Tarix və mədəniyyəti yaşadan sənət əsərləri
Şəkidə bir
neçə muzey fəaliyyət göstərir. Bunlardan biri də
Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyidir. Tarixi V-VI əsrlərə
gedib çıxan qədim alban məbədinin binasında
yerləşən muzey 1985-cü ildə fəaliyyətə
başlayıb. El arasında bura "dairəvi məbəd"
də deyirlər. Muzeydə əsasən Şəki ərazisində
yaşayıb-yaradan sənətkarların əl işlərinə
geniş yer verilir. Muzeyin baş fond mühafizəçisi
Yeganə Naimbəyova bu barədə bizə ətraflı məlumat
verdi.
Qədim soyuducular
Şəkinin ən qədim
sənətlərindən biri də dulusçuluqdur. Muzeydə
Şəkinin Şişqazlıq kəndində aparılan
arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış məişət
qabları nümayiş etdirilir. Bir tona qədər dənli
bitki tutan iri küp vaxtilə arpa, buğda yığmaq
üçün istifadə olunub. Digər küplər isə
soyuducu rolunu oynayıb - onlara qovrulmuş ət doldurularaq yerə
basdırılarmış. Buradakı xırda küpdən isə
üzüm yarpağı - tənək tutmaq üçün
istifadə olunub.
Bundan başqa,
eramızdan əvvəl V-VI əsrlərə aid olan, su,
süd saxlamaq məqsədilə istifadə olunan dolçalar
və meyvə qabları da bu sıradadır. Bütün
bunlar Şəkidə hələ qədimdən
dulusçuluq sənətinin inkişaf etməsinə
nümunədir. Muzeydə müasir dulusçuluq sənətinə
də yer verilib. Bu sənətlə məşğul olanlardan
usta Şöyüb Məmmədovu hamı tanıyır. Piti
və su qabları, nehrələr ustanın əl işləri
kimi muzeydə saxlanılır.
Məktub yazmaqdan başlanan təkəlduz
Şəkidə
inkişaf etmiş sənətlərdən biri də ipəkçilikdir.
Hələ qədim zamanlardan İpək Yolunun üstündə
yerləşən Şəkiyə ipək alveri edən tacirlər
gəliblər ki, onların vasitəsilə də yüksək
keyfiyyətli Şəki ipəyi dünyaya yayılıb.
Muzeydə qədim ipəkçiliyin nümunələri kimi
kəlağayılar saxlanılır. Kəlağayının
əsl ipəkdən olmasını Şəkidə
özünəməxsus üsulla yoxlayıblar. Əgər kəlağayı
bir ucundan o biri ucuna qədər asanlıqla üzüyün
içindən keçərsə, deməli, o əsl ipəkdən
hazırlanıb. Tacirlər Şəkidə aldıqları kəlağayıların
keyfiyyətini bu üsulla yoxlayıblar.
Şəkinin
özünəməxsus sənətlərindən biri də
təkəlduzdur. Hərfi mənada "tək əllə
düz" mənasını verən bu işlə əvvəllər
daha çox kişilər məşğul olardılar. Belə
ki, uzaq səfərdə və ya həbsxanalarda olanlara evlərinə
məktub yazmağa icazə verməyəndə təkəlduzdan
istifadə ediblər. Bu tikiş növündə hər bir bəzək
hansısa söz birləşməsini ifadə etdiyindən,
bir neçə işarə ilə geniş cümlələri
öz ailələrinə "yazıb" göndərə
biliblər. Şəki sənətkarlarından Möhtərəm
Ağahüseynzadə atasının yolunu davam etdirərək,
bu sənətin layiqli nümunələrini yaradıb. Muzeydə
bütün bunlar haqqında geniş məlumat var.
Qədim Şəki evi - sənət nümunələrinin
bəzəyi
Muzeyin otaqlarından
birində qədim Şəki evi təsvir edilib. Evin yuxarı
başında yerə sərilmiş iri döşəyin
üstündə ağsaqqal oturarmış. Onun
başının üstündə - divardan tüfəng
asılarmış. Muzeydə saxlanılan, 1746-ci ildə
Şəki xanlığının müstəqilliyi
uğrunda Nadir şaha qarşı mübarizə
aparmış Hacı Çələbinin tüfəngi də
bu mənada xüsusi eksponatlardan sayılır. Ailənin digər
üzvləri isə yan-yana düzülmüş mütəkkə
və döşəkçələrin üstündə əyləşərək
evin ağsaqqalının söhbət və nəsihətlərini
dinləyiblər. Körpə uşaq olan evlərdə isə
mütləq beşik olub. Evin bəzəyinə diqqət
yetirən xanımlar künclərə üstünə
saxsı, bəzəkli qablar düzülən rəflər
düzüblər.
Maraqlısı budur ki,
qədimdən qalma bir ənənə bu gün də Şəki
camaatının məişətində möhkəm yer tutur
- demək olar ki, bütün Şəki ailələrində
qızın cehizini yığmaq üçün sandıqdan
istifadə olunur. Elə indinin özündə də Şəkidə
sandıq sənəti ilə məşğul olan ustalar var.
Doqquz dəlikli zurna
Şəkinin
tanınmış musiqiçilərindən olan, xalq
arasında "Şəkili" çağırılan
ustad Ələfsərin oğlu atasından yadigar qalan zurna,
balaban və tütəyi muzeyə hədiyyə edib. Bu musiqi
alətlərinin hər birinin özünəməxsus
xüsusiyyəti var. Ustad musiqiçinin özünə
ömür yoldaşı hesab etdiyi zurna digərlərindən
kəskin fərqlənir. Başqa zurnalarda səkkiz dəlik olduğu
halda, onda doqquz dəlik var. Zurnaçı Ələfsərin
özünün zurnaya əlavə etdiyi bu dəlik musiqinin
daha gözəl səslənməsi üçündür.
Sərpuş - misgərlik nümunəsi
Şəki həm də
dövrün tanınmış misgərlik sahəsində
tanınan peşəkarların vətənidir. Misgərlər
misgərlik nümunələrini qızdıran odu daha da
alovlandırmaq üçün əsasən, körükdən
istifadə ediblər. Şəki misgərlik məktəbinin
görkəmli nümayəndələrindən olan
Bağır Mustafayevin yaratdığı sənət
nümunələri muzeydə nümayiş etdirilir. Misgərlik
nümunələrindən olan sərpuş iki vəzifə
daşıyıb. Ondan həm plovun isti qalması
üçün qapaq kimi, həm də inək sağarkən
şiş hissəsini yerə sancaraq, süd yığmaq
üçün qab kimi istifadə ediblər.
Azərbaycan
qadınının milli məşğuliyyəti olan yun
daramaq, əyirmək işlərinin nümunələri kimi
muzeydə yun darağı və qədim cəhrə də
saxlanılır. Qədimdə mədrəsələrdə təhsil
alan uşaqlar "Quran" kitabını qadınların
tikdiyi, çiyindən asmaq üçün nəzərdə
tutulan çantalarda aparırdılar.
Milli tariximizin elementləri
sırasında olan qadın və kişi geyim dəstləri
də xüsusi otaqda nümayiş etdirilir. Qədim ləbbadələr
və ayaq geyimi olan çaşqır növləri ilə
yanaşı muzeydə qadınlara məxsus al-əlvan
parçalardan hazırlanmış boğçalar,
gümüş bel kəməri, pul kisəsi kimi istifadə
olunan möhür qabları da var. Qadın bəzək əşyaları:
boyunbağılar, qolbağılar, qədim insan
barmağına taxılmış halda saxlanılan
üzük də bu bölmədə ən dəyərli
eksponat kimi qorunur. Bu əşyalar qəbirlərdən
tapılıb. Bəzək əşyaları Şəkidə
zərgər sənətinin də tarixinin qədim olduğunu
göstərir.
Maraqlı eksponatlardan
biri də əsadır. Ondan həm tutub gəzmək
üçün, həm də iki metr uzunluğunda
olduğundan yer ölçmək üçün istifadə
ediblər.
XVIII əsrin sonu - XIX əsrin
əvvəllərinə aid olan xarrat dəzgahı da
eksponatlar sırasındadır. Xarrat Rizvan Cavadovun hazırladığı
alətlər isə xüsusi guşədə sərgilənir.
Ümumiyyətlə,
Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyi Şəki sənətkarlığını
özündə cəmləşdirən vahid məkandır.
Şəkinin istənilən sənətkarlıq sahəsi
haqqında ilkin olaraq bu məkanda məlumat əldə edib əyani
tanış olmaq mümkündür.
İntiqam Hacılı
Ədalət.- 2010.- 13 iyul.- S. 4.