Məhkəmə sistemi
təkmilləşir və inkişaf edir
Bu
ərəfədə ölkəmizdə yeni təsisat olan
Məhkəmə-Hüquq Şurasının
yaradılmasının 5 ili tamam olur. Bununla əlaqədar
Məhkəmə-Hüquq Şurasının və
məhkəmə sistemimizin fəaliyyəti ilə
bağlı Şuranın sədri, ədliyyə naziri
cənab Fikrət Məmmədovla görüşüb
fikirlərini bölüşdük.
- Fikrət müəllim, müsahibəyə razılıq verdiyinizə və vaxt ayırdığınıza görə dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Bu ay Məhkəmə-Hüquq Şurasının fəaliyyətinin 5 ili tamam olur. Bu baxımdan istərdik ki, ilk sualımız da Məhkəmə-Hüquq Şurasının yaradılması zərurəti və cəmiyyətdə rolu barədə olsun.
Çox sağ olun. Bilirsiniz ki, Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ictimai həyatın bütün sahələrində köklü islahatlar həyata keçirilmişdir. İslahatların ən geniş vüsət aldığı sahələrdən biri də məhz hüquq sistemi olmuşdur.
Bu da təsadüfi deyil. Çünki, demokratik inkişaf yolunu tutmuş ölkəmizdə keçmiş sovetlər birliyindən miras qalmış hüquq sistemi ilə insan haqlarının müdafiəsinə yönələn mütərəqqi islahatlar həyata keçirmək mümkün olmazdı.
Məhkəmə-hüquq islahatlarının mütəşəkkil həyata keçirilməsi məqsədilə ümummilli liderimiz tərəfindən Hüquqi İslahatlar Komissiyası yaradılmış və bu işə xüsusi əhəmiyyət verən dahi öndərimiz həmin komissiyaya rəhbərliyi öz üzərinə götürmüşdür.
Tarix üçün çox qısa müddət ərzində ölkəmizin məhkəmə və hüquq sistemi demokratik prinsiplər əsasında tamamilə yenidən qurulmuş, yeni məhkəmə sistemi yaradılmış, müasir Avropa standartlarına uyğun olan yeni qanun və məcəllələr qəbul edilmişdir.
2000-ci ildə dövlət orqanları sırasında ilk dəfə olaraq hakimlərin seçilməsi prosesində test üsulu ilə imtahan tətbiq olunmuş, müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin yaradılması istiqamətində mühüm addımlar atılmış və yeni məhkəmə sistemi fəaliyyətə başlamışdır.
Təbii ki, demokratik inkişaf, ölkəmizin analoqu olmayan sürətli iqtisadi tərəqqisi, yeni ictimai münasibətlərin formalaşması məhkəmə fəaliyyətinin daha da təkmilləşdirilməsi üzrə islahatları şərtləndirmişdir.
Bununla əlaqədar insan haqlarının qorunmasında məhkəmə fəaliyyətinə böyük əhəmiyyət verərən ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin məhkəmə sisteminin beynəlxalq norma və prinsiplərə uyğun daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tapşırıqlarına əsasən bu sahədə ardıcıl tədbirlər həyata keçirilmişdir.
İlk
növbədə məhkəmə fəaliyyətini
tənzimləyən qanunvericilik bazasının Avropa
Şurası ekspertləri ilə birgə ətraflı
tədqiq edilməsi məqsədilə Azərbaycan-Avropa
Şurası birgə işçi qrupu yaradılmış,
gərgin və intensiv müzakirələr
aparılmış, əhatəli Fəaliyyət Planı
hazırlanaraq həyata keçirilmişdir. Bu zaman Avropa Şurası
Nazirlər Komitəsinin Hakimlərin müstəqilliyi,
səmərəliliyi və roluna dair 12 saylı (1994)
Tövsiyəsi, Hakimlərin statusu haqqında Avropa Xartiyası
(1998), Avropa Hakimlərinin Məşvərətçi
Şurasının Məhkəmələrin
müstəqilliyi və dəyişməzliyinə dair
standartlarla əlaqədar 1 saylı (2001) rəyi diqqət
mərkəzində saxlanılmışdır.
Görülmüş
tədbirlər nəticəsində ədalət
mühakiməsinin səmərəliliyinin
artırılması, məhkəmə hakimiyyətinin
məstəqilliyinə əlavə təminatların
müəyyən olunmasını nəzərdə tutan yeni
qanunvericilik layihələri hazırlanmış və Avropa
Şurasında ekspertizadan keçirildikdən sonra qəbul
olunmuşdur.
2004-cü ilin
sonunda məhkəmələr və hakimlər haqqında
qanunun əsaslı şəkildə yeniləşməsi,
Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında xüsusi
qanunun qəbul edilməsi ədalət mühakiməsinin
səmərəliliyinin artırılmasında mühüm
rol oynamışdır.
İlk
dəfə olaraq hakimlərin müddətsiz təyinatı,
oların fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsi
qaydası təsbit olunmuşdur. Korrupsiya
hallarının qarşısının alınması
məqsədilə qanunvericiliyə əsasən hakimlər
tərəfindən vətəndaşların qəbulu
qadağan edilmiş, məhkəmə fəaliyyətinin
şəffaflığının təmin edilməsi
məqsədilə yuxarı məhkəmələrin
bütün qərarlarının, habelə onlarla birlikdə
yerli məhkəmələrin ləğv edilmiş və ya
dəyişdirilmiş qərarlarının dərci
nəzərdə tutulmuşdur.
Yeni təsisat -
məhkəmə hakimiyyətinin özünüidarə
orqanı olan 15 nəfər üzvdən ibarət
Məhkəmə-Hüquq Şurası
formalaşdırılmış, onun tərkibi əsasən
hakimlərdən (9 nəfər), eyni zamanda ölkə
Prezidentinin, Milli Məclisin, prokurorluğun, Vəkillər
Kollegiyasının nümayəndələrindən ibarət
müəyyən olunmuşdur. Hakimlərin fəaliyyətinin
qiymətləndirilməsi, iş yerinin
dəyişdirilməsi, vəzifədə irəli
çəkilməsi, intizam məsuliyyətinə cəlb
edilməsi və onların fəaliyyəti ilə
bağlı digər məsələlər bu orqanın
müstəsna səlahiyyətinə aid edilmişdir.
Bu təsisat
hələ XIX əsrin sonlarından Fransa və İtaliyada
əhəmiyyətli presedentlərə malik olmuşdur. Bu gün isə
məhkəmə hakimiyyətinin özünüidarə
orqanı olmaqla Avropada ən mütərəqqi
təcrübə kimi istifadə olunur. Azərbaycan da məhz
bu təcrübəyə istinad etmişdir.
Yeniliyin
əsas məqsədi məhkəmələr və
hökümət arasında yeni qurum yaratmaqla
məhkəmə sisteminin müstəqilliyini
gücləndirmək, məhkəmələrin və bu
sahədə hökümətin işini
təkmilləşdirmək olmuşdur. 2005-ci ilin
fevral ayından formalaşmış
Məhkəmə-Hüquq Şurasının
fəaliyyətinə mühüm əhəmiyyət
verilərək dövlət başçısının
fərmanına əsasən Şura yüksək statusuna
uyğun olan yeni bina ilə təmin edilmiş, ən müasir
təşkilati-texniki avadanlıqla və müasir informasiya
və kommunikasiya texnologiyaları ilə təchiz
olunmuşdur.
Ötən
dövr ərzində Məhkəmə-Hüquq Şurası
tərəfindən məhkəmə fəaliyyətinin
təkmilləşdirilməsi, hakimlərin fəaliyyətinin
qiymətləndirilməsi və tədrisinin müasir
tələblər səviyyəsində qurulması, icra
və əmək intizamının
möhkəmləndirilməsi, qanun pozuntusu,
süründürməçilik və digər neqativ
halların aradan qaldırılması üzrə
məqsədyönlü tədbirlər həyata
keçirilmişdir.
Fəaliyyətində
şəffaflıq və aşkarlığın təmin
olunması məqsədilə Şuranın iclaslarına
hakimlərin və digər hüquq təsisatı nümayəndələrinin,
hüquq müdafiə təşkilatları və mediya
təmsilçilərinin dəvət olunması
mütəmadi xarakter almış, habelə onun
fəaliyyətinin ilk dövründən geniş
məlumatları əks etdirən və interaktiv rejimdə
işləyən internet səhifəsi istifadəyə
verilmişdir.
- Son illərə
nəzər salarkən məhkəmə sistemində
köklü dəyişikliklərin şahidi oluruq. Onları şərtləndirən
səbəblər və zərurət barədə fikirləriniz
maraqlı olardı.
Həyata
keçirilən bütün bu islahatların əsasında
ilk növbədə məhkəmə hakimiyyətinin
müstəqilliyinin artırılması və insan
haqlarının daha etibarlı müdafiəsi dayanır.
Bununla
əlaqədar Məhkəmə-Hüquq Şurası
tərəfindən əsaslı təhlillər aparılmış,
insanların məhkəmələrə müraciət
imkanlarının asanlaşdırılması,
məhkəmə sisteminin təkmilləşdirilməsi
üzrə tədbirlər müəyyən olunmuş,
mövcud nöqsan və problemləri doğuran
səbəblər və yeni məhkəmələrin
yaradılması ehtiyacı öyrənilmişdir.
Məlumdur ki, məhkəmə araşdırmalarının keyfiyyətinə mənfi təsir göstərən əsas amillərdən biri də hakimlərin yüksək iş yüküdür. Təhlillər göstərmişdir ki, ölkəmizdə məhkəmələr tərəfindən baxılan işlərin sayı 2000-ci illə müqayisədə dəfələrlə artmışdır. Həmçinin, Azərbaycan Avropa Şurası ölkələri arasında bu sahədə ən aşağı göstəricilərlə xarakterizə olunurdu - hər 100 min nəfərə 4 hakim. Bununla əlaqədar normal iş yükünün müəyyən edilməsi üçün ölkənin bütün hakimləri arasında sorğu keçirilərək nəticələr ümumiləşdirilmiş, beynəlxalq təcrübə, o cümlədən ədalət mühakiməsinin səmərəliliyi üzrə Avropa Komissiyasının məlumatları nəzərə alınmaqla məhkəmələr üçün tələb olunan əlavə hakim ştat vahidlərinin sayı müəyyən edilmiş, bu məsələlər Məhkəmə-Hüquq Şurasının iclaslarında geniş müzakirə edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi ilə bağlı 2006-cı ildə imzalanmış fərmanları məhkəmə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsində yeni mərhələ olmuşdur. Vətəndaşların məhkəmələrə müraciət etmək imkanlarının asanlaşdırılması, habelə regionlarda hüquq institutlarının inkişafı məqsədilə yeni məhkəmələr, o cümlədən Bakı şəhərində yerləşən respublika Apellyasiya və İqtisad məhkəmələri ləğv edilərək ölkənin bütün bölgələrini əhatə edən 5 yeni regional apellyasiya məhkəmələri, habelə əlavə olaraq 3 yerli iqtisad məhkəməsi təşkil edilmişdir. Apellyasiya məhkəmələrinin tərkibinin vahid sistemi müəyyən edilərək, o cümlədən hər birində iqtisadi mübahisələrə dair işlər üzrə kollegiya təsbit olunmuşdur.
Aparılmış gərgin işin nəticəsi olaraq qısa müddətdə yeni yaradılmış məhkəmələr üçün inzibati binalar ayrılmış, onların maddi-texniki təchizatı təmin edilmiş, məhkəmə aparatları formalaşdırılmış və nəhayət məhkəmələr təcrübəli hakimlərlə komplektləşdirilərək fəaliyyətə başlamışlar.
Hakim ştatlarının
artırılması nəticəsində Ali
Məhkəmə hakimlərinin ştat sayı 23-dən
38-ə, apellyasiya məhkəmələri hakimlərinin
ştat sayı isə 2 dəfədən çox
artırılaraq 49-dan 106-ya
çatdırılmışdır. Bakı
şəhərinin rayon məhkəmələrində 2007-ci
ildə faktiki olaraq 45 hakim fəaliyyət
göstərmişdirsə, bu rəqəm bu gün iki
dəfə çoxalaraq 87 təşkil etmiş, habelə
respublikanın digər rayon, şəhər
məhkəmələri hakimlərinin sayı xeyli
artırılmışdır.
Ümumiyyətlə isə
hakim ştatlarının sayı 50%, məhkəmə
aparatı işçilərinin sayı isə 60 %-dək
artırılmış, habelə yüksək iş
yükü və beynəlxalq təcrübə nəzərə
alınmaqla, hər bir hakim üçün əlavə
köməkçi ştatları ayrılmışdır.
Bütün bunlar
insanların məhkəmələrə müraciət
imkanlarının genişlənməsi ilə yanaşı,
hakimlərin iş yükünün,
süründürməçilik və digər pozuntuların
azalmasına, işlərə daha keyfiyyətlə
baxılmasına şərait yaratmışdır.
- Burada yəqin ki,
hakimlərin peşəkarlığından, şəxsi
keyfiyyətindən, məsuliyyət hissindən də
çox şey asılıdır. Bildiyimizə
görə Məhkəmə-Hüquq Şurası
tərəfindən hakimlərin fəaliyyətinin
qiymətləndirilməsi həyata keçirilmiş,
onların məsuliyyətinin artırılması üzrə
digər tədbirlər görülmüşdür.
Bilirsiniz, məhkəmə hakimiyyətinin nüfuzlu və müstəqil təsisat kimi təşəkkül tapması bu hakimiyyəti realizə edən subyektlərdən - hakimlərdən çox dərəcədə asılıdır. Məhz hakimlərin davranışına əsasən insanlarda hüquq, məhkəmə, dövlətin ədalətliliyi ilə bağlı təsəvvürlər formalaşır. Hakimlər hüququ reallığa çevirən, insanların ədalət və hüquq haqqında fikirlərinə birbaşa təsir edən şəxslərdir.
Hakimlik çox şərəfli, eyni zamanda xüsusi məsuliyyət tələb edən vəzifədir. Bu peşənin tələb etdiyi zirvədə məqam tutmaq yüksək iradə və fədakarlıq tələb edir. Ədalət mühakiməsini həyata keçirərkən qanunların tələblərinə əməl etmək, hakim fəaliyyətinin mənəvi və tərbiyəvi təsirini təmin etmək, ədalət mühakiməsinin adına xələl gətirən hərəkətlərdən çəkinmək, ədalətli və qərəzsiz olmaq hakim vəzifəsinin ana xəttini təşkil edir.
Hakim özünün nümunəvi davranışı, qərəzsizliyi və ədalətliliyi ilə daim obyektiv mövqeyini nümayiş etdirməli, özünə və təmsil etdiyi hakimiyyətə olan etibarı, inamı artırmağa çalışmalı, müstəqil qərar çıxarmasına neqativ təsir göstərən hallardan uzaq olmalıdır.
Məhkəmə sisteminin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üzrə həyata keçirilən tədbirlər çərçivəsində bu tələblərə xüsusi diqqət yetirilir, vətəndaşların haqlı narazılığına səbəb olan qanun pozuntuları və neqativ hallara yol verən hakimlərin məhkəmə sistemindən kənarlaşdırılması üzrə ardıcıl tədbirlər görülür.
Belə ki, məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən bütün hakim korpusunun fəaliyyəti 2007-ci ildə prinsipial qiymətləndirilmiş, bu zaman hər bir hakimə fərdi yanaşılmış, onun bilik və peşəkarlığı ilə yanaşı, mənəvi keyfiyyətləri, insanlara qayğılı münasibəti də əsas götürülmüşdür.
Qeyd etmək istərdim ki,
hakimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi
ilə bağlı aparılmış təhlillər
nəticəsində işində olan nöqsan və çatışmazlıqlar
nəzərə alınaraq 38 hakimin
səlahiyyətlərinə xitam verilmişdir ki, bu da
həmin dövrdə fəaliyyət göstərmiş
bütün hakim korpusunun təxminən 12%-i deməkdir. Həmçinin Bakı şəhərinin 11 rayon
məhkəməsi sədrlərinin 8-i sədr
vəzifəsinə yenidən təyin olunmamış, o
cümlədən 2 məhkəmə sədrinin hakimlik
səlahiyyətlərinə xitam verilmişdir.
Ümumiyyətlə isə bütün
məhkəmələrin hakimlərinin tərkibi tam
təzələnmişdir.
Əvvəllər
hakimlərin intizam məsuliyyətinə cəlb olunması
Ali Məhkəmənin intizam kollegiyası
tərəfindən həyata keçirilirdi. Bu
səlahiyyətin bilavasitə yuxarı instansiya
məhkəməsi tərəfindən icrası isə
əlbəttə ki, korporativ münasibətlərin
yaranmasına şərait yaradır, intizam tədbirlərinin
səmərəsini azaldırdı.
Bununla
əlaqədar hakimlərin intizam məsuliyyətinə
cəlb edilməsi proseduruna yenidən baxılmış
və bu Məhkəmə-Hüquq Şurasının
müstəsna səlahiyyətlərinə aid edilmişdir. Hakimlər barədə
intizam icraatının başlanılması barədə
müraciət etmək hüququ olan subyektlərin sayı
artırılaraq bu səlahiyyətlər Ali Məhkəmənin
sədri və ədliyyə naziri ilə yanaşı,
apellyasiya məhkəmələrinin sədrlərinə
də verilmiş, korrupsiya hüquqpozmalarının
törədilməsi barədə məlumatlara malik olan fiziki
və hüquqi şəxslərin Şuraya müraciət
hüququ təsbit olunmuşdur.
Bu prosedurlar müəyyən edilərkən məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təmin olunmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Belə ki, hakimlər barədə intizam icraatının başlanılması üçün müraciətdə zəruri əsaslar müəyyən edilərsə Məhkəmə-Hüquq Şurası intizam icraatına başlanılması haqqında qərar çıxarır. İntizam icraatı üzrə araşdırma isə yalnız Məhkəmə-Hüquq Şurasının hakim üzvü tərəfindən aparılır. 3 ayadək davam edən bu araşdırma dövründə barəsində intizam icraatı başlanılmış hakim bütün materiallarla tanış edilir, onun izahatları dinlənilir və şuranın iclasına ətraflı məruzə hazırlanır.
Məhkəmə-Hüquq Şurasının iclasında intizam məsuliyyəti məsələsinə baxılan hakimə özünün seçdiyi vəkilin və ya hakim yoldaşının köməyindən istifadə etməklə müdafiə olunmaq, Şura üzvlərinə etiraz etmək hüququnun verilməsi, səsvermədə yalnız Şuranın hakim üzvlərinin iştirak etməsi, habelə qəbul edilmiş qərardan Ali Məhkəmənin Plenumuna şikayət hüququnun təsbit olunması intizam icraatı prosedurunun obyektivliyinə əlavə şərait yaradır.
Ötən dövr
ərzində Məhkəmə-Hüquq Şurası
tərəfindən intizam icraatları üzrə 8
nəfərinin intizam qaydasında
səlahiyyətlərinə vaxtından əvvəl xitam
verilməsi, 10 hakimin aşağı və ya iş həcmi
daha az olan vəzifəyə keçirilməsi barədə
dövlət başçısına təkliflər
verilməsi barədə qərarlar qəbul edilmiş, bir
çoxları barədə digər intizam cəzaları
tətbiq olunmuşdur. Ötən il isə Şura
tərəfindən 22 hakim barədə intizam icraatı
başlanılmış, yol verdikləri ciddi qanun
pozuntularına görə 2 nəfər məhkəmə
sədri - Gəncə şəhəri Kəpəz və
Astara rayon məhkəmələrinin sədrləri intizam
qaydasında tutduqları vəzifələrdən azad edilmişdir.
Eyni zamanda
hakimlər barədə başlanılmış intizam
icraatları heç də həmişə intizam
cəzası ilə nəticələnmir, hakimin
fəaliyyətində məsuliyyətə səbəb olan
pozuntu müəyyən edilmədikdə icraata xitam verilir. Belə ki,
hakimlər barədə 18 intizam işi üzrə bu
əsasla icraatlara xitam verilmişdir.
- Bu ərəfədə
bəzi hakimlərin insanlar barədə həbs qətimkan
tədbirinin seçilməsində pozuntulara yol
verdiklərinə görə ciddi intizam
məsuliyyətinə cəlb edilməsinin şahidi olduq.
Elədir. Qeyd olunduğu kimi, ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra aparılan məhkəmə islahatlarının mahiyyətində insan haqlarının etibarlı təminatı dayanmışdır. Bu mənada Azərbaycan keçmiş sovetlər birliyində həbs qətimkan tədbirinin seçilməsi səlahiyyəti məhkəmələrə verilmiş ilk dövlətlərdən olmuşdur.
Bu mütərəqqi islahatın fəlsəfəsi ondan ibarətdir ki, insanların ən mühüm hüquqlarını, azadlığını məhdudlaşdıran tədbir ittiham edən orqan tərəfindən deyil, məhz müstəqil məhkəmə tərəfindən seçilsin.
Həmçinin bu zaman real müdafiə hüququ təmin edilərək, cinayət təqibi orqanlarının bu sahədə fəaliyyətinə məhkəmə nəzarəti tətbiq olunsun.
Təbii ki, insan haqları
ilə bağlı mühüm beynəlxalq
sənədlər, o cümlədən insan hüquqları
üzrə Avropa Konvensiyası və Avropa
Məhkəməsinin presedentləri, habelə Avropa
Şurası Nazirlər Komitəsinin tövsiyələri
də bu məsələyə həssaslıqla
yanaşılmasını tələb etməklə həbsin
yalnız digər alternativ tədbirlərin mümkün
olmadığı halda tətbiqini qeyd edir. Lakin
həbs qətimkan tədbirinin seçilməsi və
müddətinin uzadılması vəziyyəti ilə
bağlı məsələ Ali Məhkəmənin plenumunda
müzakirə edilərkən bu sahədə qanun
pozuntularına yol verilməsi aşkar edilmişdir.
Məhkəmə-Hüquq
Şurası tərəfindən başlanılmış
intizam icraatları üzrə müəyyən edilmişdir
ki, bəzi hakimlər tərəfindən bu sahədə
səmərəli məhkəmə nəzarəti həyata
keçirilməmiş, qətimkan tədbirlərinin ən
ciddi növü olan həbsin qanunvericiliyin tələbləri
nəzərə alınmadan əsassız seçilməsi,
bu işə formal münasibət bəslənilməsi
hallarına yol verilmişdir. Bəzi hakimlər
isə insan haqları ilə bağlı olan bu mühüm
məsələyə xüsusi həssaslıqla yanaşmaq
əvəzinə, əksinə bu sahədə qanunun elementar
tələblərini də pozmuşlar.
Əlbəttə,
bu hallara göz yumula bilməz. Məhkəmə-Hüquq
Şurası tərəfindən belə pozuntulara yol
vermiş 3 hakimin səlahiyyətlərinə vaxtından
əvvəl xitam verilməsi, 2 hakimin iş yerinin
dəyişdirilməsi barədə ölkə Prezidentinə
təkliflərin verilməsi qərara alınmış, 9
hakim barədə digər intizam tənbehi tədbirləri
görülmüşdür.
Lakin elə
təsəvvür yaranmasın ki, Şurada yalnız
hakimlərin yol verdikləri pozuntulara qiymət verilir. Ötən
dövr ərzində məhkəmə sistemində
səmərəli fəaliyyətinə görə
Şuranın təqdimatları əsasında 21 nəfər
dövlət təltiflərinə layiq bilinmiş, 20 hakim
isə səmərəli fəaliyyətinə görə
Şura tərəfindən
mükafatlandırılmışdır.
- Hakimlərin obyektiv və
qərəzsiz olmasının, işlərə daha
keyfiyyətlə baxılmasının, habelə
müstəqilliyinin təmin edilməsində ən
mühüm amillərdən biri də onların
seçilməsi prosedurudur.
Bu mənada
yeni qanunvericiliyə uyğun olaraq Azərbaycanda hakimliyə
namizədlərin Avropada ən mütərəqqi və
şəffaf üsullarla seçilməsi qaydasının
təsbit olunması diqqətə layiqdir.
Hakimliyə
namizədlərin seçilməsinin yeni qaydalarının
hazırlanması məqsədilə gərgin müzakirələr
aparılmış və nəhayət bu gün tətbiq
edilən seçim qaydaları hazırlanaraq Avropa
Şurasında ekspertizadan keçirildikdən sonra
Məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən
qəbul olunmuş, müstəqil qurum - Hakimlərin
Seçki Komitəsinin fəaliyyəti təmin edilmişdir.
Bu seçim
proseduru çoxsaylı imtahan və
müsahibələrdən, habelə namizədlərin hakim
vəzifələrinə hazırlanmaları üçün
uzunmüddətli kurs və təcrübədən
ibarətdir.
Yeni qaydalara əsasən
hakimliyə namizədlərin seçimində
şəffaflığın və obyektivliyin təmin
olunması məqsədilə test üsulu ilə və
yazılı imtahanlar bütün namizədlər
üçün vahid zalda təşkil edilir və imtahan
prosesinin bütün mərhələləri namizədlərin
qarşısında, onların iştirakı ilə
keçirilir. Eyni zamanda qaydalara əsasən,
beynəlxalq təcrübədə olduğu kimi namizədlərin
bilik səviyyəsi ilə yanaşı, onların öz
fikirlərini səlist ifadə etmək
bacarığının, məntiqi nəticələr
çıxarmaq qabiliyyətinin, ümumi dünya
görüşünün müəyyən olunması
məqsədilə şifahi imtahanlar keçirilir.
Hakimlərin
seçilməsi proseslərinin hər bir mərhələsində
- istər test üsulu ilə və yazılı,
istərsə də şifahi imtahanlarda iştirak etmiş
onlarla yerli və beynəlxalq təşkilatların,
səfirliklərin nümayəndələri bu seçimin
Avropa Şurası üzv dövlətləri arasında
ən mütərəqqi qaydalara uyğun olması, onun
şəffaf və obyektivliyi ilə bağlı müsbət
rəylər vermiş, bizim üçün ən
əsası isə bu prosesin ədalətliliyinə
cəmiyyətdə inam formalaşmışdır.
İlk
dəfə olaraq çoxmərhələli imtahanlarda
müvəffəqiyyət qazanmış şəxslər
uzunmuddətli tədris kurslarına cəlb edilirlər. Müasir tədris
üsullarından istifadə edilməklə keçirilən
həmin kurslar zamanı namizədlərin hakim olmaq
üçün lazımi biliyə və peşə
hazırlığına yiyələnmələrinə
xüsusi diqqət yetirilir, insan haqları, korrupsiyaya
qarşı mübarizə, məhkəmə etikası,
hakimin davranışı, məhkəmədə işin
səmərəli təşkili və digər
məsələlərə dair mövzular nüfuzlu
beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə geniş
tədris olunur, namizədlər məhkəmələrdə
staj keçirlər.
Qeyd etmək
istərdim ki, 2005-ci ildən keçirilən hakimliyə
namizədlərlə müsabiqələrdə 1800-dək
şəxs namizədliyini irəli sürmüşdü. Onların
sırasından isə cəmi 157 nəfər seçilib
hakim vəzifəsinə təyin edilmişlər. Əlbəttə ki, hakim olmaq arzusunda olan
şəxslərə bu cür tələbkarlıq
təbiidir. Çünki bu
şəxslər təkcə qanunu tətbiq etmirlər,
həm də insanların talelərini müəyyən
edirlər.
Hazırda
bütün birinci instansiya məhkəmələri
hakimlərinin yarıdan çoxu qeyd edilən prosedurlarla
seçilib təyin edilmiş yeni hakimlərdir.
Eyni zamanda hakim kadrlarına
ehtiyac nəzərə alınaraq, 2009-cu ildə hakimliyə
namizədlərin seçiminə növbəti dəfə
başlanılmış, 80 nəfər hüquqşünas
imtahanlardan keçərək 2009-2010-cu tədris ili ərzində davam edəcək kursa cəlb
edilmişlər. Ədliyyə Akademiyasında
keçirilən həmin kursda yüksək məhkəmə
hakimlərinin, görkəmli alimlərin, zəngin biliyə
və təcrübəyə malik olan şəxslərin,
nüfuzlu xarici mütəxəssislərin
mühazirələri, habelə əvvəlki illərdə
olduğu kimi namizədlərin xaricdə təcrübə
keçməsi təşkil edilir.
- Hakimlərin
fəaliyyətində onların mütəmadi olaraq
ixtisasının artırılması mühüm rol
oynayır. Bu sahədə
Məhkəmə-Hüquq Şurasının da
üzərinə müəyyən vəzifələr
düşür.
Məhkəmə səhvlərinin
aradan qaldırılmasında və fəaliyyətin
təkmilləşdirilməsində hakimlərin tədrisinin
əhəmiyyəti nəzərə alınaraq
Məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən
beynəlxalq təcrübə öyrənilmiş və bu
sahədə iş Avropa hakimləri
məşvərətçi şurasının
tövsiyələri əsas götürülməklə yenidən
qurulmuşdur.
Belə ki,
tədris kurslarının proqramları tərtib
edilərkən hakimlərlə sorğular keçirilir,
onların tədrisinə ehtiyac bildikləri sahələr
və mövzular öyrənilir və müxtəlif
sahələr üzrə hazırlanan proqramlar məhz bu
ehtiyaclara uyğun tərtib edilir. Hakimlərin
müstəqilliyinin qorunmasının əlavə
təminatı olaraq onlar iştirak etmək istədikləri
davamlı tədris kursunun proqramını təqvim planına
uyğun olaraq özləri seçirlər.
Qeyd etmək
istərdim ki, Məhkəmə-Hüquq Şurasının
tədris sektoru tərəfindən 2009-cu ildə
müxtəlif aktual sahələr üzrə 17 tədris
proqramları hazırlanmış və bütün birinci
instansiya məhkəmələri hakimləri həmin
proqramlara uyğun təcrübəli xarici
mütəxəssislərin iştirakı ilə
tədrisə cəlb edilmişlər.
Tədris
prosesində professional müəllim heyətinin
hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirilir, müəllim
heyəti üçün mütəmadi ixtisasartırma
tədbirləri, təcrübə mübadiləsi
təşkil olunur.
Hakimlərin peşə
hazırlığının davamlı və
mütəşəkkil artırılmasının
ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinə
təsiri nəzərə alınaraq ötən il dövlət başçısı
tərəfindən Ədliyyə Akademiyasının
Nizamnaməsində dəyişikliklər edilərək
hakimlərin və hakimliyə namizədlərin tədrisi
sahəsində Akademiyanın üzərinə əlavə
mühüm vəzifələr qoyulmuşdur. Bununla
əlaqədar hakimlərin tədrisi sahəsində
fəaliyyətin daha da təkmilləşdirilməsi, o
cümlədən Məhkəmə-Hüquq Şurası
ilə Ədliyyə Akademiyasının
fəaliyyətlərinin səmərəli
əlaqələndirilməsi üzrə işlər
aparılır.
- Fikrət müəllim,
yeri gəlmişkən bəzi hallarda Avropa
Məhkəməsi tərəfindən Azərbaycana
qarşı çıxarılan qərarlar hakimlərimizin
İnsan hüquqları üzrə Avropa Konvensiyası və
Avropa Məhkəməsi presedentləri haqqında
biliklərinin lazımi səviyyədə olmaması ilə
əlaqələndirilir.
Doğrudur. Məsələn,
ötən il Avropa Məhkəməsi
tərəfindən Azərbaycana qarşı 7 qərar
çıxarılıb. Əlbəttə, hər birimiz
istərdik ki, belə qərarların sayı az
olsun və insanların hüquqları bilavasitə yerli
məhkəmələr tərəfindən təmin edilsin.
Avropa
Məhkəməsinin yurisdiksiyası Azərbaycana 2002-ci ilin
aprel ayından şamil olunur. Bununla əlaqədar
məhkəmə fəaliyyətinin
təkmilləşdirilməsində İnsan Hüquqları
üzrə Avropa Məhkəməsinin presedent hüququnun
öyrənilməsi və tətbiqinə müstəsna
əhəmiyyət verilir. Bu
məqsədlə tanınmış
mütəxəssislərin iştirakı ilə silsilə
təlimlər təşkil olunur, məhkəmənin
qəbul etdiyi Azərbaycanla bağlı və digər
qərarlar hakimlər arasında geniş yayılır.
Həmçinin
bu məsələ Ali Məhkəmənin plenumunda
müzakirə edilərək bütün
məhkəmələrin diqqəti Avropa
Məhkəməsinin presedent hüququnun tətbiqinə
cəlb edilmiş və müvafiq tövsiyələr
verilmişdir.
Məhkəmə-Hüquq
Şurası tərəfindən Avropa İnsan
Hüquqları Məhkəməsinin hakimlərinin
iştirakı ilə Konfrans və tədris tədbirləri,
konvensiyanın tətbiqi problemləri ilə bağlı Ali
Məhkəmədə, regionlarda geniş seminarlar, hakimlər
və hakimliyə namizədlər üçün Avropa
Şurası ilə əməkdaşlıq
çərçivəsində ayrıca təlimlər
keçirilir.
Avropa
Məhkəməsinin hakimləri ilə bilavasitə
görüşlərin səmərəsi nəzərə
alınaraq dəvətimizə əsasən
məhkəmənin 5 hakimi, o cümlədən
məhkəmənin sədri cənab Jan-Pol Kosta hakimlərimiz
qarşısında mühazirələrlə
çıxışlar etmiş, səmərəli fikir
mübadiləsi aparılmışdır.
Bütün
bunlar Avropa Konvensiyasının və Avropa Məhkəməsi
presedentlərinin hakimlər tərəfindən daha geniş
tətbiq olunmasına şərait yaratmışdır.
Lakin
təəssüf ki, bəzi hallarda Avropa
Məhkəməsinin ölkəyə qarşı
qərarları yanlış olaraq məhkəmə-hüquq
sisteminə qiymət vermək üçün istifadə
olunur. Hesab edirəm ki, Avropa Məhkəməsinin
qərarları ilk növbədə hüquq sistemimizin daha da
təkmilləşdirilməsi və inkişafı, insan
haqlarının etibarlı təminatı naminə əsaslı
mənbə kimi istifadə olunmalıdır. Elə Avropa Məhkəməsinin presedent hüququ
da məhz buna xidmət edir.
Onu da qeyd edim ki, 2009-cu
ildə Azərbaycana qarşı Avropa Məhkəməsi
tərəfindən 7 qərar
çıxarılmışdırsa, əhalisinin sayı
ölkəmizə nisbətən daha az olan Balqarstana
qarşı 63, Moldovaya qarşı 30, Slovakiyaya qarşı
isə 39 qərar çıxarılıb.
Əhalisinin
sayı Azərbaycanla təxminin eyni olan Avstriyaya, habelə
qonşu Gürcüstana qarşı çıxarılan
qərarların sayı isə ölkəmizə
nisbətdə təxminən 2 dəfə çoxdur. Ümumiyyətlə,
Avropada hər 10 min nəfərə düşən belə
qərarların orta göstəricisi də Azərbaycanla
müqayisədə az qala iki dəfə
artıqdır. Amma bu heç də
arxayınlıq yaratmamalı, Avropa Konvensiyasının və
məhkəmə presedentlərinin öyrənilməsi və
tətbiqi, habelə hüquq sistemimizin inkişafı
naminə istifadəsi işi daha əzmlə davam
etdirilməlidir.
- Ədalət
mühakiməsinin səmərəliliyinin
artırılmasında məhkəmələrin maddi-texniki
təchizatından, iş şəraitindən də çox
şey asılıdır...
Qarşıda
duran ən mühüm məsələlərdən biri
də məhz məhkəmə infrastrukturunun əsaslı
şəkildə müasirləşdirilməsi,
məhkəmə fəaliyyətində yeni texnoloqiyaların
imkanlarından geniş istifadənin təmin
olunmasıdır.
Məhkəmə
proseslərinin keyfiyyətli aparılması və
hakimlərin iş şəraitinin
yaxşılaşdırılması məqsədilə,
ötən dövr ərzində 40-dək yeni
məhkəmə binası inşa edilmiş və ya
əsaslı təmir olunmuşdur. Həmçinin aparılan
məhkəmə-hüquq islahatlarının
mütərəqqi xarakterini görən nüfuzlu
beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən maliyyə
qurumları bu sahəyə böyük maraq göstərmiş,
Dünya Bankı ilə "Ədliyyə sektorunun
müasirləşdirilməsi" adlı birgə
layihənin icrasına başlanılmışdır.
İntensiv
davam etdirilən layihə çərçivəsində bir
sıra apellyasiya və birinci instansiya
məhkəmələri üçün ən müasir
binaların inşası, məhkəmə və
ədliyyə orqanlarının idarəetmə
imkanlarının gücləndirilməsi, vahid elektron
şəbəkə yaradılmaqla sənəd
dövriyyəsi və informasiya mübadiləsinin
asanlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur.
Ötən il
məhkəmə sisteminin fəaliyyətində ən
mühüm hadisələrdən biri ölkə Prezidenti
tərəfindən Azərbaycan ədliyyəsinin
inkişafına dair Dövlət Proqramının təsdiq
edilməsi olmuşdur.
Dövlət proqramının
icrası çərçivəsində Bakıda və
regionlarda müxtəlif instansiya məhkəmələri
üçün yeni binaların tikilməsi
məqsədilə ən layiqli ərazilər
ayrılmış, müasir tələblərə cavab
verən iş prosesinin təşkili və
vətəndaşlar üçün əlverişli
şəraitlərin yaradılması məqsədilə
beynəlxalq təcrübəyə uyğun məhkəmə
binalarının və komplekslərinin layihələri
hazırlanmışdır.
Yəqin ki, artıq bu il biz bir sıra məhkəmə
binalarının təməlqoyma mərasimlərini
keçirəcəyik.
Bu sahədə ən
yaddaqalan hadisə isə heç şübhəsiz ki,
dövlət başçısının
tapşırığı ilə inşa edilmiş və
şəhərimizə əlavə gözəllik verən
Ali Məhkəmənin yeni binasının ötən il istifadəyə verilməsi olmuşdur. Hətta Avropa məkanında ən gözəl
məhkəmə binalarından sayıla bilən bu əsl
Ədalət Sarayının inşası Azərbaycanda
məhkəmə hakimiyyətinə verilən böyük
əhəmiyyətin əyani təzahürüdür. Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev bu
əzəmətli binanın açılışında
iştirak etmiş, ədalət mühakiməsinin həyata
keçirilməsi üçün yaradılmış
yüksək şərait və yeni informasiya və
kommunikasiya texnologiyalarının imkanları ilə
tanış olmuşdur.
Hakimlərin
maddi təminatının
yaxşılaşdırılması da diqqətdən
kənarda qalmamış, 2000-ci illə müqayisədə
hakimlərin əmək haqqı 25 dəfə
artırılmış və və bu məsələ
dövlətimiz tərəfindən daim diqqət
mərkəzində saxlanılır.
- Fikrət müəllim,
ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin
artırılması üzrə görülən
tədbirlərin nəticələrini necə
qiymətləndirmək olar?
Məhkəmələrə
müraciət imkanlarının asanlaşmasının və
insanların etimadının təzahürüdür ki,
2008-cu ildə mülki və iqtisadi işlər üzrə
məhkəmələrə müraciətlərlərin
sayı 23,5%, 2009-ci ildə isə 17%
çoxalmışdır. 2000-ci illə
müqayisədə bu göstərici 4 dəfə
artmışdır.
Eyni zamanda
məhkəmələrdə təmin olunan iddiaların
sayı artaraq 92 % təşkil etmişdir.
Birinci instansiya
məhkəmələrinin qətnamə və
hökümlərindən verilən apellyasiya
şikayətlərinin sayında isə, əksinə,
azalmanın müşahidə olunması fikrimizcə,
müsbət tendensiyanın göstəricisidir. Bununla yanaşı 2009-cu
ildə qətnamələrin 95%-i, hökmlərin isə 94,3% sabit qalmışdır.
Apellyasiya
məhkəmələrində baxılan mülki
işlərin sayı 7% artmış, barələrində
cinayət işlərinə baxılan şəxslərin
sayı isə 2,1 % azalmışdır. Eyni zamanda həm mülki, həm də cinayət
işləri üzrə verilmiş kassasiya
şikayətləri də azalmış, o cümlədən
sonuncular üzrə 24% azalma müşahidə olunmuşdur.
Həmçinin apellyasiya
instansiyasında baxılmış bütün mülki
işlər üzrə qərarların 88,6%,
cinayət işləri üzrə qərarların isə
94,5% sabit qalmışdır.
Bütün
bunlar, eyni zamanda məhkəmələrin fəaliyyəti
ilə bağlı yuxarı instansiya məhkəmələrinə
daxil olan vətəndaş müraciətlərinin
sayının azalması qanunvericiliyin əvvəlki
illərə nisbətən daha düzgün tətbiqinin
göstəricisidir.
Məhkəmə
fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsində
hakimlərin etik davranış məsələləri
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə
Məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən
hakimlər üçün spesifik etik tələbləri, o
cümlədən onların peşəkar etika
məsələlərini, iş fəaliyyətindən
kənar davranışını nizamlayan və peşə
fəaliyyətinə münasibətini müəyyən
edən Etik Davranış Kodeksi qəbul olunmuşdur. Eyni zamanda məhkəmələrdə
kargüzarlığın aparılmasının yeni,
mütərəqqi qaydasının tətbiqinə
başlanılması ədalət mühakiməsinin
səmərəliliyinə müsbət təsir
göstərmişdir.
- Demək olarmı ki,
məhkəmə sisteminin təkmilləşdirilməsi
üzrə tədbirlər artıq başa çatmışdır.
Qətiyyən
yox. Hesab
edirəm ki, bu proses daha mükəmməl və
səmərəli məhkəmə sistemi
yaradılanədək davam edəcəkdir. Hətta
ən inkişaf etmiş dövlətlər belə
məhkəmə sistemlərinin fəaliyyəti ilə
öyünməkdən çəkinir, onun daha da
təkmilləşdirilməsi üzrə islahatlar
aparırlar.
Azərbaycanda
məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi
üzrə tədbirlər bu gün də davam etdirilir. Məlumdur ki, dövlət
orqanları tərəfindən insan hüquqlarına ciddi
əməl olunmasının təmin edilməsi
məqsədilə ölkəmizdə inzibati icraat haqqında
qanun, habelə 2009-cu ildə İnzibati-Prosessual
Məcəllə qəbul edilmiş, artıq bu il inzibati məhkəmələrin
fəaliyyətə başlaması nəzərdə
tutulmuşdur.
Bununla
əlaqədar Məhkəmə-Hüquq Şurası
tərəfindən həmin məhkəmələrin yeri,
yurisdiksiyası, hakimlərinin sayı, habelə digər
təşkilati tədbirlər üzrə təkliflər
hazırlanır. Artıq 2009-cu ildən inzibati icraatla
bağlı hakimliyə namizədlər və aidiyyəti
hakimlər üçün intensiv tədris kurslarına
başlanılmışdır.
Bu sahədə
beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsinə
xüsusi diqqət yetirilir. Türkiyə Ədliyyə
Akademiyası ilə aparılmış danışıqlar
nəticəsində 2009-cu ilin dekabr ayında bütün 80
nəfər hakimliyə namizədlər üçün
Türkiyədə inzibati icraat və inzibati
məhkəmələrdə təcrübə ilə
bağlı 2 həftəlik təlimlər təşkil
olunmuşdur. Həmçinin, böyük bir
qrup hakimlərdən, o cümlədən yerli iqtisad və
apellyasiya instansiyası məhkəmələri
sədrlərindən ibarət nümayəndə heyəti
Almaniyada tədris səfərində olaraq inzibati
məhkəmələrin fəaliyyəti ilə tanış
olmuşlar.
Eyni zamanda
ixtisaslaşmış məhkəmələrin
fəaliyyəti, o cümlədən yurisdiksiyası və
hakim sayı ilə bağlı digər tədbirlərin
də həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.
- Fikrət müəllim,
bizə vaxt ayırdığınıza və dəyərli
fikirlərinizi bölüşdüyünüzə
görə dərin minnətdarlığımızı bildirir,
bilavasitə insanlara, onların hüquqlarının
etibarlı təminatına yönəlmiş
məhkəmə islahatlarının həyata
keçirilməsində Sizə uğurlar arzulayırıq.Sizə
uğurlar arzulayırıq.
Ədalət .- 2010.- 17 fevral.- S. 3-4.