Milyon yarım il əvvəl məskunlaşma

Qüdrət İsmayılzadə: "Azıxı yalnız dünyada ən qədim yaşayış məskəni olan Olduvey dərəsi ilə müqayisə etmək mümkündür"

Bakı Dövlət Universiteti tarix fakültəsinin "Arxeologiya və etnoqrafiya" kafedrasının müdiri, ötən əsrin 60-cı illərində Azıx mağarasında tədqiqat aparmış ekspedisiyanın üzvü, tarix elmləri doktoru Qüdrət İsmayılzadənin APA-ya müsahibəsində maraqlı fikirlər səsələndirib.

Tarixçı deyib ki, ötən əsrin 50-ci illərə qədər Azərbaycanda daş dövrünə aid abidə tapılmamışdı. Müxtəlif fikirlər var idi ki, Azərbaycan ərazisində məskunlaşma gec başlayıb. 50-ci illərdə Milli Elmlər Akademiyasının hazırladığı proqrama əsasən bu dövrün izinə düşmək məsələsi qaldırıldı: "Heç cür ola bilməzdi ki, sonrakı dövrlərin belə zəngin abidələri ola-ola, daş dövrünə aid heç abidə olmasın. İndi bu işə ürəkdən, candan yanan bir adam lazım idi. Belə bir adam gənc tədqiqatçı Məmmədəli Hüseynov oldu. O, böyük inamla bu işə başladı və 50-ci illərin əvvəllərində artıq Qərb bölgəsində Damcılı, Daşsalahlı mağaralarını üzə çıxardı. Amma bu mağaralar da daş dövrünün sonrakı mərhələlərinə aid idi. Damcılı və Daşsalahlı mağaraları belə bir inam yaratdı ki, daha qədim mərhələlər də üzə çıxacaq. Bununla əlaqədar 60-cı ildə Kiçik Qafqazın cənub-şərq ətəklərinə səfərimiz oldu. Bu səfər zamanı Azıx mağarası da yoxlanıldı. Belə bir mağaranın olması ilə bağlı geoloqlar yazmışdılar. Azıx mağarası Dağlıq Qarabağın Hadrut rayonu ərazisində, Füzuli şəhərinin 14-17 kilometrliyində, Tuğ kəndi çökəkliyində, Quruçayın indiki yatağından 200 metr hündürdə yerləşən qalın əhəng qayalıqlarının altındadır. Azıxda arxeoloji kəşfiyyat işləri 60-cı ildə başladı. Elə ilk qazıntılar daş dövrünün ən qədim dövrü olan alt paleolitə aid nəticələr verdi. Azıx mağarası milyon yarım il əvvəli əhatə edir. Tədqiqatların nəticəsi təsdiqlədi ki, Azərbaycan ərazisində ən azı milyon yarım il əvvəl məskunlaşma gedib, insan yaşayıb. Sonrakı qazıntılar zamanı isə məlum oldu ki, Azıxda qalın mədəni təbəqələr var. Azıxda müxtəlif daş alətlərlə yanaşı, 30 növdən çox heyvanın daşlaşmış sümükləri də aşkar edilib. Azıx arxeoloji baxımdan aşkarlanandan sonra bura xarici ölkələrdən alimlər gəlməyə başladı".

Q.İsmayılzadənin fikrincə, dünyada daş dövrünə aid ən qədim yaşayış məskəni Olduvey dərəsi hesab olunur. Azıxı yalnız onunla müqayisə eləmək olar.

"Azıx" sözünün mənasına gəlincə, tarixçı bunu belə izah edir: "Azıx qədim türk xalqlarının dilində "ayı sığınacağı" deməkdir. Bu, həqiqətə uyğun gəlirdi. Çünki bu mağaradan ən çox ayılar istifadə edirdi. Sonradan mağaradan ayı sümüklərinin tapılması da bu versiyanın həqiqət olduğunu sübut elədi. Ayı kəlləsinin üstündə cızıqlar var idi. Bu da ilk ibtidai insanımızın incəsənət ünsürləri hesab edildi. Ayı kəllələri mağaranın müəyyən bir yerlərində gizlədilmişdi. Görünür, bu da ilk insanımız inancları ilə bağlı idi".

Elnur

Ədalət.- 2010.- 14 iyul.- S. 4.