"Dondurulmuş" münaqişələrin donu açılmadı

 

Xeyli müddət diqqətdə müzakirələrə səbəb olan ATƏT-in Astana sammiti artıq başa çatdı. Daha çox gərgin bölgələrin nəzərlərinin dikildiyi toplantı yenə də yol çəkən gözlərin yığılması ilə sonuclanmadı. Qeyd edək ki, dekabrın 1-də Astananın Müstəqillik Sarayında keçirilən ATƏT-in sammiti 11 illik fasilədən sonra quruma üzv dövlətlərin dövlət və hökumət başçılarının iştirakı ilə keçirilən ilk sammiti kimi tarixə düşüb. Sammitdə 27 ölkə prezidenti, Bosniya və Hersoqovina Rəyasət Heyətinin sədri, parlament üsul-idarəli dövlətlər baş nazirləri səviyyəsində təmsil olunublar. Ümumilikdə götürdükdə isə, sammitlə bağlı Astanaya gələn qonaqların sayı 5 min nəfərə yaxın olub. Siyasətçilərlə yanaşı, tədbirdə dünyanın müxtəlif ölkələrindən 1200-dən çox jurnalist iştirak edib.

 

Okeandan-okeana təhlükəsizlik

 

ATƏT-ə sədrlik edən Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev tədbiri giriş sözü ilə açaraq deyib ki, sammitə toplaşan dövlət və hökumət başçıları xalqlarının təhlükəsizliyi naminə birgə fəaliyyəti davam etdirmək üçün toplaşıb. O, bu yolun 3 onillik bundan əvvəl (1975) başladığını bildirib: "ATƏT-in yaradılması ilə Avropa təhlükəsizlik prinsipi Vankuverdən Vladivastoka kimi bərqərar oldu. İndi üçüncü mərhələ başlayır, biz təhlükəsizlik və əməkdaşlıqda daha böyük koordinatlarda yeni səviyyəyə - okeandan okeana keçirik. Söhbət dörd okean sərhədində, Atlantik okeandan Sakit okeana və Şimal buzlu okeanından Hind okeanına qədər vahid təhlükəsizlik məkanının yaradılmasından gedir".

Prezident bir sıra təkliflərini də səsləndirib. Nursultan Nazarbayev, həmçinin ATƏT-in ekoloji forumunun keçirilməsi ideyasını da irəli sürüb: "Mən təklif edirəm ki, ATƏT-in təhlükəsizlik institutu açılsın və bu institut Astanada yerləşsin. Bu institut həm də Aral dənizinin xilası, Semipalatinsk atom poliqonunun nəticələrinin ləğvi kimi ekoloji problemlərin həlli ilə məşğul ola bilər".

 

Balanslaşdırılmış həll

 

Ondan sonra BMT-nin baş katibi Pan Qi Mun çıxış edib. O, bəyan edib ki, ATƏT regionunda bəzi həlli yubanan münaqişələr var və belə şəraitdə yaşayanlar məsələnin həllini gözləyirlər: "Və mən deyirəm ki, siz BMT-yə arxalana bilərsiniz". O xatırladıb ki, cari il BMT tərəfindən "qadınlar və uşaqlar ili" elan olunub. "Biz qadın və uşaqların problemlərini çözməklə bu məsələləri həll edə bilərik (yubanan münaqişələri). Qadınlar sülhə doğru yoldur" - deyə o qeyd edib.

Fransanın baş naziri Fransua Fiyon diqqəti Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə yönəldib. Onun sözlərinə görə, Fransa ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədri kimi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə nizamlanmasına yardım göstərməkdə tam olaraq qərarlıdır. Baş nazir vurğulayıb ki, ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədr ölkələrinin Akvill və Muskoka şəhərlərində irəli sürdükləri təkliflər əsasında balanslaşdırılmış siyasi qərar qəbul etmək lazımdır: "Münaqişə balanslaşdırılmış qərar əsasında həll olunmalıdır. Qərar isə Akvill və Muskoka bəyannaməsində əksini tapan prinsiplərə əsaslanmalıdır. Bu prinsiplər vahid və bölünməz paket halında nəzərdən keçirilməlidir".

Qarabağ məsələsi Almaniyanın federal kansleri Angela Merkelin də məruzəsində əsas olub. O da fransız həmkarı kimi qeyd edib ki, gələcəkdə münaqişənin həlli artıq razılaşdırılmış və əldə olunmuş məqamlara əsaslanmalıdır. Merkel Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏ) məsuliyyət zonasına daxil olan yubadılmış münaqişələrin həllini fəallaşdırmağa çağırıb. O bildirib ki, bundan sonra Qarabağ münaqişəsi üzrə danışıqlar prosesində irəliləyiş Astanada əldə olunacaq məsələlər əsasında davam etdirilməlidir.

 

Hillarinin altı prinsipi

 

Öz növbəsində ABŞ dövlət katibi Hillari Klinton: "Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Helsinki prinsipləri və həmsədr ölkələrinin dövlət başçılarının Akvilldə bəyan etdiyi 6 prinsip əsasında həll olunmalıdır" deyib. H.Klinton, ümumiyyətlə, münaqişənin ATƏT-in Minsk qrupunun müəyyənləşdirdiyi əsas prinsiplər əsasında nizamlanmasına dair səyləri bərpa etməyin vacib olduğunu qeyd edib: "Münaqişənin həlli üçün müəyyən olunmuş prinsiplərdən hər hansı birini seçmək olmaz. Bu, münaqişənin həllinə imkan verməz. Münaqişə bütün prinsiplər əsasında həll olunmalıdır". O, həmçinin əlavə edib ki, ATƏT məkanında bir sıra münaqişələr həllini tapmamış qalır və ATƏT bu münaqişələrin həllində böyük rol oynamalıdır. Dövlət katibi xüsusilə Gürcüstan-Rusiya müharibəsindən sonra yaranmış böhranı, Gürcüstanın ərazi bütövlüyünün pozulması məsələsini vurğulayıb. Münaqişələrin həllindən danışan Klinton Gürcüstanda ATƏT missiyasının bərpa edilməsinə çağırıb: "ABŞ Gürcüstanın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir. Və hazırda bu zalda olan bizlər ATƏT-in əhəmiyyətli rolu, onun Gürcüstandakı mövcudluğunun bərpa olunmasına imkan yaratmalıyıq". Bununla yanaşı o bildirib ki, Gürcüstan prezidenti Mixail Saakaşvili ilə problemin sülh yolu ilə nizamlanması üçün razılıq əldə olunub. "O, birtərəfli qaydada gücdən istifadə etməyəcəyinə vəd verib. Biz hesab edirik ki, bu, qarşılıqlı diplomatik münasibətlərə yeni başlanğıc verəcək" - deyə Hillari Klinton bildirib.

 

Rusiyadan ATƏT-ə sərt etiraz

 

"Əsas münaqişə ocaqları Dağlıq Qarabağ, Gürcüstan və Dnestryanı bölgədir". Bunu isə ATƏT-in Astana sammitində iştirak edən İtaliyanın baş naziri Silvio Berluskoni bildirib. Dünyada təhlükəsizliyin ABŞ-la Rusiyanın yaxınlaşması hesabına güclənə biləcəyini deyən Berluskoni mövcud münaqişələrin həllinin, həmçinin mümkün münaqişələrin qarşısını almaq üçün profilaktik tədbirlərin vacibliyini vurğulayıb: "ATƏT ərazisində əsas münaqişə ocaqları bəllidir. Bu, Dağlıq Qarabağ, Gürcüstan və Dnestryanı bölgədir".

Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev isə təşkilatın ünvanına sərt fikirləri ilə yadda qalıb. O, bəyan edib ki, ATƏT təşkilat kimi öz potensialını itirməyə başlayıb və təkmilləşdirməyə ehtiyac duyur: "Rusiya müntəzəm olaraq Helsinki prinsiplərinə yeni həyat verilməsinə, onların təcrübədə həyata keçirilməsinə tərəfdar olduğunu bildirir. Bunun üçün ATƏT-i, onun fəaliyyət stilini və formasını təkmilləşdirmək lazımdır". O qeyd edib ki, Rusiya münaqişələrin sülh yolu ilə həllinə tərəfdardır: "Gürcüstanda olduğu kimi münaqişələrin hərbi yolla həlli yolverilməzdir. ATƏT-in effektivliyi üçün dəqiqi hüquqi baza yaratmaq lazımdır". Rusiya prezidenti ATƏT məkanında münaqişələrin vahid nizamlanma prinsiplərinin hazırlanmasının mühüm olduğunu və onların eyni zamanda istənilən vəziyyətdə işləməli olduğunu bəyan edib: "Ola bilsin ki, ən mühüm məsələ münaqişələrin vahid nizamlanma prinsiplərinin hazırlanmasıdır və hər hansı bir seçilmiş vəziyyətlərdə deyil, bütün böhranlı vəziyyətlərdə bu prinsipləri əsas götürmək lazımdır". Onun sözlərinə görə, belə prinsiplər arasında - güc tətbiq edilməməsi, tərəflərin özləri arasında razılığın əldə olunması, razılaşdırılmış danışıqlar və sülhməramlı formatlara hörmət olunması, münaqişə zonasına düşən mülki əhalinin hüquqlarının təmin edilməsi - ola bilər.

 

 

"Həlli uzadılmış" düzgün ifadə deyil"

 

Avropa İttifaqı Şurasının sədri Xerman van Rompey isə çıxışı zamanı münaqişələrin nizamlanması məsələsinə toxunub. O bildirib ki, münaqişələrə nəzərən "nizamlanmamış", yaxud "həlli uzadılmış" ifadələrinin işlədilməsi bu münaqişələrin "həlli mümkün olmayan, ümidsiz münaqişələr" kateqoriyasına daxil olması riski yaradır: "Biz buna yol verə bilmərik. Avropa İttifaqı ATƏT-in əsas prioritetini köhnə və yeni münaqişələrin nizamlanmasında görür". Xerman van Rompey ATƏT-in Gürcüstanda iştirakını təmin etməyə çağırıb. O, Gürcüstanın güc tətbiq etməməyə sadiq qalmasını alqışlayıb.

"İsveç Ermənistan və Azərbaycanı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması üzrə səyləri fəallaşdırmağa çağırır". Bu bəyanatı isə İsveçin xarici işlər naziri Karl Bildt səsləndirib. Dağlıq Qarabağ probleminin Madrid prinsipləri əsasında tamamilə sülh yolu ilə nizamlanmalı olduğunu qeyd edən Bildt bu məsələdə irəliləyişin vacibliyini vurğulayıb: "ATƏT-in bugünkü sammiti Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün ən yüksək siyasi səviyyədə işarə verəcək".

"ATƏT iştirakçı ölkələrinin ərazilərində "dondurulmuş" münaqişələrin həllində güc tətbiqi qəbuledilməzdir". Bu barədə Astanada sammitdə Rumıniya prezidenti Trayan Besesku deyib: "Güc tətbiq edilməməsi ATƏT-in üzv ölkələrinin ərazilərində başlıca münaqişələrə - Dnestryanı, Gürcüstandakı münaqişə və Dağlıq Qarabağ probleminə aiddir".

Avstriya Prezidenti Hayns Fişer isə vurğulayıb ki, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı üçün əsas çağırışlar təşkilata üzv ölkələrin ərazilərində həll edilməmiş münaqişələrdir. Onun sözlərinə görə, bu münaqişələrin həlli üçün onların nizamlanması prosesində münaqişəyə cəlb edilən bütün tərəflərin iştirakı lazımdır. ATƏT iştirakçı ölkələrinin ərazilərində həll edilməmiş münaqişələrə Dağlıq Qarabağ və Gürcüstandakı münaqişə də aiddir.

 

Postsovet məkanında avropalıların ciddi qorunması

 

Yeri gəlmişkən, ATƏT-in sammiti ilə əlaqədar olaraq paytaxt Astana gücləndirilmiş mühafizə rejimində olub. Aşağı temperatur və güclü küləyə baxmayaraq, küçələrdə bir-birindən aralı məsafədə 7000 hərbçi və polis əməkdaşı növbə çəkib. Küçələrin kəsiyində isə zirehli texnika dayanıb. Dövlət müəssisələri və Prezident sarayına giriş və çıxış bağlanıb. Akkreditə olunmuş nümayəndə heyətləri və KİV nümayəndələri üçqat yoxlamadan keçir.

Sammitin özünə gəldikdə isə tədbir 11 milyon avroya başa gəlib. Bu məbləğin 1/3-i ATƏT, qalan hissəsi isə Qazaxıstanın öhdəsinə düşüb. Sammit təşkilatçıları qeyd edirlər ki, bu tədbir Qazaxıstanın özünəməxsus milli layihəsinə çevrilib. Ölkə üç ay fəal şəkildə sammitə hazırlaşıb. Lakin rəsmi şəxslərin bildirdiyinə görə, ilkin hazırlıq işləri hələ ötən ildən başlanıb.

  

  

Nəzrin

 

Ədalət.- 2010.- 3 dekabr.- S. 4.