Bayat kəndi tarix boyunca

 

(əvvəli ötən sayımızda)

 

Əbülqazi xan Xivəli isə "Bayat"ın mənasını "dövlətli" kimi izah etmişdir. Əjdər Fərzəli Boyat adının mənasını açarkən yazır: "Boyatla bağlı köhnəlmək mənasında boyat, boyatımaq isə boqu - Tanrıya qalmaq məzmunundadır. Necə ki, andıra qalmaq da elə tanrıya qalmaqdır. Və "tanrı"dakı səslərin yerdəyişməsindən yaranmış "andır" (antır) sözü dünya dillərinin bir qismində - ən çox hind-Avropa dillərində "tanrı" məzmununda işlənir. Əslində "Bayat" tanrı adı da "Bayat" qəbilə adından asılı olmayaraq mövcud olub. Dindar qocalar tanrını belə səciyyələndirərdilər: "Ey bu dünyanın sahibi!" Bəy-bay da odlu-sulu yerin - dünyanın sahibinə deyilib. Və belə imtiyaz sahibi "ibtidai oğuzun təsəvvüründə" yalnız tanrı ola bilərdi. "Bay"dan törənmiş "Baq" hələ 5 min il əvvəl Şumer mənbələrində tanrı mənasındadır.

"Boqoy at" variantında da "boq" komponenti məhz tanrını təmsil edir. Boqoyat-Boq ata-Tanrı ata, Boq-od-Tanrı-od Boyat-Bəy ata, həm də Bəy odu, Tanrı odu" kimi açıqlanmışdır. Bayat soyunun dünyada məşhur həmişə yaşar, ad-san qazanmış nümayəndələri var. Harada doğulmasından asılı olmayaraq Füzuli də Bayat boyundandır. Qarabağın - Ağcabədinin Bayat kəndindən olan Süleyman kişinin oğludur və Iraqa da məhz həmin mahaldan köçüb getmişlər. Ağcabədi bölgəsi XVIII yüzilin ortalarınadək Bayad nahiyəsi adlanırdı.

M.P.Vaqif, XV yüzildə yaşamış məşhur tarixçi, "Cami-cəmayin" əsərinin müəllifi Həsən Bayati, XII əsrdə yaşayıb-yaratmış Bayat Abbas, türk şairi Yəhya Kamal Bayatlı, Səməd Vurğun da bu boya mənsubdur.

 

* * *

 

Bayat eli əski çağlardan Qarabağda butalanmışdı. Öncə köçəri yaşam sürsələr də, sonradan əyləşib kənd biçiminə düşüb əkinçiliklə məşğul olmuşlar.

Qarabağ bəylərbəyliyinin tərkibində Bayat adlı nahiyyə vardı. Bu nahiyyənin mərkəzi Bayat kəndi idi. Orta çağlarda Bayat kəndində məscid, hamam və bazar qərar tuturdu. XVIII yüzildə Bayat kəndində 8 dəyirman işləyirdi. Kəndin əhalisi dənli bitkilərdən burda, arpa, darı və çəltik əkirdi. İpəkçilik geniş inkişaf etmişdi. Bayat kəndinin 10 dönüm bostanı vardı.

1723-cü ildə Osmanlı ordusunun Qarabağa yürüşü zamanı kənd camaatı Arazı adlayıb Güney Azərbaycana gedir. Osmanlıların hakimiyyəti zamanı kənddə dövlətə vergi ödəyən 30 ailə qalmışdı. Kəndin kəndxudası Qoca ağa Qurbanəli ağa oğlu idi. Qoca ağa kənd əhlindən osmanlılar üçün 55.000 ağça vergi toplayırdı.

Osmanlıları Qarabağdan çıxarmış Nadir şah Qırxlı-Avşar Bayat kəndinin əhalisini geri qaytardı. Bayat kəndinin yiyəsi Məhəmmədxan sultan idi. Məhəmmədxan sultan XVII yüzilliyin ikinci yarısında yaşam sürmüşdü.

Məhəmmədxan sultanın Sədrəddin bəy adlı oğlu vardı. Sədrəddin bəy XVII yüzilliyin ikinci yarısında yaşamışdır. Üstün xidmətlərinə görə Süleyman şah Səfəvidən sultanlıq ünvanı almışdı. Sədrəddin sultanın Pənahəli bəy və Behbudəli bəy adlı oğulları vardı.

Pənahəli bəy XVIII yüzilliyin birinci yarısında dövran sürmüşdü. Bayat kəndinin torpaq və rəiyyətlərinin yiyəsi idi. Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir xanlıq quranda Bayat kəndini adaşından pulla satın aldı. O, burda qala tikmək fikrinə düşdü.

Pənahəli xan Bayat qalasını qaynı Hacı Səhliyalı bəy Hacı Əli bəy oğlu Kəbirlinin məsləhəti ilə tikmişdir. Tarixçi Mirzə Camal bəy yazır: "Məşvərətdən sonra, indi Kəbirli mahalının içində olan Bayat qalasının binası qoyuldu. Qısa bir zamanda möhkəm hasar çəkilib ətrafında xəndək qazıldı. Bazar, hamam və məscid tikildi. Xan, bütün ailəsinin, qohumlarının və el böyüklərinin əhl-əyalını oraya topladı. Ətrafda olan camaat, hətta Pənah xanın tərəqqisini, yaxşı, məhəbbətamiz rəftarını eşidən Təbriz, Ərdəbil vilayətinin bir çox əhalisi və sənətkarları belə öz ailələri ilə gəlib Bayat qalasında yerləşdilər. Bayat qalası müsəlman tarixi ilə 1161, xristian tarixi ilə 1745-ci ildə tikilmişdir. (Qarabağnamələr, 1-ci kitab, Bakı, 1989, səh. 111-112).

Bayat kəndi Qarabağ xanlığının ilk paytaxtıdır. Pənahəli xan Bayat qalasına sığınıb daxili və xarici yağılara qarşı vuruşmuşdu.

 

 

* * *

 

Bayat kəndində ulu-uduq bir soy yaşayıb. Bu soy Kərimbəylilər adlanır. Soyun ad daşıyıcısı Kərim bəy XVIII yüzilin ikinci yarısında ömür sürüb. İbrahimxəlil xan Sarıcalı-Cavanşirə xidmət etmişdi.

Kərim bəyin Rəhim bəy, Əmiralı bəy adlı oğulları vardı. Rəhim bəy XIX yüzilin birinci yarısında dövran keçirmişdi. Mədrəsə təhsili alıb. Mehdiqulu xan Sarıcalı-Cavanşirə xidmət etmişdi. Rəhim bəyin Rzaqulu bəy, Ağakişi bəy adlı oğulları vardı.

Rzaqulu bəy 1833-cü ildə Kəbirli mahalının Bayat kəndində anadan olmuşdu. Molla yanındad oxumuşdu. Özəl təsərrüfatını idarə etmişdi. Rzaqulu bəy Şərəf xanımla ailə qurmuşdu. Sadiq bəy (1857), Sarı bəy (1863) adlı oğulları, Sərəncam xanım adlı qızı vardı.

Rəhim bəyin ikinci oğlu Ağakişi bəy 1838-ci ildə, üçüncü oğlu Mehdi bəy 1843-cü ildə doğulmuşdu. Ağakişi bəy Səlimə xanımla, Mehdi bəy Əsmət xanımla dünya evinə girmişdi.

 

* * *

 

Kərim bəyin ikinci oğlu Əmiralı bəy XIX yüzilin birinci yarısında yaşam sürmüşdü. Özəl təsərrüfatını idarə etməklə güzəran keçirmişdi.

Əmiralı bəyin Zeynalabdin bəy adlı oğlu vardı. Zeynalabdin bəy 1835-ci ildə Kəbirli mahalının Bayat kəndində dünyaya gəlib. Molla yanında oxuyub. Özəl təsərrüfatını idarə etməklə güzəran keçirib.

Zeynalabdin bəy Xırda xanımla dünya evinə girib. Əmrah bəy, Qasıməli bəy, Kərim bəy adlı oğulları, Cahan xanım və Sayad xanım adlı qızları vardı...

 

 

* * *

 

Xanlıq dönəmində Bayat kəndi xas-xalisə mülkü olduğundan xəzinəyə, divana bağlı idi. İbrahimxəlil xan sonra bu kəndi kiçik oğlu Fətəli ağaya verdi, Fətəli ağanın oğul övladı olmadığından cehiz yolu ilə Behbudovların əlinə keçdi. Behbudovlar Pənahəli xanın kiçik qardaşı Behbudəli ağanın törəmələri idilər. Kəndi Rüstəm bəy Behbudov idarə edirdi. Rüstəm bəyin Mənzər bəyim adlı qızı vardı, Mənzər bəyim Mirzəli bəy Rəhim bəy oğlu Behbudovla ailə qurmuşdu. Cavan və varissiz vəfat etdiyindən kənd həyat yoldaşına və əmisi oğullarına qaldı.

 

 

* * *

 

Bayat eli adını verdiyi dördguşə bayatılarda əks olunur:

 

 

Aşığam o Bayadı,

El yadı, oba yadı.

Siz olun el-obalı,

Biz olaq oba yadı.

 

Əzizim Bayatlardan,

Xəbər ver, Bayatlardan.

Aşiqin dərdinə dərman

Tapılır bəy əttardan.

 

Aşıq, Bayat elləri,

Yarım saya telləri.

Çək ağzım, bas gözümü,

Qayıt, oyat elləri...

  

  

Ənvər ÇİNGİZOĞLU

 

Ədalət.- 2010.- 30 dekabr.- S. 5.