EŞQ SULTANINA ABİDƏ

(ƏKRƏM CƏFƏR "YANDIM AVAZEYİ EŞQİNLƏ SƏNİN" ÇAŞIOĞLU, 2010)

XXI yüz il dünya şərqşünaslığının tarixində böyük ədəbi-elmi hadisə baş vermişdir. Dünya şöhrətli şərqşünas alim, Azərbaycan xalqının fəxri, müqayisəli əruzşünaslıq elminin və Azərbaycan Milli Əruzşünaslıq Məktəbinin banisi professor Əkrəm Cəfərin Şərqin dahi söz ustadı Məhəmməd Füzulinin həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş "Yandım avazeyi eşqinlə sənin" adlı fundamental elmi-nəzəri monoqrafiyası nəşr olunmuşdur. Bu möhtəşəm əsərin nəşrə hazırlanması ideyasının müəllifi - istedadlı ədəbiyyatşünas alim, Mövlanə Füzuli yaradıcılığı üzrə tədqiqatları ilə tanınan filologiya elmləri doktoru Gülşən Əliyeva-Kəngərli olmuşdur. Eyni zamanda, Gülşən xanım Əkrəm Cəfərin həmin monumental monoqrafiyasına müfəssəl nəzəri müqəddimə yazaraq, 350 səhifədən ibarət tarixi-ədəbi bir əsər tərtib etmişdir.

Kitabdakı materialların xronoloji ardıcıllığını izləməklə G.Əliyeva, bu orijinal ideyanı yüksək səviyyədə həyata keçirtmək məqsədilə, hələ ilin başlanğıcında bu sətirlərin müəllifinə müvafiq təkliflər vermişdi. Biz Şərqin böyük aliminin şəxsi arxivindəki 140-a qədər qovluqlarını araşdırmış, Məhəmməd Füzulinin həyat və yaradıcılığı ilə əlaqədar, alimin ötən yüzildə qələmə almış olduğu, fəqət nəşrlərdən kənarda qalmış bir-birindən qüdrətli sənət örnəklərini üzə çıxarıb kitabın tərtibçisinə təqdim etmişdik.

Məlum olduğu üzrə, professor Əkrəm Cəfərin nəzəri irsində, Şərqin qədim və orta əsrlər dövründə yazıb-yaratmış elə bir mütəfəkkir şair yoxdur ki, onun yaradıcılığı tədqiq edilməmiş olsun. Görkəmli nəzəriyyəçi alim Nizami Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani, İmadəddin Nəsimi, Hafiz Şirazi, Sədi Şirazi, Əbdülhəqq Hamid, Əbdürrəhman Cami, Qazi Bünhanəddin kimi qüdrətli söz üstadlarının hər biri haqqında fundamental elmi-nəzəri, habelə, tekstoloji araşdırmalar aparmışdır. Ümumiyyətlə, XX yüzilin böyük aliminin zəngin yaradıcılığına bələd olanlar yaxşı bilirlər ki, Əkrəm Cəfər Şərq ədəbiyyatşünaslığının ən az tədqiq edilmiş (habelə, heç edilməmiş!), araşdırmalardan kənarda qalmış son dərəcədə ciddi elmi-nəzəri problemlərini qabardaraq, onları ən yüksək səviyyədə həll etməyə çalışmışdır.

Şərqşünas alim hələ, 1966-cı ildə Bakıda işıq üzü görmüş "Voprosı İranskoy filoloqii" toplusunda nəşr etdirdiyi "O perspektivax sozdania sravnitelnoy poetiki narodov Blijneqo i Sredneqo Vostoka" adlı fundamental əsərində yazıb vurğulayırdı ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının tarixində klassik Şərq poetikasının aktual nəzəri problemləri demək olar ki, öyrənilməmişdir. Halbuki, Azərbaycan xalqının 1000 illik ədəbiyyat tarixinin ciddi ədəbi-nəzəri müşküllərini əruzu, qafiyəni, bədini, bəyanı, məanini dərindən bilmədən öyrənmək ağırdır.

Böyük ustad, yaradıcılığının şahanə dövründə həmin ciddi ədəbi-nəzəri vəzifələrdən olan və ən birinci növbədə həlli gözlənilən Azərbaycan əruzu problemini ortaya qoydu və şərqşünaslıq tarixində ilk dəfə olaraq, 6 xalqın (!) - Ərəb, fars, tacik, türk, özbək və Azərbaycan xalqlarının müqayisəli əruzunu yaratdı. Ədəbiyyatşünaslığımızın tarixində isə milli əruzumuzun nəzəriyyəsini yaradaraq, Əruzşünaslıq Məktəbini təsis etdi.

Türk dünyasının görkəmli ədəbiyyatşünas alimi, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Rafael Hüseynovun ustada həsr etdiyi "Ötüb getmiş tramvay" adlı elmi-publisistik tədqiqatında dediyi kimi, Əkrəm Cəfərin belə fenomenal nailiyyətinin sirri məhz onda idi ki, ustad hər gün oxuyurdu.

Heç şübhəsiz ki, Gülşən Əliyeva-Kəngərli "Yandım avazeyi eşqinlə sənin" kitabındakı müqəddiməsində məhz, poetika (!) probleminin nə dərəcədə aktual olduğunu dərindən anlayaraq, bu filoloji məsələni də yazısında önə çəkmiş və qətiyyən təsadüfi olmayaraq, müqəddiməni "Füzuli sənətindən əruz elminə" adlandırmaqla, bu iki ciddi problemin - şairlərin bədii irsi və poetika məsələsinin üzvi surətdə bağlılığını bir daha yüksək elmi-nəzəri səviyyədə mütəxəssislərin diqqət mərkəzinə yönəltmişdir.

G.Əliyeva-Kəngərli Füzuli yaradıcılığı və Əkrəm Cəfər mövzusundan daha çox, məhz poetika (əruz) problemləri və Əkrəm Cəfər mövzusunu əlbəttə ki, bilərəkdən xüsusi şəkildə işıqlandırmışdır. Ümumiyyətlə, Gülşən xanımın Füzuli sənəti ilə əlaqədar olan elmi-ədəbi fəaliyyətinin istiqamətlərinə nəzər salarkən görürük ki, bu istedadlı alim Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığına nəinki dərindən bələddir, bu poeziyanın aşiqidir, habelə, ortaya qoyub həll etdiyi tarixi-ədəbi problemin qaynaqlarının şərhinə son dərəcədə geniş diapazondan, məhəbbətlə yanaşmağı bacaran mütəxəssisdir. Məhz elə bu səbəbdən də, Gülşən Əliyevanı Füzuli yaradıcılığının bütün klassik tədqiqatçılarının elmi-nəzəri araşdırmaları birinci növbədə və xüsusi şəkildə maraqlandırmışdır.

G.Əliyeva Əkrəm Cəfərin Füzuliyə həsr etdiyi əsərlərindən bəhs açarkən, çalışmışdır ki, bədii söz sənəti ilə klassik Şərq poetikasının vəhdətinin Füzuli yaradıcılığının timsalında böyük alim tərəfindən hansı yüksək səviyyədə həll edildiyini incədən-incəyə araşdırıb şərh etsin. Deyə bilərik ki, istedadlı ədəbiyyatşünas bu istəyinə nail ola bilmişdir.

Professor Əkrəm Cəfərin Füzuli yaradıcılığı ilə bağlı olan 15-dən artıq fundamental məqalələrini, rəylərini, əlyazmalarının surətlərini xüsusi ustalıqla tərtib edən Gülşən Əliyevanın elmi məqsədi - böyük alimin dahi şairimizin adına ucaltmış olduğu monumental abidənin nəhəngliyini müasir dünya şərqşünaslığının nəzər-diqqətinə təqdim etmək olmuşdur. Bu isə, ilk növbədə, G.Əliyevanın vətəndaşlıq qeyrətindən, vətəndaşlıq yanğısından irəli gələn bir məsələ kimi qiymətləndirilməlidir.

Artıq dünyanın bir çox ölkələrinə göndərilmiş "Yandım avazeyi-eşqinlə sənin" kitabında toplanmış "Füzuli dövrü", "Füzuli şeirinin vəzni", "Füzulinin "Hədiqət-üs-süəda"sında olan əsərlərin vəzni", "Velikiy azerbaydjanskiy poet", "Füzuli mənaqibi uydurmamıdır?", "Füzuli haqqında düşündüklərim", "Füzulinin əsərlərini öyrənirik" və s. kimi məqalələrin hər birində biz, dahi şairin parlaq obrazını, onun mürəkkəb və keşməkeşli həyatının ecazkar məqamlarını, həqiqətən də fövqəladə düha (P.Hammer) olduğunu, yaratdığı bədii söz abidələrinin fenomenallığını heyrətlə öyrənib izləmiş oluruq.

XXI yüzillik Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının tarixində qlobal hadisəyə çevrilmiş bu monoqrafiyanın ən qiymətli cəhəti ondadır ki, mütəxəssislər, poeziya həvəskarları əsərdən eyni zamanda, Azərbaycan əruzunun da nəzəri müddəalarını əxz edib mənimsəmək imkanı əldə etmiş olurlar. Məhəmməd Füzulinin Azərbaycan əruzunun bəhrlərində necə deyərlər, "at oynatdığını", milli əruzu yaradıcılığında ən yüksək səviyyədə nümayiş etdirdiyini görürlər.

Professor Əkrəm Cəfərin Füzuli sənətinin tədqiqinə böyük filoloji professionallıq, qayğı və məhəbbətlə yanaşmasının səbəblərindən danışarkən isə biz, bütün şüurlü həyatı ərzində alimin dahi filosofların yaradıcılıqlarını araşdırması, Şərq və Qərbin tarixinə, fəlsəfəsinə, ədəbiyyatlarına, möhtəşəm sənət abidələrinə dərindən bələd olması ilə izah etməliyik. Şübhəsiz ki, əks təqdirdə, Əkrəm Cəfər Məhəmməd Füzulinin adına belə bir titanik, əbədiyaşar sənət abidəsi ucalda bilməzdi. Alimin bu tədqiqatında biz, istər Füzulinin yaşamış olduğu tarixi zamana, onun həyat fəlsəfəsinə, real yaşam ideallarına münasibətin işıqlandırılması baxımından və istərsə də şairin bədii sənətkarlığının mahiyyətinin, təkrarsızlığının, poetik qüdrətinin fövqəladəliyinin çözümü nöqteyi-nəzərindən elə bir önəmli cəhət görmürük ki, şərhlərindən kənarda qalmış olsun.

Professor Əkrəm Cəfəri XX yüzilin digər tanınmış füzulişünaslarından fərqləndirən cəhət də elə məhz, budur!

Tam qətiyyət və əminliklə deyə bilərik ki, görkəmli ədəbiyyatşünasın bu monoqrafiyası sovet dövründə yazıb-yaratmış Azərbaycan füzulişünaslarının əsərlərini artıq kölgədə qoymuşdur. Bizə bu məqamla bağlı mütəxəssislər də öz fikirlərini söyləmişlər. Həqiqətən də Azərbaycan füzulişünaslarından heç birinin monoqrafiyasında Məhəmməd Füzulinin həyat və yaradıcılığı belə fundamental, əhatəli və çoxcəhətli hüdudlarda tədqiq edilməmişdir. Əkrəm Cəfərin Azərbaycan füzulişünaslığı qarşısındakı danılmaz xidməti də elə məhz bundan ibarətdir.

Biz yazımızın sonunda yeri gəlmişkən, bir məsələni xüsusi şəkildə vurğulamaq istərdik. Nə böyük sevinclər, nə ali duyumsal iftixarlar ki, ana yurdumuz Azərbaycanda, Gülşən Əliyeva-Kəngərli kimi Vətənini, onun müqəddəs tarixini, dilini, ədəbiyyatını, incəsənətini bütün varlığı ilə sevən qeyrətli, fədakar, vətənpərvər bir Azəri Övladı vardır!

Biz, Şərq aləminin, habelə, Azərbaycanın milli mədəniyyətinin görkəmli simalarından olan professor Əkrəm Cəfərin həm bir övladı, eyni zamanda da "Yandım avazeyi eşqinlə sənin" kitabının ixtisas redaktoru olaraq, özlərini Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının klassiklərinin "qayğıkeş hamiləri", "fədakar" tədqiqatçıları kimi qələmə verənlərə demək istərdik: ey kaş ki, Gülşən Əliyeva-Kəngərli kimi vətənpərvər Azəri Övladında olan milli-mənəvi təəssübkeşliyin, vətəndaşlıq yanğısının yüzdə biri sizlərdə də olaydı! Nə acılar olsun ki, ustad Əkrəm Cəfərin vəfatından ötən bu 19 il ərzində sizlər, alimin elmi-ədəbi irsinin nəşri ilə əlaqədar heç bir Xidmətdə Bulunmadınız!

İstedadlı ədəbiyyatşünas Gülşən Əliyeva-Kəngərli isə, hətta bu sətirlərin müəllifindən də tez bir zamanda, professor Əkrəm Cəfərin zəngin elmi-ədəbi irsinə qarşı özünün əməli surətdə fədakarlığını nümayiş etdirmiş və Məhəmməd Füzulinin müqəddəs ruhu önündə əsl elmi-ədəbi, milli-mənəvi qəhrəmanlıq sərgiləmişdir!

Eşq və sevgilər olsun Azərbaycanın milli mədəniyyətinin Vətənpərvər Elçisi Gülşən xanım Əliyeva-Kəngərliyə !

SOKRAT CƏFƏR

Ədalət.- 2010.- 2 dekabr.- S. 7.