ÇAR QATİLLƏRİNİN İTTİFAQI

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

...Beləliklə, məhkəmədən sonra Lev Tixomirov azad edilir və Sofya Lvovna da əlbəttə ki, özünü bu saxta kəbindən doğan "evlilik" şərtlərindən tam azad hesab edir. Amma olanlar olmuşdu, yəni Tixomirov Sofya Perovskayaya vurulmuşdu, özü də əməlli-başlı! Üstəlik onun vaxtı-zamanı gözləmək niyyəti də yox idi, odur ki, o, Sofya Perovskayaya evlənmək təklif edəndə bu təklifin çox ciddi şəkildə qiymətləndiriləcəyini fikirləşirdi. Amma Pixomirov bir şeyi unudurdu ki Sofya Lvovnanın inqilabi işi, borcu yaddan çıxararaq sevgi məsələləriylə məşğul olan kişilərdən zəhləsi gedir. Onlara qeyri-ciddi adam kimi baxır. O, sevən, vurulan, eşq əlində əsir olan kişilərə - "arvadbaz" damğası vuraraq onlara istehzalı bir münasibət göstərir və ətrafında olan kişilərdən az sayda adama mərhəmətlə yanaşaraq, necə deyərlər onları "adam yerinə" qoyurdu. Bu "qadın patriot" hətta bu fikirdəydi ki, əgər kişi qadına hər hansı şəkildə möhtac olduğunu etiraf edirsə, deməli onda "kişilər qadından çox aşağıda dayanan varlıqlardan" artıq bir şey deyillər.

Sofya yazır: "Azadlıq uğrunda döyüşənlərin də xoşbəxt olmaq səlahiyyətləri var və əgər bu səadəti onlara kəbin verəcəksə, onlar bundan imtina etməməlidirlər, hətta bu səadətin ömrü lap az olsa belə. Amma mən kimisə ürəkdən və dəlicəsinə sevsəm belə, həmin vaxt fikirləşəndə ki, mənə doğma olan adamlar eşefotlarda, zindanlarda məhv edilir, onda ürəyimdə heç bir hiss qala bilməz. Xalq Despotizmin əlində əsir-yesir olanların sevmək haqqı onların azadlığından sonra başlamalıdı".

Sofya oxumağı, mütaliəni sevirdi. Amma bu inqilabçı, təşviqatçı xanımın əlinə revolver almağıyla onun dəhşətli bir terroristə çevrilməyi bir anda baş verirdi. Belə anlarda bu xanım üstündən-başından qan qoxusu gələn ölüm kabusuna çevrilirdi və hətta "Narodnaya volya"nın bu inqilabçılar yuvasının İcraiyyə Komitəsinin üzvləri də ondan artıq çəkinirdilər. "Narodnaya volya"nın nüfuzlu başçılarından Andrey İvanoviç Jelyabov - "Bu qadınla heç kim bacara bilməz və ona kiminsə gücü çatmaz. O, bir qadın yox, ölümün özüdür" fikrini gündəliyinə yazmaqdan özünü saxlaya bilmir.

Jelyabov "Narodnaya volya"nın rəhbərlərindən birinə çevrilənə qədər milyonlarla təhkimli kəndlilərdən biriydi. O, tez evlənmişdi və bu evlilikdən bir oğul da qazanmışldı. Andrey Jelyabov güclü bir adamıydı və hətta onun bu fiziki gücü qarşısında duruş gətirə biləcək adamı indi təsəvvürdə canlandırmaq belə çətindir. Jelyabov üçün qadınlar olsa-olsa evdə çalışan, təsərrüfatı yola verən bir varlıq idi və bu adam 1879-cu ilə qədər dövlətin onu yüklədiyi hər cür şərt altında bir növ "xoşbəxtcəsinə" yaşamaqdaydı. 1879-cu ildə isə Andrey Jelyabov birdən-birə hər şeyi, ailəsini, təsərrüfatını - bir sözlə olan-olmazını atır və inqilabi işə qoşulur. Rus nağıllarındakı bahadırlara daha çox oxşayan Jelyabov daima qadınların diqqət mərkəzindəydi və əlbəttə ki, həyatında az qadın görməmişdi, amma o, sevmək, vurulmaq kimi xülyalardan çox uzaqda qalan bir adam idi. Romantik bir sevgi onun üçün haçansa eşitdiyi nağıllardan başqa bir şey deyildi və o, belə hesab edirdi ki, əgər qadına vurulursansa, onun eşqinə möhtacsansa, deməli ağlını itirmisən. Qadınlar sadəcə olaraq müvəqqəti istifadə üçün yararlı materialdırlar - - bax, Jelyabov elə bu cür düşünürdü və Sofya Perovskaya da onun "başı olmayan arvadbaz" kişi kimi tanıyır, qiymətləndirirdi. Hər şeyin gec-tez bir sonluğu olur və çox qəribə idi ki, bu "arvadbazla" - Jelyabovla Sofya Perovskaya az müddət içərisində bir-biri ilə "yaxınlaşmağa" macal tapırlar və özü də bu "işə" Sofya Perovskaya könüllü razı olur. İdeoloji məsələlərin müzakirəsində Sofya Perovskayanı Jelyabov "bu müzakirələr məni boğaza yığdı" şəklində yaxasını onun əlindən qurtardığı günlərin birində heç nə demədən, heç nə təklif etmədən Sofyanı yaşadığı mənzilə aparır.

İyirmialtı yaşlı Sofya ilk dəfədir ki, həmin vaxt vurulur və ilk dəfə kişi ağuşuna düşürdü. O, indi dəli bir adamı daha çox xatırladırdı və bu hissləri deyəsən Jelyabov da artıq yaşamaqdaydı. O da ilk dəfə idi ki, qadına vurulmağın nə olduğunu hiss edirdi və az qala özünü əzabkeş bir əsir kimi hiss edirdi.

1880-cı ildə İzmailov polkunun I rotası, ev 18, otaq 23 ünvanında yeni sakinlər peyda olur. Mülkədar Slatvinski, bacısı Lidiya Antonovna Voynova ilə birlikdə bu ünvanda yaşayırlar. Slatvinski və Lidiya Voynova adları altında bu ünvanın yeni sakinləri bir başqası yox - elə Sofya Perovskaya ilə Andrey Jelyabov idilər. Onların bir yerdə başladıqları bu yeni həyatı cəhənnəmdən başqa bir şey adlandırmaq mümkün deyil. Niyə? Ona görə ki, bu iki terrorist ayrılıqda, tək olanda güclü idilər, amma ikisi bir yerə düşən andan onlar bu gücün itdiyini anlayırdılar. İndi onlar yalnız bir-birini düşünməyə, qorumağa, sanki qəsdən məhkum edilmişdilər. Qorxunun nə olduğunu onlar təzəcə anlamağa başlamışdılar. İndi bir-birini itirmək qorxusu onlara yaşamağa mane olan ən birinci şərt kimi meydan sulamaqdaydı və bu iki şəxs bir-biriylə yaxınlaşanda, ilk gündən bilirdilər ki, baş qoşduqları bu işin sonluğu ən yaxşı halda zindan adlı yerə aparacaq. Bu romanın sonluğu katorqa ilə bitə bilərdi, ən sonda isə dar ağacıyla da...

Bu cür yaşamağın nə olduğunu başa düşmək üçün gərək özün həmin həyatı yaşayasan və təbii ki, indi bunu anlamaq, təsəvvürə gətirmək elə də asan iş deyil. Amma hər nə idisə bu cür yaşamaq-yaşamaq deyildi, sadəcə özünü yormaq, üzmək, canını boğazına yığmaq deməkdi. Təsəvvür edin ki, Sofya Perovskayanın həmin vaxtlar ilk dəfə ata ocağı, doğmaları yadına düşür. Morskoy Nikola kilsəsi yaxınlığında köhnə qonşuları Aleksandr Vladkina ilə rastlaşan Sofya həyatında ilk dəfə hönkürərək onun çiyninə sarılır "Əgər anama yazığım gəlməsəydi, bax elə indi özümü öldürərdim", - deyir. Doğrudan da bu eşq deyilən şeyin adamı üzməkdən savayı əlindən bir iş gəlmirmiş...

Onlar cəmi sonluq olaraq bir il bir yerdə yaşayırlar və Sofya Perovskayayla Andrey Jelyabov bu bir ilin cəmi bir gününü bəxtəvər şəkildə, hər şeyi unudaraq yaşayırlar. 1881-ci ilin girməyinə cəmi bir gün qalırdı və onlar bütün peterburqlular kimi yeni ilin gəlişini qarşılamaq üçün bir yerdəydilər. Özü də Zabalkan prospektində dinamit hazırlanan gizli emalatxanada...

- Cənablar, bu gün heç bir iş görülməyəcək, bu gün bizim yaşamağımız üçün bir fürsət günüdür, - deyərək Andrey Jelyabov işçiləri və bura dəvət olunanları salamlayır və açılmış süfrə arxasına dəvət edir. Bura yığışanlar isə inqilabçı-terrorçular idi və gizli "sxodkalara", partiya daxilindəki münasibətlərə ömrünü həsr etmiş adamlar Jelyabovun nə dediyini əslində başa düşmürdülər... Sonralar həmin qonaqlardan biri Vasili İqnatev xatırlayacaq ki, "Jelyabov həmin gün özündən çıxmışdı, o, heç kimi fikirləşməyə belə qoymurdu. O, oxuyur, rəqs edir, az qala birbəbir hamını bacarığını göstərməyə məcbur edirdi. Həmin gün qorxulu şənlik havası məclisi başına almışdı. Elə bil hamı başa düşmüşdü ki, bir də bu cür gün ələ düşməyəcək. Ay Allah, biz həmin gün səfeh uşaqlara daha çox oxşayırdıq və həmin gün bu bizim zərrə qədər də vecimizə deyildi"...

Əsl kef budur, elə deyilmi? Dinamitlə dolu bir otaqda rəqs etmək və sabahı fikirləşmədən yaşamaq... Siz bunun nə demək olduğunu başa düşürsünüzmü?..

27 fevral 1881-ci ildə Jelyabov həbs edilir və buna qarşı münasibət göstərmək istəyən "Narodnaya volyaçılar" çarın öldürüləcəyi günü həmin gün dəqiqləşdirirlər. Nə olur-olsun 1 martda çar öldürülməliydi! Bu işə rəhbərliyi isə Sofya Perovskaya həyata keçirirdi...

Həmin lənətlənmiş gün satın alınmış hərbi gözətçilərdən İmperator kortejinin hansı yoldan keçəcəyini öyrənən Sofya Perovskaya baş küçədə dayanaraq, əl dəsmalıyla partlayıcılarla silahlanmış silahdaşlarına yolu nişan verir...

Hə, budur imperator II Aleksandr Yekaterina kanalının ətrafındakı məhcərə sallaqlı vəziyyətlə söykənib, özü də qan gölü içində. Hər yerdən lənətlər, söyüşlər, yaralı iniltiləri eşidilir... II Aleksandra bir vaxt qoca qaraçı falçının dediyi sözlər axır ki, öz yerini tutur! "Sənə yeddi dəfə hücum edəcəklər, yeddinci dəfədən qorx"...

Həmin saatdan başlayaraq Jelyabov ciddi sorğu-suala tutulur, amma o, həbsxanada olduğundan bunun ona dəxli olmadığını əsas götürür, yaxasını kənara çəkməyə çalışır...

"Martın 3-də biz Sofya Perovskaya ilə Nevski prospekti ilə gedirdik. Qəzet satan uşaqlar - Yeni teleqrama, yeni xəbər - deyərək hamını qəzet almağa vadar edirdi. Qəzetlə bərabər verilən vərəqədə yayılmışdı ki, Jelyabov imperatora qəsdin başında durduğunu etiraf edib. Sofya həmin vərəqi oxuyub başını aşağı saldı, bir-iki addım atıb durdu" "naradovolçu" Tırnov həmin vaxtı öz xatirəsində belə yaşadır...

Sofya üzdə belə sakit görünür, amma artıq o, başını itirmiş bir adam idi və nə etdiyini sanki özü də bilmirdi. Onun sevdiyi bir adamın başı üzərində ölüm ilgəyli bir kəndir yellənməkdəydi. Jelyabovu azad etmək üçün atılan hər bir addım uğursuzluqla nəticələnir. Çarın qatillərinin əzəli ümüdləri - xalqın ayağa qalxması, barrikadalar qurulması xülya olaraq qalır. Hətta it günündə yaşayan kəndlilər belə dövlətin üzünə "ağ olmağı" belə ağıllarına gətirmirlər...

Az keçməmiş ələ keçən terrorçulardan Rısokovun yoldaşlarını satdığı xəbəri yayılır və "Narodnaya volya"nın rəhbərliyi Sofyanın dərhal Peterburqu tərk etməsini tələb edir...

Sofyanı isə buna razı salmaq üçün gərək Jelyabovu da azad edib ona qoşmaq lazım idi, amma bu qətiyyən mümkün olmayan bir iş idi...

EPİLOQ

3 apreldə, saat səkkizə on dəqiqə qalmış Şpalernaya küçəsində yerləşən ilkin dindirmə təcridxanasını üstündə "Çar qatilləri" yazılmış iki araba çıxır. Həmin arabaların birincisində Rısokovla Jelyabov, ikincisində isə terrorçular: Sofya Perovskaya, Kibaliç və Mikoyiv oturmuşdular. Onların sinəsindən - "Çar qatilləri" yazılmış lövhə asılmışdı...

Həmin günəşli, ilıq və həlim bir gündə onları asdılar, özü də özlərini fəda etdikləri xalqın gözü qarşısında. Xalqın oraya toplanmış nümayəndələri isə yalnız onlar asılan anda uğultulu bir səs çıxardılar və bu uğultu təəssüf hissinə daha çox oxşayırdı...

Asılmazdan bir an əvvəl Jelyabov yanaşı durduğu Sofya Perovskayaya dönüb nəsə deyir, özü də çox sakit şəkildə. Sofya isə ona sarı başını çevirmədən gözünü göylərə dikərək susur...

Sükut... Əbədi rahatlıq və yoxluq... Hə, bir də lənətə gəlmiş tarix... Bəs sonra?..

Sonrasını bilən varmı?

Alim Məhərəmli

Ədalət.- 2010.- 7 avqust.- S. 13.