ONLARIN DÜNƏNİ:
TÜRKİYƏ və TÜRKİYƏLİLƏR
- 4
3500 KİLOMETR YOL BOYUNCA MƏNİM
GÖRDÜYÜM TÜRKİYƏ
Nə qədər inadkar və inkaredici olsaq da, danmaq
olmaz ki, bizim bu günümüz DÜNƏNdən
başlayıb. Dünənimizdə Kimlər və Haralar var.
Bu Kimlər oralarda nələr yaşayırdılar? Görmədiyimiz
o yerlər və o yerlərin insanları necəydi? Yeni nəsl
üçün ibrətamiz və bir qədər də kədərli
olan O DÜNƏN və O DÜNƏNİN ölkələrinin
yaşam tərzi, keçdiyi yol, bu gün üçün
son dərəcə gərəkli və daha qabarıq
görünməkdədi.
Proektimizin davamı olaraq Türkiyə haqqında
yazılarımıza başlayırıq. Əslində bu mənim
gördüyüm Türkiyədir. Bir qədər sadəlövh,
tərtəmiz düşüncəylə görünən və
yazılan Türkiyə. Eynən bu rubrikada daha nələr
olacaq. İzləməyə dəyər.
***
Bu adamlar, bu dərnəyin
geniş mənada yaradıcıları və
başçıları özlərinin dünya
görümü və bilikləri ilə, şirin
söz-söhbətləri və doğulduqları eldən
ayrı düşmüş və vəziyyətləriylə
adamın içində qəribə bir ovqat yaradırlar.
Aydın həqiqətdir ki, onlar çox işlər
görürlər, bizim Azərbaycan sənətinin yaxşı,
pis nümunələrinin yayılmasında canla-başla
işləyirlər.
Dərnəyin rəhbərləri
bu mərkəzin yaranma tarixindən, məqsədindən
söhbət açdılar. Məlum oldu ki, mərkəz
respublikamızla, onun gündəlik həyatıyla və
burada baş verən - xüsusilə son vaxtlar baş verən
hadisələrlə yaxından tanışdılar və daha
fərəhləndirici idi ki, Bakıda haqq və ədalət
yolunda keçirilən neçə-neçə mitinq onlara
daha çox ürək-dirək verir və onların
ümidini təzələyir, ovqatını
durulaşdırırdı.
Biz mərkəzin
otaqlarının birində Bakı mitinqinin çox
böyük bir şəklini gördük. Bunlardan əlavə
mərkəzin otaqlarının divarlarını 1918-ci ildə
elan olunmuş və bir o qədər də çox
yaşamayan Azərbaycan Demokratik Respublikasının məsul
işçilərinin fotoşəkilləri bəzəyir. Əlbəttə,
bir azəri türkü kimi bütün bunlara baxmaq nə qədər
fərəhli və sevindirici idisə, bir o qədər də
içimizin havasına ağırlıq gətirirdi. Ona
görə ki, biz bütün bunlardan - biz deyəndə mən
bütünlüklə bizim nəsli nəzərdə tuturam,
demək olar ki, xəbərsizik. Yəni
ayrı-ayrılıqda bu adamların adını eşitsək
də, demokratik respublikanın məsul işçilərini
tanısaq da və onların fəaliyyətindən az-maz xəbərdar
olsaq da, yenə də qınanmalı vəziyyətdə idik.
Güman eləyirəm ki, burada işləyənlər də
bizi yaxşı duyurdu və anlayırdı. Buna görə də
mənə elə gəlir ki, onlar bizi bir o qədər də
qınamırdılar.
Mərkəzin məsul
işçiləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin,
Fətəli xan Xoyskinin, Yusifbəy Nəsibbəylinin, Əbülvahab
Yurdsevərin, Mirzə xanın, Mürsəl Paşanın və
başqalarının fəaliyyətindən geniş söhbət
açdılar. Divarın bir hissəsində M.Rəsulzadənin
iri hərflərlə yazılmış "Bir kərə
yüksələn bayraq, bir daha enməz" sözləri
adamda istər-istəməz qürur hissi və mübarizlik
yaradır.
Bu mərkəzin fəaliyyətini
davam etdirən müxtəlif peşə sahibləri olsalar da
onları bir hiss birləşdirir - türk birliyi, azad vətən
hissi. Mərkəzin rəhbəri Feyzi bəy Ağüz
söhbətlərininin birində vətənpərvər
şair Gültəkin təxəllüsüylə
yazıb-yaratmış Emin Abidin adını ağrı və
təəssüflə çəkir, onun yanıqlı
taleyindən söz açır. O danışır, təəssüf
eləyirsən, bu şair haqqında heç nə bilmirsən.
Sən demə, minlərlə ziyalılarımız kimi Emin
Abid də "pantürküzm" damğası altında
represiyanın qurbanı olmuşdur.
Feyzi bəyin
yaşı altmışı keçib, yaddaşı pis
deyil, çox alicənab və yaraşıqlı görkəmi
var, diqqət çəkəndi və onu deyim ki, burada, bu mərkəzdə
tanış olduğumuz neçə-neçə adamın,
işçinin əsl ziyalı görümü və hərəkəti
insanda qəribə bir razılıq və fəxr yaradır.
Bu bəlkə də bizim gözlərimizin
alışmadığı bir tərpəniş, bir
münasibət, bir görümdür, boy-buxundur. Ən balaca
boylu adam da bu söhbətlərdə bir qədər sərbəstləşir
və qeyri-adiləşir. Bir qədər əvvəl
yaddaşını təriflədiyim Feyzi bəy Əmin Abidin
1933-cü ildə yazdığı "Bayrağım və
istiqbalım" şeirini əzbər deyir, imkan tapıb onu
köçürə bilirəm:
Hürr dedim kəndimə
zəncir qıraraq
Get də kəməndini
cəhənnəmdə yağ.
Bu yurd da məhəbbət
nigahbanıdır,
Əsrlər altından
yüksələn bayraq.
Bayrağım ölməz, ölürsə əgər,
Torpağın altına köçər ölkələr.
Azəri oğluyam,
adımda şan var,
Damarımda zülmə
hayqıran qan var.
Məni yetim sanıb kükrəmə,
düşmən,
Bax, arxamda
haqqı sevən cahan var.
Sənin də bayrağın
əlbət solacaq,
Azərbaycan yenə
mənim olacaq!
Azəri qanıyla yağlandır, yetər,
Yapdığın Neronun
zülmündən betər.
Bir zəhər sunsa da əməl
doğrudur,
Türklüyün qəlbində
vurduğun nəştər,
Qaldıqca yadlarda
diyarım mənim,
İntiqam olacaq şüarım mənim!
Qurtuluş, ey nazlı sevimli pəri,
Vurğundu könüldən sənə azəri.
Dişimlə qıraram
bir gün gələndə
Bağrıma saplanan
qanlı xəncəri.
Yaşa, ey həsrətlə
doğan istiqlal!
Yaşa, ey türk yaşa,
ey gözəl hilal!
Bu görüşün
başqa bir unudulmaz cəhəti o idi ki, adama elə gəlirdi
ki, Bakıdayıq və "Qobustan" incəsənət
toplusunun otaqlarından birində söhbət eləyirik. Təsəvvür
edin ki, "Qobustan"la daim əməkdaşlıq eləyən
alim Kamil Vəliyev, toplunun sevərlərindən biri
İsmayıl Məmmədov, daimi yazarlarımız Məryəm
xanım Əlizadə, Yaqub Məmmədov və Türkiyəyə
qonaq çağırılmış əməkdaşımız
Esmira Nəzərova, onun həyat yoldaşı jurnalist
Şirməmməd Nəzərov bu günün qonaqları
sırasında idi. Arada bir zarafatla dedik: elə
"Qobustan"ı burada da nəşr eləmək
mümkündü. Artıq toplu haqqında söhbətimiz
olmuşdu. Esmira Bakıdan özüylə gətirdiyi hələ
çap olunacaq nömrələrimizdən birində
işıq üzü görəcək Azərbaycan Demokratik
Respublikasının gerbi və bayrağı haqqında
Mövsüm Əliyevin məqaləsinin bir nüsxəsini və
onların rəngli şəkillərini mərkəzin
işçilərinə təqdim eləmişdi. Buna görə
də bu görüş daha tamlı və dadlı idi.
Sevinirdilər. Bizimlə
birgə söhbət eləyən mərkəzin gözəl
təşkilatçıları açıq deyək ki,
sevinirdilər. Məncə başqa cür də ola bilməzdi.
Mərkəzin
işçiləri bizə kitab və qəzetlər
bağışlayırlar. Biz öz növbəmizdə
"Qobustan" toplusunun nömrələrini təqdim edirik.
Baxırlar. Yenə də sevinirlər.
Başqa bir qonaq da gəlir.
Tanış oluruq. Türk müğənnisi və aktyoru.
Esmira həmin qonaqla söhbət eləməyə can atır
və qonaqdan sorğu alır.
Getməliyik. Yola
hazırlaşmalıyıq. Bu istiqanlı adamlardan, mehriban
candaşlardan ayrılmaq çətindi. Ancaq başqa cür
də mümkün deyil.
Kamil və
İsmayıl İstanbula getməlidi
Esmira və Şirməmməd
Bakıya uçacaqlar...
Səhər biz yolumuzu
davam etməliyik. Çorum şəhərinə
getməliyik. Çorumda qədim hettlərin abidələri bizi gözləyir.
Əlbəttə,
bütün səfər boyu hər şeyi qeyd eləməyə
imkan yoxdu. Bəzən vaxt çatmır. Bəzən
yorğunluq adamı əldən salır. Və buna görə
də mən öz qeydlərimdə bir çox şəhərlərin
sadəcə adını çəkməklə kifayətlənirəm.
Demək olar ki, hər
gecə bir şəhərdə qonaq qalırıq. Və
bizim bu həyatımız istər-istəməz mənə
türklərin böyük məhəllələrindən
birinin adını xatırladır. Bu məhəllə evlərinə
biz hələ Ankaraya çatmamış rast gəldik,
Türkiyə ilə bizi tanış eləyən bələdçimiz
Əfşan xanım çox incə ləhcəylə,
şivəylə (baxmayaraq ki, Əfşan özü bolqar
türküdür, orada doğulub, orta məktəbi bitirib
oxumaq üçün İstanbula gəlib. Onun Bolqarıstanda
bir müddət yaşaması özünü göstərirdi.
Hətta bəzən tarixi anlaşılmazlığa da yol
verirdi) gördüyünüz bu evlər yaşamaq
üçün bir o qədər də şəraiti olmayan
"gecəqondular"dı dedi. Baxırdım mən bu gecəqondulara
və bizim, şəxsən mənim özümün uzun
müddət yaşadığım evlərdən qat-qat
şəraitsiz komalar yadıma düşürdü. Bizdə
də bu evlərdən var. Biz bu evlərə
"naxolstroy", "samastroyka" deyirik.
Çorumdan sonra bizim
gecələyəcəyimiz şəhər (əslində
Çorumda qalmadıq, gedib baxdıq və yenidən Ankaraya
qayıtdıq) Ankaradan 284 km aralıda yerləşən
Kappodoki şəhəri idi. Kappodokiyə bazar ertəsi gəldik
və şübhəsiz bu yerlərə çatana kimi
neçə-neçə bölgələrdən, uluslardan
keçdik və hər dəfə dayananda istiqanlı və
mehriban türklərlə söhbətləşməli olduq.
Bütün yol boyu bizə veriləcək (şəxsən
bizi "azəri türkü" deyib, o biri müsafirlərdən
ayırırdılar və bir az da istiqanlı olurdular)
sualların ən başlıcası Dağlıq Qarabağla
bağlı idi. Onlar da bilirlər.
Bütün günü
Kappadokidə olduq. Ən gözəl və baxmalı yerlərinə
Avanos abidələrinə və Səkkizmərtəbəli
yeraltı şəhərə baxdıq. Şübhəsiz bu
abidələrin çoxu yunanların adıyla
bağlanır. Bu yerlərdə yunanlar daha çox
yaşamış, milli izlərini qoyub gediblər.
Kappodoki böyük bir
sahədir. Daha dəqiq desək, iri bir vilayətdir. Təbiətcə
bir az elə bizim Muğan tərəflərə çəkir.
İstidi, gecələr bir az da isti olur.
Kappodokidəki yeraltı şəhər, əlbəttə,
möcüzə deyil, ancaq buna bənzər bir şeydi. Təsəvvür
edin ki, adamlar öz düşmənlərindən qorunmaq
üçün səkkizmərtəbəli bir dərinliyə
lağımlar atmışlar və lağımlar adi lağım
deyil, bütün şəraitini özündə birləşdirən
yaşayış sahəsidir. İndi bu sahə həqiqətən
də nağılvari bir yerdir və mənə elə gəlir
ki, müsafirlərin, turistlərin çox böyük maraqla
baxdığı abidələrdən hesab olunur.
Tofiq Abdin
Ədalət.- 2010.- 4 dekabr.- S. 15.