bəzi fərqli mənzərələr doğurur. Leyla xanıma görə, Emin bəy İngiltərədə bir dərnək qurub siyasi çalışmalarını sürdürür. Fəqət, ingilislərin nəzarətində çalışmaqdan məmnun deyil. Fransaya gedir və Parisdə "Journal Prometheus" adlı bir jurnal çap eləməyə başlayır. Daha sonra Polşaya gedir. Rəsulzadənin nədən Polşaya getdiyi Parisdə çıxartdığı jurnalın adından da anlaşılır. O illərdə Polşanın lideri olan marşal Pilsudski Rusiya və Sovetlər Birliyi sərhədlərində yaşayan, amma rus olmayan xalqların işbirliyini qura biləcək "Promethean" proyektinin həyata keçməsi üçün çalışmaqdaydı.

Hekayəmiz Pilsudski haqqında qısa bir bilgi verməsini gərəkdirir. Polşanın müstəqillik savaşının lideri və prezidenti Yozef Pilsudski 1867-ci ildə Rusiyaya bağlı torpaqlarda zadəgan bir ailədə doğulub. Polyak dilində danışmağın yasaqlandığı qatı bir ruslaşdırma proqramının həyata keçirildiyi bir vaxtda müstəqillik tərəfdarı olan milliyyətçi bir ailədən gələn Pilsudski Rusiyada Narodovulçularla bağlı bir təşkilatın üzvü olur və siyasi səbəblərlə universitetdən qovulur. 19 yaşında çar III Aleksandra qarşı uğursuz bir sui-qəsd səbəbi ilə tutulur və Sibirə 5 il sürgün edilir. Tutuqlanma səbəbi də maraqlıdır. Sonradan ünlü bir antropoloq olan böyük qardaşı Bronislav Pilsudski Leninin böyük qardaşı Aleksandr Ulyanovla yaxın dost olublar və sui-qəsdi də birlikdə planlayıblar. Yozef Pilsudski sürgündən sonra Polşa Sosialist Partiyasına üzv olur. Və qeyri-leqal "Rabotnik" jurnalını çap edir. Partiyanın başqanlığına seçildikdən sonra sosialist və milliyyətçi fikirləri daşıyan bir istiqamət götürür. 1900-cu ildə yenidən tutulanda ruh sağlığının pozulduğunu bəhanə gətirərək bir xəstəxanaya yatır və burdan xaricə qaçır. 1904-cü ildə "Bojovki" adlı bir dəstə yaradır, bombalamalar, soyğunlar, sui-qəsdlər edərək silahlı mücadiləyə başlayır. Eyni il rus olmayan bütün xalqların müstəqilliyini və təşkilatlanmasını hədəfləyən "Promethean" layihəsini hazırlayır. Bu layihə çalışmaları İkinci Dünya Müharibəsinə qədər davam edir. Pilsudski 12 minə çatan ordusuyla ruslara qarşı savaşır və 1918-ci ildə qurulmuş müstəqil Polşa Cümhuriyyətinin ilk dövlət başqanı olur. 1921-ci ildə Konstitusiyanın qəbul olunması ilə hakimiyyətini itirir, amma 1926-cı ildə hərbi çevrilişlə yönətimi ələ keçirə bilir. 1935-ci ildə, yəni ölənə qədər Polşanı diktator rejimi ilə idarə edir.

Pilsudski Promethean hərəkatı çərçivəsində imperiyanın rus olmayan bütün xalqlarının liderləri ilə münasibət qura bilmişdi. Azərilər də bu xalqların arasında idi. 1926-cı ildə Pilsudskinin yenidən iqtidara gəlməsi ilə layihə yenidən gündəmə gəlir. Rəsulzadənin 1927-ci ildə Polşaya köçməsi ancaq bununla bağlı ola bilər. Rəsulzadənin yazı yazdığı "Prometheus" adlı aylıq jurnal həmin bu hərəkat tərəfindən Parisdə yayılmaqdaydı. Pilsudski ilə Rəsulzadənin Varşavada görüşdükləri də məlumdu.

Leyla xanımın marşal Pilsudskinin qardaşı qızı olduğunu bir azəri vebsaytından öyrəndim. Daha sonra Rəsulzadənin nəvəsi Rəis Rəsulzadənin babasının həyatına dair yazdığı yazıda Varşavada Pilsudskinin qardaşı qızı Vandaya aşiq olduğunu və birlikdə yaşadıqlarını yazdığını gördüm. İnternetdə Rəsulzadənin həyatı ilə bağlı məlumat verən çox saydı veb saytlar var. Amma nədənsə heç biri Leyla xanımdan söz etmirlər. Yalnız birində belə bir ifadəylə rastlaşdım: "Məmməd Əmin Polşada Pilsudskinin qardaşı qızı ilə yaşadı". Halbuki Vanda ölənə qədər onunla birlikdə yaşayan xanımı idi. Azərilərin Vandanın varlığının bilinməsini çox da istəmədikləri anlaşılır. Bunun səbəbi azəri millətçilərinin babası Rəsulzadənin bir polyak qadınla evli olmasımı, yoxsa ona dinini dəyişməsi üçün basqı etməməsimi və ölənə qədər xristian qalmasına izn verməsimi, bilmirəm.

(Ardı var)

BÜLƏNT DANIŞOĞLU

Ədalət.- 2010.- 17 aprel.- S. 5.