ONLARIN DÜNƏNİ: AĞASADIQ GƏRAYBƏYLİ

90 İLİN BİR NEÇƏ SAATI-1

Nə qədər inadkar və inkaredici olsaq da, danmaq olmaz ki, bizim bu günümüz ONLARIN DÜNƏNİNdən başlayıb.Onlar : sənətimizin və ədəbiyyatımızın dünəni.

Dünən onlar kim idi,hardaydılar və nələr yaşayırdılar?

Yeni ədəbi nəsl üçün ibratamiz və bir qədər də kədərli olan O DÜNƏN və O DÜNƏNİN insanlarının keçdiyi yol, bu gün üçün son dərəcə kərəkli və daha qabarıq görünməkdədi.

Bu gün proektimizin davamı olaraq unudulmaz aktyorumuz Ağasadıq Gəraybəylinin DÜNƏNKİ KİMLİYİNDƏN söz açmaq istərdik.

Eynən bu rubrikada daha kimlər olacaq.İzləməyə dəyər.

***

Bu gün bu adamla üz-üzə oturanda, onunla sənəti haqqında söhbət eləyəndə çox şey səni təəccübləndirir. Təəccüblənirsən ki, bu gün-sabah onun doxsan yaşı tamam olacaq. Bu ömür şairlər demiş, axarlı-baxarlı bulaqları olan dağlarda, çiçəkli və çəmənli düzlərdə keçməyib. Bu ömrün ilk illəri Bakının pis günlərinə düşüb, hər halda belə deyirlər, mübarizə dolu illərindən keçib bu ömür, "maşın səsi", tramvayların taqqatuq harayı, şəhərin min cür qayğısı dolub bu həyatın hər anına. Hər şeydən özəl bu ömürdü: qayğılı, kədərli, sevincli və arzularla dolu bir ömür!

Doğulmuşdu Bakıdan xeyli aralıda. Qədim Şamaxıda. Tale onu gətirib çıxardı Bakıya. Axtarsaq indi, Şamaxıda - gözəl dağları, bulaqları olan, təmiz suyu, gözəl havası olan bir yerdə, bəlkə də bu adam yaşında bir qoca tapılmaz.

Ancaq o var.

O yaşayır.

Bir şeyi tapmayanda, o birisini tapıb.

Kirayənişin yaşayıb.

Kənddə bunu bilməzlər.

Bəzən qonşuları tanımayıb, qonşular onu tanımayıb.

Kənddə bunu da bilməzlər.

Şəhərdə bir neçə sənətin qulpundan yapışıb.

Orda ya arabaçı olardı, ya gözətçi.

Bəlkə də bunların heç birindən olmazdı. Olmazdı ona görə ki, yaxşı ailədən idi. Ziyaı ailəsindən idi.

"O, 1897-ci ildə Şamaxıda doğulmuşdur. Uşaqlıq illərində Şamaxıya tez-tez ailəsinə baş çəkməyə gələn qardaşı Ağalar Gəraybəylinin Ağasadığa hələ o vaxt böyük təsiri olmuşdu. 1902-ci ildə bütün Şamaxı əhalisi kimi Gəraybəyli ailəsi də böyük bədbəxtliyə məruz qalmışdı. Şamaxıda baş verən şiddətli zəlzələ nəticəsində onların evləri dağılmış, ailə üzvlərinə isə heç bir şey olmamışdı. Bu hadisədən sonra Ağasadıq ailəsini götürüb (? - T.A.) Bakıya köçmüş və uzun zaman tikintidə işləmişdir".

(Bu sətirlər "Azərnəşr"də çap olunan Tofiq Kazımovun "A.Gəraybəyli" kitabındandır. 1958, səh. 8)

Haşiyə və yaxud düzəliş: 1897-ci ildə dünyaya gələn bir uşaq 1902-ci il zəlzələsindən sonra ailə sahibi ola bilməzdi. Ona görə ki, onun cəmi-cümlətani 5 yaşı vardı.

Hər bir dəhşətli və ağır hadisənin faciəvi tərəfindən başqa müsbət keyfiyyəti də var. Və eləcə də 1902-ci il Şamaxı zəlzələsinin. Əgər bu hadisə olmasaydı, bəlkə də Ağasadıq Gəraybəylinin bugünkü taleyi tamamilə başqa bir yöndə formalaşar və ümumiyyətlə, bu gün biz belə bir adam, belə bir sənətkar haqqında yazmaya da bilərdik.

... Oturmuşuq onun Bakı bulvarına yaxın evində. Onun sabah-birisi gün doxsan yaşı tamam olacaq,dedim. Evini hələ indi təmir elətdirir. Respublikanın Xalq artistidi. Adlı-sanlıdı. Çox böyük hörmət sahibidi. Ancaq bu hörmətin dəyər-üstünlüyü tamamilə başqadı.

Baxıram bu evə. Divardan beş-on şəkil asılıb. Və mən bu şəkillərdəki Ağasadıq Gəraybəylini tanıyıram. Ağasadıq müəllimdən çox-çox cavan. Bu şəkillərdən birində Ağasadıq müəllim lap cavan görünür. Bu barədə sonra.

Qıraqda bir dəst parket var. Pəncərələr təzədən qoyulub. Nə demək olar, təmirdi, elətdirir də. Və mən bir şeyi deməyi özümə borc bilirəm: zəng eləyib deyəndə ki, Sizinlə söhbətimiz var, telefonda bir az tutulub, evimdə təmir gedir, - dedi. Bunun bizim söhbətimizə dəxli yox idi. Bunun güman ki, ona dəxli vardı ki, onun 90 yaşı tamam olacaqdı və 90 yaşlı bir Azərbaycan SSR-nin xalq artisti evinin indi təmir elətdirirdi. Bu məni bir qədər təəccübləndirirdi. Görünür heç burada təəccüblü bir şey də yox idi. Və bəlkə də belə olmalıdı.

"Sən baxma indiki artistlərə. O vaxtlar belə şeylər yox idi. Onlar təmiz adamlardı. İndiki kimi min cür qastrol onda yox idi. Axı nə qazancı olurdu ki, başı ayılıb evinə baxsın".

Bunu mənə bir həmkarım dedi.

Deməsəydi də bilirdim.

... Baxıram divardakı şəkillərə. Səhnəmizin ilk Kobası . Səməd Vurğunun "Xanlar" əsəri. O vaxtlar bizim nəsil uşaq olub. Biz bu rolda Ağasadıq Gəraybəylini görə bilməmişik. Ancaq bu aktyorun gözl oyunu barədə yazılanların hamısını oxumuşuq. Və mənim bu aktyora belə bir sualım vardı: "Aktyorluq elədiyiniz uzun illər ərzində çox gözəl rollarınız olub. Maraqlı obrazlar yaratmısınız. Deyə bilərsinizmi həmin rollardan hansı sizi daha çox sevindirib, hansı rol üçün təəssüf eləyirsiniz?"

Verirəm bu sualı. Ağasadıq Gəraybəyli mənim sualımın ikinci hissəsindən başlayır. Mən bunu çox təbii hesab eləyirəm. Ona görə ki, söhbətimiz ərzində hiss elədim ki, sual uzananda o əvvəli unudur.

Yaş öz işini görürdü.

90 yaşı olacaqdı onun.

Belə bir sualım da vardı: "Yaddaşınızdan gileyli deyilsiniz ki?.."

"Yox" - dedi Ağasadıq müəllim. "Bir az gözlərim zəifləyib".

Bir az! Bunun özü də təəccüblüdü. Axı o həmişə kitab-dəftərlə əlləşib. Göz yazıq neyləsin! Ancaq aktyor heç də kitab-dəftəri qınamır. Səbəbini izah eləməyə çalışır.

Bu barədə də sonra.

Aktyor təəssüf hissilə xatırladığı rolu barədə danışır. Mən dinləyirəm. Və arada bir fikir verir ki, indi bunları xatırlamaq onun üçün həm əzizdir, həm çətin.

Əzizdir ona görə ki, nə vaxtsa bunlar olub, artıq tarixdi.

Çətindi ona görə ki, son illərdə başqa rollarına dəfələrlə qayıtsa da, Koba rolunu bir də oynamayıb.

Tənqidçilər, sənətkarlar o vaxt belə yazıb bu rol barədə.Onlardan biri: Doktor Cəfər Cəfərov: "Ağasadıq Gəraybəyli Kobanın canlı və təsirli sözlərini böyük bir etiqad qüvvəsiylə, dərin bir ilhamla söyləyir, arxayın və sakit oynayır, surəti real və aydın cizgilərlə təsvir edirdi".

Aktyor özü belə deyir bu obraz haqqında:

- Bu rol da başqa rollarım kimi ömrümün bir parçasıdı. Hələ bir az da artıqdı. Mən bu rol üçün daha çox zəhmət çəkmişəm. Bu obrazı daha çox sevirdim. Səməd Vurğun özü dəfələrlə gəlib, mənim bu roluma baxardı. Dəfələrlə. Və heç zaman da narazı getməzdi. Xüsusilə bu rolun bir yeri var, mən o hissəni oynayanda Səmədə ləzzət eləyirdi. Təkcə Səmədinmi xoşuna gəlirdi? Yox. O vaxtlar mən bu rolu oynayanda tamaşaçılar o qədər alqışlayırdılar ki, bir monoloq var ey, oranı deyəndə daha çox əl çalırdılar.

Və mənim bütün təəccübümün əksinə olaraq, bir az əvvəl verdiyim sualın birinci hissəsini unudub, ikinci hissəsindən başlamsasına baxmayaraq Ağasadıq Gəraybəyli Kobanın məşhur monoloqunu söyləyir:

Xanlar! Bir bura gəl, Günəşə bir bax

Sənin gəncliyin tək o da yanaraq,

Yayır şəfəqini bizim dənizə.

Qardaş yaranmışdır Günəş də bizə.

Odur, bax, qızardır şəfəq hər yanı,

Siz namusla sevin Azərbaycanı

Burdan yayılacaq işıq hər yana;

İrana, Əfqana, Ərəbistana.

Bu torpaq deyildir, bir laləzardır,

Burda hünər də var, namus da vardır.

Və mən həqiqətən də onun yaddaşının hələ də cavan qalmasına təəccüb eləyirəm. Ancaq bir şeyi unutmayaq ki, bu aktyor yaddaşıdır.Adi yaddaş sahibi bəlkə də tamamilə başqa cürdür. Adi yaddaş sahibi çox şeyləri unuda bilər. O şeyləri ki, ona lazım deyil, ona gərək deyil.

Deyə bilərlər ki, aktyor yaddaşı ilə fəxr eləməməlidi. Bəlkə də belədi. Ancaq otuz-otuz beş və daha çox illər bundan qabaq öyrənilib, sonralar təkrarlanmayan bir obrazın sözlərini söyləyən aktyorun 90 yaşı olduğunu gərək unutmayaq.

Ağasadıq Gəraybəyli Kobadan danışır. Arada bir gözlərini qıyır. Diqqətlə üzümə baxır. Bəlkə də bilmək istəyir ki, onu eşidirəm ya yox. Onu eşidirəm və gözlərinin işığının zəifləməsini izah eləyir: "Bu yaxınlarda mənə bir rol vermişdilər. Qeybulla Rəsulovun "Qarabağ əfsanəsi" əsərindən. Həmin rolun mətnini köçürmüşdülər. Ancaq çox səliqəsiz idi. İstədim ki, özüm öz xəttimlə həmin mətni köçürüm. Nə qədər elədim oxuya bilmədim. Əsəbilik məni özümdən çıxardı. İki əlli başıma bir yumruq ilişdirdim. Az qaldım ki, ağlayım!

(Diqqət! Mən haçansa, haradasa çox aktyorlar barədə "səhnə fədaisi" ifadəsini oxumuşam. Bilmirəm, bir çox ifadələr kimi biz həmişəmi bu kəlməni vaxtında və yerində işlədirik? Aktyor var, yanında yel keçəndə bülleten alır. Bir az xəstələnəndə, bəhanə eləyib teatra gəlmir. Kinoya çəkilişə gedir, televiziyaya çıxışa gedir, radioya qaçır. Belələri indi daha çoxdur).

"Az qaldı, ağlayım" - o, davam eləyir. Mərahim mənə yaxınlaşdı. Sakitləşdirdi, "Ağasadıq müəllim, tələsməyin, hövsələli olun, hər şey düzələr. Yaxşı olar, - dedi. Bax, o vaxtdan gözlərimin işığı bir az da zəifləyib. Özüm öz əlimlə elədim".

Ağasadıq müəllim deyir ki, gözlərimin işığı zəifləyib, mən qəhərlənirəm. Bu gözlər tutula da bilər. Yaşın, ömrün vəfası olmasa.

Ağasadıq müəllim hələ qıvraqdı. Canı suludu. Hələ bizə neçə-neçə xoşbəxt dəqiqələr bəxş eləyə bilər.

"Gözümün işığı bir az zəifləyib"- deyir o.

Mən qəhərlənirəm. Haradansa dünyanın məşhur qapıçılarından biri, son illərdə qıçları kəsilmiş Lev Yaşin yadıma düşür.

Bu da həyatın bir təzadıdır. İnsafsızlıqdır bəlkə?

"Gözlərimin işığı azalıb!"

Bu sözlər Ağasadıq Gəraybəylinindi!

Diqqət!

"Gəraybəyli hər şeydən əvvəl obrazın gözünü tapır. Obrazın gözü onun baxmaq qaydasıdı, onun düşüncələrinin təzahür formasıdır. Məşədi Hüseyn həmişə bərəlmiş gözlərlə ətrafa və insanlara nəzər salır. Bu gözlər daima cinayətkarlıq nəzərləriylə doludu. O, həmişə dik qarşısına baxır, başı tərpənmir, ancaq hər şeyi yaxşı görür. Gözlər öz hədəqələrində bəzən çox ağır-ağır, bəzən də çox sürətlə hərlənir. Ümumiyyətlə, Məşədi Hüseyn ("Həyat", M.İbrahimov. T.A.) heç bir hərəkət etmir. Onun yalnız təsbeh çevirən barmaqları işləyir. Lakin bu barmaqlar və gözlər onun bütün daxili həyəcan və düşüncələrini büruzə verir...

...Gecədir... Abbas öz yoldaşlarından ayrılır. O, çayı keçib sevimli Atlasının yanına getməlidir. Birdən Heydərqulunun namərd gülləsi Abbası həlak edir. Məşədi Hüseyn Süleymanla gizləndiyi yerdən çıxır. Bu səhnədə tamaşaçı Məşədi Hüseynin canavar təbiətini, cəllad və amansız gözlərini görür. Sanki bu gözlər qan gördüyünə sevinir".

Bu sətirlər gözəl rejissorumuz Tofiq Kazımovun kitabındandır.

Xatırlayırıq ötənləri. Arxada qalan illəri. Birini o deyəndə, birini mən deyirəm. Ağasadıq Gəraybəylinin ən yaxşı obrazlarından biri Məşədi Hüseynin adını çəkirəm. Ağasadıq müəllim diqqətlə üzümə baxır. Mən bu baxışda bir təəssüf hissi oxuyuram.

Deyir: uşaqsan, görməmisən. Gərək görəydin o rolu.Onu necə oynayırdım.

Susur.Və mən indi çılpaqlığı ilə hiss eləyirəm ki, adam var özünü tərifləyə bilmir, nəinki tərifləmək,hətta olanları da deyə bilmir. Ancaq burda, bu saat Ağasadıq müəllimin özünü tərifləməsi mənə çox lazımdı. Ona görə ki, bütün yazılanlardan başqa ən dürüst sözü o özü deyə bilər.

***

Ağasadıq Ağəli oğlu Gəraybəyli. Şamaxıda doğulub. 1897-ci ildə. Vəfat eləyib Bakıda. 1989-cu ildə. Azərbaycan SSR xalq artisti (1940). Fəaliyyətə H.Ərəblinskinin rəhbərlik etdiyi dram dərnəyində başlayıb. Z. və Ü.Hacıbəyov qardaşlarının teatrında müxtəlif rollarda oynayıb. Sonralar Bakı Azad Tənqid-Təbliğ Teatrında çalışıb, ömrünün sonunadək Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında işləyib. Onun yaradıcılığına xas xüsusiyyətlər: dramatik və komik səpgili səhnə obrazları. Dram teatrının səhnəsində Məşədi Hüseyn ("Həyat"), Koba ("Xanlar"), Bələdiyyə rəisi ("Müfəttiş"), Əliqulu ("Əliqulu evlənir"), Altunbəy ("Od gəlini") və başqa obrazların yaradıcısı olmuşdur.

"Azərbaycanfilm"də çəkilmişdir: "Sevil", "Fətəli xan", "Sevimli mahnı", "Qızmar günəş altında", "O olmasın, bu olsun", "Bəxtiyar" və sairə filmlərdə.

( Davam edəcək)

Tofiq Abdin

Ədalət.- 2010.- 17 iyul.- S. 16.