KOSMİK UÇUŞLARIN EKOLOJİ FƏSADLARI

Bəşəriyyət yarandığı gündən ətraf mühiti çirklənməyə məruz qoymuşdur. Qədim zamanlardan bu günəcən davam edən flora və faunanın tədricən deqradasiyaya uğraması prosesi insanların təbiətə laqeyd münasibətlərindən irəli gəlmişdir. Alman alimi, bioloq Ernest Hekkel 1886-cı ildə müasir elmin başlıca istiqamətlərindən olan "ekologiya" terminini irəli sürmüşdür.

Hekkel uzaqgörənliyi sayəsində bilirdi ki, elmi-texniki tərəqqi dövrü gələcək və həmin zamandan etibarən ekoloji amillərə təsir edən tullantılar çoxalacaqdır. Eyni zamanda insanlar tərəfindən də təbiətin flora və faunasının taleyi ağır itkilərə məruz qalacaqdır. Həmçinin ekoloji soyqırımlar və ekoloji repressiyaların baş verməsi labüddür. İllər boyu fabriklərin, zavodların və kimya sənaye müəsissələrinin istehsal tullantılarının təkrar emal edilməməsi, tullantısız texnologiyaların tətbiq olunmaması ekoloji çirklənmələrə gətirib cıxarmışdır. Bunun nəticəsi olaraq çaylara zəhərli və turşulu maddələrin axıdılması, dənizlərin ekoloji çirklənmələri özünü göstərmişdir. Acınacaqlı hal odur ki, hazırda okeanların zəhərlənmə həddi öz məcrasından çıxmağa başlamışdır. Son illər iqlim dəyişmələri təbii fəlakətlərin tuğyan etməsini bir az da şiddətləndirmişdir. İqlim dəyişmələri digər tərəfdən qlobal istilərin baş verməsində öz təsirini göstərir. İsti qitələrdə isə əksinə, soyuq hava şəraiti müşahidə edilir. Göründüyü kimi artıq təbiət istənilən an aqressiv dəyişikliyə məhkum olunur.

1941-45 ci illər müharibəsi zamanı ətraf mühitə dəyən zərərləri nəzərə alsaq Yer üzündə aparılan müharibələrdə törədilən partlayışlar və istifadə edilən bioloji və kimyəvi silahların sınaqları ətraf mühitin ekoloji amillərinə vurduğu zərbələr iki dəfə cox təbiətin ekoloji çirklənməsinə səbəb olmuşdur.

(Görəsən təbiətin bu qədər aqressiv dəyişməsini başa düşürükmü?)

Bəs elə isə, kimdir günahkar?

Nəinki yalnız məskunlaşdığımız ərazilərdə ekoloji çirklənmə mövcuddur. Təəssüf ki, eyni zamanda bizdən qat-qat uzaqda duran səma cisimlərinin ətrafında daha cox kosmik peyklərin Yerətrafı orbitə uçuşları kosmik zibilliklər yaradır. Əlbəttə ekoloji amillərə hörmətlə yanaşmaq, onları nəzarətdə saxlamaq vacibdir. Məlumdur ki, respublikamızda kosmik uçuşlar mövcud deyildir. Lakin ərazisindən asılı olmayaraq hər zaman kosmik uçuşlar başlananda Yerətrafı orbitdə özünün neqativ təsirindən yan kecə bilmir. Təbiətin öz məcrasından cıxmasının əsas səbəblərindən biri də məhz kortəbii kosmonavtika elminin inkişafında ekoloji amillərin nəzarətdən kənarda qalmasıdır.

Sitat:1961-ci ildə elmi-texniki tərəqqilərə nail olan sovetlər birliyi ilk kosmik uçuşlara başladı. Həmin ildən Yerətrafı orbitdən zəhərli maddələrin ətraf mühitə yayılmasına səbəb məhz raket daşıyıcısı olan "Proton"da uçuş zamanı istifadə edilən 218 ton 978 kq toksiki yanacaqdır. Bu yanacaq heptil hava qatının zəhərlənməsinə səbəb olub. Yüz tonlarla zəhərli maddə heç də nadir hallarda işlədilmir. Belə ki, səmaya ucan raket daşıyıcısı hava qatının zəhərlənməsində mühüm ekoloji çirklənmələrə malikdir. Hər dəfə Baykanurdan uçan zaman raketdən buraxılan yanacaq və qırıntılar göydə neçə kilometrlərlə ətrafa yayılır. Həmin vaxt heptil yanacağı hava təbəqəsinə yayılaraq təbiətdə antropagen fəaliyyətə ciddi təsir göstərir; qanda zəhərlənmə, böyrək və əsəb xəstəliklərinin yaranmasına səbəb olur. Eyni zamanda heptilin torpağa hopması nəticəsində yüz milyon hektar sahə yararsız vəziyyətə düşür ki, torpaqda zəhərlənmə və erroziyalaşmaya gətirib cıxarır. Bunun nəticəsi olaraq bu günə kimi hələ də həmin zəhərlənmələrin və münbit torpaqların yararsız hala düşməsi davam edir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına əsasən "Heptil" yanacağı bir nömrəli zəhərli maddə olaraq qəbul edilmişdir. Cüzi dozası insanlarda ağır zəhərlənmə və digər mənşəyi bilinməyən xəstəliklər yaradır. Yer ətrafında fırlanan sputnik və raketlər daimi fəaliyyət göstərmir. Onlar öz iş müddətini başa vurmaqla yanaşı, işlək peyklərə təhlükə yaradır. Çünki Yerətrafı orbitdə uçan kosmik obyektlər bir-biri ilə toqquşma təhlükəsi yaşayır. Əgər toqquşma baş verərsə onda bərk hava qatının yanma və yaxud yanmamasına zəmanət verilməsi müşkül məsələdir.

Bu hadisələrdə kim məsuliyyət daşıyır?

Astronavtlar Yerətrafı orbitdə olarkən kosmik çirklənmələri öz gözlərilə görməsi belə deməyə əsas verir ki, bəşəriyyətin məhvolma təhlükəsi cox da uzaqda deyil. Onlar sanki Yerətrafı orbitə atılan tullantılarla rastlaşdıqca hansısa manevrlərin aparılması və "Arian" kosmik güllə parcaları, eyni zamanda arxa tərəfində dayanmış "Planetlərarası Aysberqə" bənzədilən tullantılarla rastlaşmalarını xatırlayırlar. Pilotlar gördüklərini bir növ cəfəngiyyat kimi qəbul etsələr də, gözləri ilə canlı şahidi olduqları kosmik ekoloji fəsadların hər an baş verə biləcəyi reallıqlarını təsdiq edirlər. Kosmik fəzada asteroid və kometanın olması bir o qədər də təhlükə doğurmur, nəinki Yerətrafı orbitdə "dəmir" qırıntılarının təhlükəli hal alması. Bunlarla yanaşı, kosmik cirklənmələr yaradan kosmik aparatlar istifadə müddətini başa vursalar da ekoloji təhlükə mənbəyi olaraq qalırlar. Lakin bu təhlükələrin qarşısını almaqda məsuliyyəti heç bir dövlət öz üzərinə götürmək istəmir. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, biosfer yarandığı gündən təhlükələrlə qarşı-qarşıya dayanmaqdadır. Apardığımız araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, planetin zavallı bəşəriyyətə çevrilməsi təbiətə laqeyd münasibətdən doğur. Bir tərəfdən elmin inkişaf etməsi nə qədər labüddürsə, digər tərəfdən sürətlə inkişaf edən kosmik elmi-texniki tərəqqinin təsir dairəsi ciddi təhlükələr yaradır. Yenə də zavallı bəşəriyyətin sağlam təbii ətraf mühiti unudularaq kosmik tullantılarla çirkləndirilir. Amma elm fədailəri öncə ekoloji düşüncə mədəniyyətini irəli çəkib məhz bu qovuşuqda elmin inkişafına nail olmalıdırlar. Yer üzündə inkişaf etmiş dövlətlər bir-biri ilə döyüşdüyü kimi elmləri də qarşı-qarşıya qoymaqdan əl çəkmək istəmirlər. Eləcə də, iqlim dəyişmələri və qlobal istiləşmənin vüsət alması. Təbiətin aqressiv dəyişməsinin səbəbləri ilk növbədə elmdə aparılan inkişafın irəliləməsindən olub əks təsirini göstərməsidir. Məlum məsələdir ki, təbii qasırğalar nadir hallarda baş verir. Əsrlər boyu isti qitə kimi tanınan Afrikada iqlimin dəyişdirilməsi nəticəsində qar yağması kimi hadisə təəccübə səbəb olub. Şimal hissələrdə istiləşmənin baş verməsilə aysberqlərin yaranması, təhlükələr doğurmaqla yanaşı sel-suların daşması ilə də nəticələnir. Bu zaman baş verə biləcək qasırğalar özünü göstərir. Əldə edilən tektonik silahlara sahib çıxılması nəticəsində yeraltı çatlarda zəlzələ ocaqlarının fəaliyyəti zamanı zəlzələlərin baş verməsinə səbəb məhz (seysmoekoloji amillərə neqativ təsiri) ekosistemin dəyişməsidir. Polad dirəklər üzərində qurulsa da, elmdə aparılan birtərəfli inkişaf planeti daim təhlükə doğuran təlatümlər içində yaşadır. Maqnit sahələrinin çoxalması insan sağlamlığına məlum olmayan xəstəliklər gətirir, üstəlik bioloji müxtəlifliyə də öz təsirini göstərir. Artıq planetin öz məcrasından çıxması təsadüfi hal kimi qəbul edilə bilməz. Yeri gəlmişkən, inkişaf etmiş dövlətlərin Yerətrafı orbitdən geniş istifadə etməsi günün vacib məsələsi kimi aktualdır və onu danmaq mümkün deyildir. Həmin dövlətlər Yerətrafı orbitdən geniş istifadə etməklə kosmik tullantıları zibilliklərə çevirir. Lakin məsuliyyəti üzərlərinə götürmək istəmirlər. Kosmosda quraşdırılan peyklər və sputnik qurğularından yaranan maqnitli sahələr iti surətlə fəallaşır. Maqnitli sahələrin Yerətrafı orbitdə yayılması baş verərsə kosmosda olan enerji daşıyıcıları, hətta mobil telefonlar vasitəsilə şüalanmanı yerə ötürməklə qlobal partlayış yaradacaq. Maqnit sahəsinin partlayış verməsi isə planetin dəyişməsinə səbəb olacaqdır. İyirminci əsrin 90-cı illərindən sovetlər birliyinin kosmik uçuşları dayandırılsa da, sivil dövlətlər kosmik elmi-texniki tərəqqinin surətli inkişafını davam etdirirlər. Elmin yüksək inkişaf etməsi maraqlı məqamlar doğurur: necə olur ki, kosmonavtika elmi inkişaf edib ekoloji çirkləndirmələr yaratsın, amma ekoloji texnologiyaların yoxluğu və peyklərin, gəmilərin istifadə müddəti bitdikdən sonra onlar Yerətrafı orbitdən Yerə endirilməsin. Belə olan halda bir elmin inkişaf etməsinin mümkünlüyü, digər elmin isə yoxluğu təəccüb doğurmaya bilməz.

Bəs zavallı Bəşəriyyəti kim qorumalıdır? Bu sual indi birmənalı şəkildə haqlı olaraq hamını dərindən düşündürür.

Sitat: Alman alimi astranom Mixaelya Osvaldonun proqnozuna görə hal-hazırda insan əlləri ilə yer ətrafı orbitdə 330 miliyon (təəccüblüdür deyilmi?) obyekt quraşdırılmışdır. Bu cür obyektlərin çoxluğu qənaətinə gəlincə atılan tullantıları hesablasaq yer ətrafı orbitdə kosmik çirklənmələrin həcmi daha çox təşkil etdiyini görəcəyik. Çoxluq təşkil edən kosmik tullantılar daimə çirkləndirmə və təhlükə yaradan detallardan ibarətdir. Onlardan atılmış sputnik, yanmış raketin mühərriki, itirilmiş alətlər, kalpaklar və kalpacıklar, kilitlər, bərkidilmələrdə istifadə edilən elementlər, dəmir pazlar, bolt və borular, bərk yanacaqla işləyən mühərriklər və raketlər vardır. Həmin tullantıların bir-biri ilə yaxınlıq məsafələri bir santimetr olub, hər an təhlükə doğura biləcəkdir. Bunların bir-biri ilə toqquşma zamanı elektromexaniki reaksiya verməsi sputnikdə istifadə edilən akkumlyatorların partlayış verməsi ilə nəticələnməsidir. Bu zaman fəzada ekoloji çirklənməyə səbəb olan ağır itkilər ortaya çıxacaqdır. Bununla, sonu olmayan partlayışlar, hətta Yerətrafı orbitdə uçan sputniklərin partlayışı gözlənilməz yanacaq çəlləklərinə də təsirini göstərəcəkdir. Nəticə etibarı ilə kosmik ekoloji fəsadlar bəşəriyyətin fırlanan şarına ciddi müqavimət göstərəcəkdir. Həmçinin neçə min kilometr yerdən uzaqlarda giostasyonar orbit qurğularına (36 min radiusunda) öz təsirini əsirgəməyəcək. Eyni zamanda idarəetmə gəmiləri özü ilə bərabər yerdə istifadə edilən süni sputniklərə də sərt təsirini göstərməkdə davam edəcəkdir. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Radiolokasiya Stansiyasının müşahidə aparması nəticəsində onbir min obyektin kosmik tullantıları təsdiq edilmişdir. Aşağı-Yerətrafına yaxın hissələrdə daha çox 10 santmetrlik dayanacaqlı orbitdə obyekt ətrafında bir metrə yaxın kosmik detal qırıntılarını görməmək mümkün deyildir.

Şimali Amerika Antikosmik Müdafiə Qərargahın kataloq jurnalı bildirir ki, bizə məlum olan kosmik fəzada obyektlərdən atılan tullantılar ekoloji çirklənmə kateqoriyasına daxil edilmişdir. Yerətrafı orbitdə mövcud olan iri obyektlər bir-biri ilə toqquşarsa həmin vaxt qalın detallardan olsa da belə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi mümkün deyildir. Səbəbi isə odur ki, qırıntılar kosmosda iyirmi dəfə tez uçurlar. Atılan qırıntılar kosmik gəmi ücün təhlükə doğurur. Bu tullantılar kosmik fəzada 600 min növə yaxın olub, qarşısını almaq mümkünsüzdür. Həmin tullantılar ölçüsündən və çəkisindən asılı olmayaraq kosmik gəminin divarlarını çox asanlıqla deşə bilirlər. Əgər bunlar saniyədə 10 kilometr surətlə irəliləyərsə, həmin vaxt gəminin yuxarı hissəsi enerji daşıyıcısı olduğu ücün əl qumbarası kimi partlamağa səbəb olacaqdır. Beləliklə, göründüyü kimi kosmonovotikanın inkişafı hec də bizə yalnız xoş gələcək vəd etmir. Antropoloji faktor olaraq Yerətrafı fəzada istifadə edilən obyektlər, planetin özündəki tullantı mənbələrindən qat-qat artıq dərəcədə çirkləndirici maddələrlə ətraf mühitə neqativ təsir göstərir ki, bunun da acı nəticələrini biz görməsək də gələcək nəsil görəcəkdir.

YUSUF DİRİLİ,

TEYMUR KƏSƏMƏNLİ

Ədalət.- 2010.- 22 dekabr.- S. 6.