KÜLÜ PARKA SƏPİLƏN YAZIÇI...

Çox qədim dövrlərdən ta 18-ci əsrin sonlarınadək dünyada belə bir fikir mövcud idi ki, qadınlar kişilərdən heç vaxt irəlidə ola bilməzlər, qadınlar kişilərdən yaxşı düşünə, yaxşı işləyə, yaxşı idarə edə bilməzlər. Ümumiyyətlə, uzun yüzilliklər, hətta minilliklər boyu qadına ikinci dərəcəli insan kimi baxmışlar. (Heç şübhəsiz bəzi hallarda hakimiyyətin ən yuxarı pilləsində duran bir çox qadınlar və tarixçilərin yazdığı kimi qısa madərşahlıq dövrü istisna olmaqla) Zərif cinsin nümayəndələri bir çox yerlərdə danışmaq, söz demək, nəyisə həll etmək, hətta öz həyatlarını belə istədikləri kimi qurmaq hüququndan məhrum idilər. Bütün dövrlərdə bu düşüncə tərzi o dərəcədə möhkəmlənmiş, "qanuniləşmişdi" ki, qadınların özləri belə bunun əksini ötəri də olsa ağıllarına gətirmirdilər. Amma zaman keçdi, əsrlər dəyişdi, tarix sübut etdi ki, əslində bütün bunlar səhv imiş. Bu proses çox ləng, çox əzablı getsədə də nəhayət ki, getdi.

İnsanlıq qadının gözəlliyini, bacarığını, qabiliyyətini, ağlını... qəbul etdi. Məhsətilərin, Aləmşahbəyimlərin, Jorj Sandların, Mariya Kürilərin, Şarlotta Brontelərin, Janna Darkların, və adlarını bu sırada çəkmədiyimiz saysız böyük istedad və təfəkkür sahibi olan qadınların hesabına bəşəriyyət həm də onların böyüklüyünün şahidi oldu. Xanım Etel Lilian Voyniç də gözəl əsərləri ilə Avropanı heyran etmədimi?..

Əslində isə bəşəriyyət qadına daha çox minnətdar olmalıymış...

ETEL LİLİANIN UŞAQLIĞI

Etel Lilian 1864-cü il may ayının 11-də İrlandiyanın Kork qraflığının Kork şəhərində, çox məşhur ingilis riyaziyyatçı Corc Bulun ailəsində dünyaya göz açdı. Kiçik Liliana demək olar ki, atasını tanımaq belə nəsib olmadı. Çünki bu tanınmış elm adamı qızcığazın altı aylığında vəfat etdi. Atasının erkən yaşlarında həyatdan getməsinə baxmayaraq elmdə əldə etdiyi nailiyyətlərə görə onu böyük elm xadimi kimi Böyük Britaniya ensiklopediyasına daxil etdilər. Lilianın ana tərəfi də tanınmış elm xadimlərindən idi. Onun anası Meri Everestin atası tanınmış yunan dilçiliyi üzrə alim, professor idi. Yeri gəlmişkən, diqqətli oxucu "Everes" soyadının da məhşur olduğunun fərqində olmaya bilməz. Qeyd edək ki, dünyanın Himalay dağlarında yerləşən ən hündür zirvəsi məhz Etel Lilianın anasının əmisi - Corc Everestin şərəfinə adlandırılmışdır. (Hərçənd Corc Everest heç vaxt Himalaya gedən ekspedusiyada iştirak etməmiş, nə Nepalda, nə də Tubetdə olmuşdu). Bu ziyalı haqqında yazılanlardan o da məlum olur ki, Corc Everest 19-cu əsrin ortalarında İngiltərə topoqrafiq idarənə başçılıq etmişdir.

Atasız Etelin uşaqlığı çox çətin və kədərli keçdi. Ərinin ölümü ilə asanlıqla barışa bilməyən anası psixoloji gərginliklərdən savayı həm də maddi sıxıntılar içərisində beş kiçik qızcığazın tələbatlarını ödəmək məcburiyyətində idi. Meri Bul bacardığı işlərin hamısı ilə məşğul oldu - riyaziyyat fənnindən dərs deməyə, qəzet və jurnallara məqalələr yazmağa başladı. Amma bununla belə o bir sıra hallarda üzərinə düşən bütün işlərin öhdəsindən fiziki cəhətdən belə gələ bilmirdi. Hətta Etel səkkiz yaşı olanda möhkəm xəstələndi, amma anası lazım olan qulluğu göstərə bilmədiyindən məcbur qalıb onu həmin dövrlər şaxtada rəis işləyən əmisinin yanına göndərdi. Və bu ilk "səfər" Etelin xatirəsində dərin izlər buraxdı. Onun evinə gəldiyi qohumu fanatik həddə dindar, puritanlar kimi əxlaq və davranış məsələlərində çox tələbkar bir şəxs idi. Və o, uşaqlarının tərbiyyəsində məhz bu qaydalardan istifadə edirdi. Balaca Etel də təbii ki, bu sərt adamın qaydalarına uymalıydı. Bunlar isə uşaqlar üçün çox da asan şeylər deyildi.

İllər keçdi... Qızcığaz çətinliklərlə də olsa böyüdü. 18 yaşına çatarkən ona ən yaxın qohumlarından kiçik həcmdə miras qaldı. Maddi vəziyyəti nisbətən düzələn Etel ilk növbədə arzusunda olduğu Berlindəki konservatoriyada oxudu, eyni zamanda Berlin Universitetində slavyanşünaslıq leksiyalarının dinləyicisi oldu. Amma görünür tale onun üçün tamam başqa bir həyat yolu hazırlamışdı. Çünki o, musiqi təhsili alsa da əllərində müəyyən problemlər yarandığı üçün onunla məşğul ola bilmədi.

DOSTLARI, TANIŞLIQLARI VƏ...

Etel Lilian gənclik illərində Londonda onun həyatında dəyişikliklər yaradacaq insanlarla maraqlanmağa başlamışdı. Həyatın, insanların ən dərin çalarlarını, cizgilərini öyrənməyə çalışan Lilian ölkələrini tərk edərək İngiltərənin paytaxtında sığınacaq tapmış bir sıra siyasi emiqrantlarla tanış oldu. Onların əksəriyyəti siyasi baxışlarına görə təqib edilən polyak və rus inqilabçıları idi. Bu emiqrantların arasında yaradıcı insanların da olması Eteli ümumiyyətlə bu insanlara ürəkdən bağlamışdı. Bunlardan başqa, bu həmin dövr idi ki, inqilabi mübarizənin romantikası ziyalılar üçün ən dəbdə olan "məşğuliyyət" hesab edilirdi. Və onsuz da dünyanın ədalətsiz düzəninə yasın tutulmasının rəmzi olaraq qara paltarlar geyinən Etel Lilian üçün bu "əzabkeşlər" hər kəsdən fərqli görünürdü. O, bu çağlarda Londonda yaşayan "Gizli Rusiya" əsərinin müəllifi, inqilabçı, emiqrant-yazıçı S.M.Stepnyak-Kravçiniski ilə tanış oldu və bu tanışlıq onda sehirli təsəvvürlər yaradan həmin ölkəyə getmək istəyi oyatdı.

Nəhayət 1887-ci ilin avqustunda Etel bu istəyini reallaşdırdı. Onun Rusiyadakı həyatı təxminən iki il sürdü. Etel bu illər ərzində bəzi ailələrin uşaqlarına ingilis dilindən və ya musiqi dərsləri verməklə, dayəlik etməklə keçindi. Etel Lilian 1889-cu ilin yayında yenidən vətənə qayıtdı, elə həmin ildə S.M.Kravçiniskiyə qoşularaq "Azad Rusiya" jurnalının redaksiyasında və "Rus azadlığının dostları Cəmiyyəti"ndə işləməyə başladı. Və bu arada Etelin Rusiyada gördükləri, apardığı müşahidələri onda nəsə yazmaq, dövrün bütün keşməkeşlərini təsvir etmək arzusu oyatdı. Və o, özünün ən məşhur romanını - "Ovod"u yazmağa başladı. O, tezliklə əsərini bitirdi və roman Londonda, ardınca ABŞ-da çap olundu. İçtimaiyyət tərəfində çox böyük maraqla qarşılanan əsər qısa müddətdə Etelə istedadlı yazıçı şöhrəti gətirdi. Heç bir il çəkmədi ki, "Ovod" rus dilinə tərcümə olunaraq Rusiyada da nəşr edildi. Və burada da inanılmaz populyarlıq qazandı.

VOYNİÇ VƏ MÜƏMMALI ƏLYAZMA

Siyasi fəaliyyətinə görə sərt şəkildə - kotorqa ilə cəzalandırılmış məşhur polyak inqilabçısı Vilfred Mixael Voyniç Sibir katorqasından qaçmağa müvəffəq olmuş, çox böyük çətinliklərlə Londona gəlib burada yaşamağa başlamışdı. Etel Lilian başqa ziyalı emiqrantlar kimi Vilfred Voyniçi də yaxından tanıyırdı. Gənc yazıçı Etel Lilianın Vilfredlə bu tanışlığı 1890-cu ildə onların evlənməsi ilə nəticələndi. Evliliklərinin ilk vaxtları hər şey yaxşı təsir bağışlasa da bir neçə ildən sonra uğursuzluqla nəticələndi. Gənclər bu nigahı sürdürə bilmədilər və ayrıldılar. Amma maraqlıdır ki, Etel Lilian ömrünün sonunadək ərinin familyasını özü üçün qoruyub saxladı, ondan imtina etmədi.

Bunun əsl səbəbini heç kəs bilməsə də belə təxmin edilir ki, burada 1831-ci ildə ərinin ölümündən sonra "Voyniçin Manuskripti" kimi adlandırılan sirli əlyazmaya Etelin sahiblənməsi əsas rol oynayıb. Deyilənlərə görə, Vilfred Voyniç bu əlyazmanı 1812-ci ildə İtaliyada olarkən köhnə bukinistdən alıbmış. 17-ci əsrə aid bu qədim məktubdakı göstərilən əlyazmanın müəllifi ingilis alim-ixtiraçı, filosof və əlkimyagər, məşhur Rocer Bekonun olması o vaxt Vilfred Voyniçi çox maraqlandırmışdır. Bəs onda əlyazmanın sirri nə idi? Məsələ orasında idi ki, o, Yer kürəsində heç kəsə məlum olmayan bir dildə yazılmışdı, habelə burada bir çox illüstrasiyalarda müəmmalı əsrarəngiz bitkilər təsvir edilmişdi. Və şifrəli yazıların açılması üzrə ən təcrübəli mütəxəssislərin belə mətni açmaq cəhdləri heç bir nəticə verməmişdi. Bəziləri belə hesab edirdi ki, əlyazma sadəcə oyundan başqa bir şey deyil, amma digərlərinə görə, dünyanın ən gizli və sirli açılışları məhz bu əlyazmada gizlənib. Hətta o Manskripti (qədim əlyazma) iradələrindən asılı olmadan Yerdə qalmağa məcbur olan inoplanetiyanların yaradıcılığı hesab edənlər də vardı. Düzdür, sonradan Yel universitetinin professoru Robert Brambonun uzun axtarışları sirli Manuskriptin açılışına müəyyən qədər yaxınlaşsa da mətnin əsas hissəsi hələ də sirri açılmamış qalmaqdadır. Dəqiq olmayan məlumatlara görə, Vilfred Voyniç əlyazmanın açılışı üçün əlindən gələni eləmişdi və Etel Lilian da bunun əsl nüsxə olduğunu təsdiqləyə biləcək yeganə şahid idi. Voyniçin katibi və ən yaxın dostu Enn Nill də mətnin açılışı üçün edilən cəhdlərin və materialların nəşrində iştirakçı ola bilərdi. Axı o da kitabxanalar və kolleksiyaçılarla yazışmaları həyata keçirmişdi. Və məlumdur ki, Etel Voyniçin vəfatından sonra məhz Enn Nill Manuskriptə sahiblənmişdi. Amma o da xanım Voyniçdən bir il sonra vəfat etdiyi üçün əlyazma olduğu kimi Yel universitetində saxlanılır.

O, HƏYATI YAZIRDI

Həyatın ən müxtəlif üzünü, gəzib-gördüyü yerləri, şahidi olduğu hadisələri Etel Voyniç böyük yazıçı ustalığı ilə yaradıcılığına gətirə bilirdi. "Ovod"dan bir qədər sonra - 1891-ci ildə o, "Cek Reymond" romanını yazdı. Bu romanı da oxucular tərəfindən böyük maraqla qarşılandı. Sonra yaradıcılığında kiçik bir fasilə yaşayan yazıçının 1894-cü ildə qələmə aldığı "Oliviya Letem" romanı işıq üzü gördü ki, çoxları bu əsərdə təsvir edilən obrazda Etel Lilianın özünü təsvir etdiyini söyləyir. Hər halda Etel Voyniçin qələmindən çıxan əsərlər artıq dünyanın ən müxtəlif dillərində, ən müxtəlif yerlərində oxunmaqdaydı. Əslində Etel Voyniçin yazdığı əksər əsərlər arasında müəyyən qədər fasilələr olmuşdur. Onun yazdığı "Rusiya yumoru" kitabı 1895-ci ildə yazılsa da "Qırılmış dostluq" romanı təxminən beş ildən sonra tamamlandı. Və qeyd edək ki, Etel Lilian Voyniç növbəti dəfə də oxucularının zövqünü oxşaya bildi. Bu əsəri də digər dillərə tərcümə olundu.

Onun şəxsi həyatında da bəzi yeniliklər baş verdi. Belə ki 1896-cı ildə Böyük Britaniyanın gələcəkdə "as xəfiyyəsu" adlandırılacaq Sidney Reyli Etel Liliana aşiq olduğunu bildirir. Və onlar xeyli müddət birlikdə olurlar. Hətta yazıçı onunla altı aylıq İtaliya səfərinə çıxdı. Amma bu münasibətlər yazıçının həyatında uzun müddət qalmadı...

NYU-YORKDA

...1931-ci ildə Etel Lilian əsərləri dəfələrlə çap olunmuş Birləşmiş Ştatlara köçmək qərarına gəlir. Və çox çəkmir ki, o, Nyu-Yorka yerləşir. Burada yazıçının dahi polyak bəstəkarı Fredrik Şopenin məktubları kolleksiyalarından etdiyi tərcümələr işıq üzü görür. Onda artıq yazıçının 67 yaşı var idi. Maraqlıdır ki, Voyniç bədii tərcümələrlə də intensiv şəkildə məşğul olub və N.V.Qoqolun, M.Y.Lermontovun, F.M.Dostoyevskinin M.Y.Saltıkov-Şedrinin, Q.İ.Uspenskinin... əsərlərini tərcümə edib. Taras Şevçenkonun şeirlərini ingilis dilinə uğurla çevirib. Məhz Voyniç bu tərcümələriylə İngiltərədə heç tanınmayan şairi ingilislərə tanıtdı. Onu qeyd edək ki, məhz bu şeirlərin tərcüməsindən sonra Etel Voyniç bir müddət yaradıcılıqdan çəkildi və özünü bütünlüklə musiqiyə həsr etdi. Bu illərdə yazıçının musiqi əsərləri də yarandı. Bunlar çox böyük uğur qazanmasa da onların sırasında "Vavilyon" oratoriyası daha gözəl hesab edilir. Bu, təxminən 40-cı illərədək sürdü və sonradan oxucular Etel Voyniçin yalnız 1945-ci ildə yeni, həm də sonuncu romanını - "Sən ayaqqabıları çıxar" əsərini qarşıladılar. Roman Makmillan nəşriyyatında nəşr olundu.

Sonra o yazmaq istəsə də bunu etmədi. Daha doğrusu, edə bilmədi. Artıq o çox qocalmışdı. Ölüm onun 96 yaşında qonağı oldu və Etel Lilian Voyniç 1960-cı il 28 iyulda Nyu-Yorkda gözlərini əbədi yumdu. Özünün vəsiyyətinə görə, onun bədəni yandırılaraq külü Nyu-Yorkun mərkəzi parkına səpildi. Və beləliklə bir böyük qadın həyatı sona yetdi. Sona yetdi ki, digərləri doğulsun deyə...

BABƏK YUSİFOĞLU

Ədalət.- 2010.- 24 avqust.- S. 3.