ÜÇ ÖLKƏNİN
İDDİA ETDİYİ YAZIÇI...
BİR TƏYYARƏÇİNİN YÜKSƏKLİYƏ
GEDƏN YOLU
Müdrik insanlardan
eşitdiyimə görə, Tanrı həyat verdiyi hər bir
insana özünəməxsus bacarıq, istedad, qabiliyyət bəxş
edir. Sadəcə olaraq həmin istedadın parlaması
üçün iki şey lazımdı: birincisi şərait,
ikincisi çalışmaq. Əslində ikinci şərti elə
birincinin yerinə də yazmaq olar. Çünki
saysız-hesabsız faktlar var ki, adını əbədiləşdirmiş
məşhur adamların bir çoxu şəraiti də
böyük zəhmət hesabına əldə ediblər. Hər
halda razılaşmamaq mümkün deyil. Amma bütün
hallarda bu iki şərtin birlikdə olması vacibdir.
Elə məşhir
şəxslər var ki, qeyd etdiyimiz şəraiti erkən
yaşlarında, bir çoxları isə onlarla müqayisədə
çox gec əldə ediblər. Robinzon Kruzonu yaradanda Daniel
Defonun yaşı çoxdan 40-ı ötmüşdü.
Voyniçin də romanları erkən
yazılmamışdı. Artur Heyli də eləcə. Hər
kəs yeniyetməlik çağlarından onu çox
duyğulu insan kimi tanısalar da heç kimin ağlına belə
gəlmirdi ki, o yazıçı, özü də
tanınmış bir yazıçı olacaq. Axı, Arturun
seçdiyi həyat yolu - təyyarəçi olmağa qərar
verməsi də yazıçılıqla bir araya gəlmirdi.
Amma oldu...
ARTUR
Artur 1920-ci il aprelin 5-də
İngiltərənin Bedfordşir qraflığının
Luton şəhərində anadan olmuşdu. Atası şəhərdəki
zavodların birində anbar müdiri işləyirdi. Amma
bununla belə ailənin dolanaşığı çox da
gen-bol deyildi. Hətta demək olardı ki, çətin idi.
Heyli də pulsuz orta məktəblərin birində oxuyurdu. Öz
zəkasına, bacarığına görə həmyaşıdlarından
fərqlənən Artur məktəblərində dərs əlaçısıydı.
Amma işlərin tərs gətirməsi Arturu 14
yaşında məktəbdən ayrılmağa məcbur
etdi. Belə ki, o, ali məktəbi təqaüdlə oxumaq
üçün ayrılan bir yerə verdiyi imtahanda konkursdan
keçməmişdi. Pullu təhsil üçün isə
valideynlərinin pulu çatmırdı. Məktəbdən
ayrılan Artur ailəsinə maddi cəhətdən kömək
etmək məqsədi ilə ofislərin birində kuryer kimi
çalışmağa başladı, bütün
günü şəhərin müxtəlif istiqamətlərinə
qaçaraq sənəd daşıdı. Üç ildən
sonra stenoqrafiya kursunda oxuyaraq həmin sənətə yiyələndi.
Əslindı isə bu heç ona lazım da deyildi.
Bir müddət bu sahədə
işləyəndən sonra Artur təyyarəçi olmaq həvəsinə
düşdü. 19 yaşı olar-olmaz əsgərliyə
getmək üçün ərizə verdi, tezliklə Heyli
krallığın hərbi-hava qüvvələrində xidmət
etməyə başladı. Bu o illər idi ki, İkinci
Dünya Müharibəsi başlamışdı. Avropa
odun-alovun içərisində yanırdı. Və
Böyük Britaniya da bu nəhəng müharibə alovunun
içərisində idi. Ölkədə ictimai-sosial vəziyyət
də heç ürəkaçan deyildi. Cəbhədən
biri-birindən qorxulu xəbərlər gəlirdi. Heylinin ali təhsili
olmadığı üçün ona zabit rütbəsi
vermirdilər. Amma o məqsədindən asanlıqla vaz
keçən adamlardan deyildi. Belə ki, uzun müddət
göstərdiyi çabalar nəhayət ki, öz bəhrəsini
verdi və o, zabit rütbəsi ala bildi. Lakin bunun
üçün gənc Arturu Kanadaya göndərdilər ki,
o, xüsusi hazırlıq kursları keçsin. Heyli bu
işin də öhdəsindən gəldi və təyyarəçi
sənətinə yiyələndi. Və 1939-cu ildən 1947-ci
ilədək kapitan rütbəsi ilə hərbi xidmətdə
oldu.
KANADA YOLÇULUĞU VƏ...
Amma sonradan o, həyatını
hərbiyə həsr etməməyə qərar verdi. Bu
üzdən də ordudan tərxis olduqdan sonra daha sakit həyat
tərzi keçirmək istədi, lakin bundan ötrü vətəninə
qayıtmadı. Yaşamaq üçün Kanadanı
seçdi və elə həmin il oraya köçdü. Lakin
Heyli üçün burada elə də asan olmadı. O, ilk
növbədə Kanada vətəndaşlığını
almalıydı. Bunun üçün Heyli ən müxtəlif
işlərdə çalışmağa məcbur qaldı.
Reklamçılıq etdi, daşınmaz əmlak agenti,
jurnalist... kimi çalışdı və sonda - 1952-ci ildə
Kanada vətəndaşlığını aldı. Lakin
problemlər bitmək bilmirdi və gənc ingilisin həyat
sınaqları ən müxtəlif formalarda davam etdi. O
inadcıl idi. Nəhayət tədricən işlər yoluna
düşməyə başladı. Teatrların biri
üçün yazdığı pyesə görə, ona
böyük qonorar verdilər. Heyli həmin pulla
Onun buradakı həyatı
çox uzun sürmədi. Belə ki, 1965-ci ildə Artur Heyli
Birləşmiş Ştatlara - Koliforniyaya gəldi, burada da 4
ilə yaxın yaşadıqdan sonra həm Amerikanın, həm
də Kanadanın vergilərindən canını qurtarmaq
üçün Baqam adalqrına köçdü. Çünki
hər iki ölkədə onun gəlirinin yarıdan çoxu
vergilərə ödənirdi. Artur Heyli burada da jurnalistliklə
məşğul olsa da bədii yaradıcılıqda
özünü sınamamışdı. Lakin hiss edirdi ki,
içində bir səs, həyatda müşahidə etdikləri,
daxili narahatlıqları onu nəsə yaratmağa, yazmağa
sövq edir. Və bütün bunlar sonradan onu bir
yazıçı kimi masa arxasına oturtdu. 1956-cı ildə
Artur Heyli artıq peşəkar yazıçılığa
girişdi. İlk yazdığı "Uçuş
zolağı - sıfır-səkkiz" senarisi üzrə
çəkilən film çox böyük uğur
qazandı. Və məhz bu uğur onu bədii
yaradıcılığı davam etdirməyə həvəsləndirdi.
1959-cu ildə ilk romanını - "Sonuncu diaqnoz"u
yazdı. Əsər Heyliyə heç gözləmədiyi
populyarlığı gətirdi. Və növbəti roman
özünü çox gözlətmədi: 1950-ci ildə
Heylinin ikinci romanı - "Otel" çap olundu.
Çox keçmədi
ki, gənc yazıçının əsərləri digər
ölkələrdə də, başqa-başqa dillərdə
də nəşr edilməyə başladı. Artur Heyli bəhs
etdiyi hadisələri, qəhrəmanların xarakterlərini ən
kiçik detallarınadək, bütün incəliklərinədək
təsvir etməsi oxucuların xoşuna gəlsə də o
dövrün bəzi tənqidçiləri Artur Heylini bəyənmirdilər.
Onlara görə, Artur Heyli öz zəif istedadını məhz
bu cür üsullarla gizlətməyə
çalışır. Belə hesab edirdilər ki,
yazıçının realizmin əsiri olması əsərlərinə
cansıxıcılıq, ağırlıq gətirir. Amma əslində
yazıçının bu üslubu bəlkə də onu
xarakteri ilə bağlı idi. Həyat tərzində hər
cür xırdalıqlara diqqət verməyə adət
etmiş yazıçı hər hansı bir mövzunu qələmə
alarkən bir il süjet üzərində işləyir,
altı ay mövzuyla bağlı qeydlər aparır, sonra əsərin
qaralamasını yazır, bundan sonra həmin əsəri
yazmağa başlayırdı ki, bu da ən azı il yarım
çəkirdi. Əlbəttə, bu cür yazı
manerası müəllifin əsərlərində
özünü göstərməyə bilməzdi. Amma bu onun
romanlarının ziyanına deyil, xeyirinə idi...
MƏHŞURLUQ
Onun 1968-ci ildə qələmə
aldığı "Aeroport" romanını məncə o
dövr üçün ədəbi hadisə adlandırmaq
olardı. Adi amerikalıların həyatından bəhs edən
bu dramatik əsərdə müəllif cəmiyyətin
bütün eybəcərliklərini, müxtəlif taleli
insanların acınacaqlı həyatını, insan
duyğularını, həyat şərtlərinin adamı
hansı addımlar atmağa vadar etdiyini böyük
ustalıqla təsvir edə bilib. Romanın kəskin
süjeti, süjetə uyğunlaşdırılmış
dinamizmi çoxları kimi bir oxucu olaraq şəxsən məni
də valeh etdi.
Əsər çap
olunandan sonra bir sıra ölkələrdə də nəşr
edildi. İngiltərədə, Kanada da... hətta roman Rusiyada
da böyük tiraşla işıq üzü gördü, hər
kəs tərəfindən rəğbətlə
qarşılandı. Belə demək mümkünsə, Artur
Heyli təkcə bu əsəri ilə əvvəlki
romanlarıyla qazandığı populyarlığı
kölgədə qoydu. Elə bu səbəbdən idi ki,
rejissorlar əsəri ekranlaşdırmağa girişdilər.
Onu da qeyd edim ki, "Aeroport" dörd dəfə,
başqa-başqa rejissorlar tərəfindən
ekranlaşdırıldı. 1970-ci ildə çəkilən
filmdə Helen Heyes yaratdığı qadın obrazına
görə "Oskar"a layiq görüldü. Ümumiyyətlə,
yazıçının bir neçə romanı filmə
çəkilib. Bütün bunlardan sonra Heyli inanılmaz
populyarlıq qazandı. Hər kəs ondan
danışırdı. "Aeroport"dan üç il sonra
yazıçının daha bir romanı - "Təkər"
nəşr olundu. Bu əsər özündən əvvəlki
qədər səs-küy yaratmasa da onu da uğurlu
adlandırmaq olar.
... Amma Heylinin həyatında
hər şey gözəl, sevindirici, ürəkaçan
getmirdi. 1973-cü ildə atasını itirən
yazıçı bir il sonra daha bir itgi ilə üzləşdi.
Oğlunu və onun ailəsini ziyarət üçün Baqam
adalarına gələn anası da bir neçə aydan sonra -
1974-cü ildə dünyasını dəyişdi.
YARADICILIĞIN SON NÖQTƏSİ
Yaradıcılığa
çox məsuliyyətlə yanaşan Heyli uzun illər
yazıçılıqla məşğul olmasına
baxmayaraq cəmi 11 roman yazıb. 1997-ci ildə
yazdığı "Dedektiv" əsərindən sonra demək
olar ki, o nə yeni əsər çap etdirdi, nə də
yazdı. Artur Heyli İngiltərədə doğulduğu,
Kanadada, yaşadığı, əsərlərini ilk dəfə
Birləşmiş Ştatlarda çap etdirdiyi
üçün indi hər bir ölkə
yazıçını özününkü kimi qələmə
verir. Məhz bu üzdən də Artur Heyli müxtəlif ədəbiyyatlarda
həm Kanada, həm ingilis, həm də Amerika
yazıçısı kimi təqdim olunur. Bu məsələdə
ən çox iddialı çıxış edən Amerika tənqidçiləri
bildirirlər ki, Heylinin əsərləri Amerika təəssüratları
ilə yazıldığından və ilk olaraq Amerikada nəşr
olunduğundan o, Amerika yazıçısıdı. Lakin bu mübahisədə
hansı tərəfin doğru dediyini qəti şəkildə
təsdiqləmək mümkün deyil. Əslində isə
Artur Heyli tərcümə olunduğu, oxunduğu, sevildiyi
bütün millətlərin yazıçısı
olmuşdu. Çünki onun romanlarındakı problemlər,
faciələr, həyəcanlar, heyrətamiz hadisələr
bütövlülkə hər bir cəmiyyətə aid idi. Ümumiyyətlə,
Artur Heyli dövrünün ən çox çap olunan,
oxunan bir yazıçısı olub. Onun əsərləri
dünyanın 38 dilinə tərcümə edilib. Çap
olunun kitablarının tirajı isə 170 milyonu adlayır. Bu
isə hər yazıçıya nəsib olan uğur deyil.
AİLƏSİ... VƏ HEYLİNİN SON "SƏYAHƏTİ"
Əgər Heylinin ilk
nigahının uğursuz nəticələndiyini nəzərə
almasaq demək mümkündü ki,
yaradıcılığından fərqli olaraq onun ailə həyatı
nisbətən sakit tərzdə keçib. Onun iki evliliyi olub.
Heyli Böyük Britaniyanın baş konsulluğunda işləyən
Coan Fişviklə tanış olub evlənəndə 25
yaşı vardı. Cütlüyün ailə həyatı
ilk dövrlər normal sürdü və onların
üç oğlu - Rocer (1946), Con (1948) və Mark (1949)
dünyaya gəldi. Amma sonralar gənclər arasında problemlər
yaşanmağa başladı və onlar ayrıldılar. Bir
neçə il subayçılıq həyata keçirəndən
sonra Heyli Şeyla Danlop adlı bir qızla tanış oldu və
çox keçmədi ki, onlar ailə qurdular və bu evlilik
50 ildən çox sürdü. Yazıçının
Şeyladan da üç övladı - bir oğlu, iki
qızı dünyaya gəldi: Ceyn, Stiven və Diana.
Artur Heyli
ömrünün son illərində də Baqam
adalarındakı evindən ayrılmadı. Burada hər
şey ona təsəlli verirdi. Yaşlansa da həyat eşqini
itirməyən yazıçı günlərini daha çox
sakitlik içərisində keçirməyə
çalışırdı. Amma bu onun üçün asan
deyildi. 2003-cü ildə insult keçirən
yazıçının səhhətində problemlər
yarandı. Yaradıcılığına nöqtə qoyandan
8 il sonra Artur Heyli Baqam adalarının Nyu-Providens adasında
yerləşən Liford şəhərindəki evində
ölümü qarşıladı. Səssizcə... Ailəliklə
şam yeməyini yedikdən sonra yazıçı yatmağa
yollandı. Sonra isə onun üçün hər şey
bitdi. Onda 2004-cü il ilin noyabrın 24-ü idi. Heyli
öldü. Amma dünyanın sevə-sevə oxuduğu
yazıçı bu həyatdan köçsə də əsərləri
ilə ölümdən sonrakı "ömrü"nü
sürdürməkdədir. Çünki onun əsərləri
indi də təkrar-təkrar çap olunur, oxunur və Heyli
beləcə yaddaşlardadı...
BABƏK YUSİFOĞLU
Ədalət.- 2010.- 28 dekabr.- S. 5.