Tofiq Abdin: "Düşüncə tərzimizdə çevrilişə ehtiyac var"

Tanınmış şair, publisist Tofiq Abdinin bugünlərdə "Dövlət çevrilişi" adlı kitabı işıq üzü görüb. Müəlliflə müsahibəmizdə o, əsərlə bağlı oxucular üçün də maraqlı olan nüanslara toxunub, düşüncələrini bölüşüb.

-Bəlkə əvvəlcə "Dövlət çevrilişi"nin adının tarixçəsindən başlayasınız...

-Mən bu əsəri 1993-cü ildə Türkiyə mətbuatı üçün işləmişdim. Əsərlə tanış olanlar da bilir ki, yazı tərzi, üslub olaraq oranı ağlımda tutmuşam. O zaman "Orta Doğu", "Yeni Asiya" qəzetlərinə yazılar yazırdım. "Orta Doğu"nun baş redaktor müavini İrfan Ülkü mənə dedi ki, gəl bu yazını ver, çap eləyək. İstəmədim, çünki onda Heydər Əliyev hələ sağ idi, bilən-bilməyən, əsəri oxuyan-oxumayan yarınmaq məsələsini ortaya atacaqdı. İrfan bəy isə doğrudan da Heydər Əliyevin vurğunu idi. Məni indi də ən çox incidən odur ki, bəziləri bu fikirdədi, yəni yarınmaq fikrində.Özünüz də görürsünüz ki, bu əsərdə yarınmaqdan-filandan söhbət gedə bilməz. Amma sidq-ürəklə deyirəm, fakt odur ki, o zaman mən DTK sədrinin müavini olan Heydər Əliyevin yox, başqa bir adamın əlinə düşsəydim, şəxsən özümü deyirəm, taleyim tamam başqa cür olardı. Mən bir kənd uşağı, necə deyərlər bir zəhmətkeş balası gəlmişdim Bakıya oxuyub ali təhsil alım, sonra da gedib ailəmin işinə yarıyım. Amma paytaxta gəldim, ürəyimdə böyük ideallar, arzular doğuldu. Sonra da ki, DTK-dakı məlum dindirmə. Heç o zaman həmin şəxsin Heydər Əliyev olduğunu da bilmirdim. Əsərin adına gəlincə, bu, ən son məqamda ağlıma gəldi. Əsərin ilkin adı "Ocaq-90" idi. Burada 20 Yanvar hadisələrini nəzərdə tuturdum. Lakin sonra DTK-nın arxivində "dövlət çevrilişinə cəhd"də suçlandığımıza dair sənədin olduğunu biləndə, əsərin adını dəyişmək qərarına gəldim. Zənnimcə, bu addımı atmaqla səhv eləməmişəm, həm poetik səslənməsi, həm də oxucunun diqqətini cəlb eləməsi üçün "Dövlət çevrilişi" daha münasibdi. Hərçənd indiyədək belə "reklam" məni maraqlandırmayıb. Bugünədək çap olunan kitablarımın adı da çox sadədir- "Poeziya", "Proza" və sair...

- Həmin vaxt dediyiniz kimi, kənddən gələn o sadədil gəncləri millətçiyə çevirən hansı amillər idi?

- Şablon olsa da təkrar edim ki, öz millətini sevməyən başqa milləti də sevməz. Şəxsən məni, sovet təbirincə desək, millətçiyə çevirən çox amillər vardı. Mən o vaxt Bakıya gələndə kimsəsiz idim. APİ-yə imtahan verəndə bütün qiymətlərim yaxşı oldu, amma rus dilindən kəsildim. Kənd uşağı idim, rus dilini bilmirdim. O vaxt ali məktəblərə qəbul imtahanında rus dili fənni də salınmışdı. Onda Ermənistandan bir dəstə erməni uşağı gəlib qəbul olundu, mən qaldım qıraqda. Onda məndə belə bir fikir formalaşdı ki, bunlar gəlib bizim yerimizi tuturlar. Qayıtdım kəndə. Sonra yenə gələndə mən bir erməninin evində kirayənişin qalmalı oldum. Yaşadıqca gördüm ki, ən yaxşı vəzifədə ermənilər, ruslar, ən strateji postlarda bunlar... İşlədiyim zavodun erməni rəhbəri də bir tərəfdən məni burunlayırdı. Bir yandan atasızlıq, bir yandan kimsəsizlik. Fikirləşirdim ki, respublika sənin olsa da burada bir haqqımız yox, hər tərəfdə ermənilər, ruslar. Hələ yerinə sahibləndikləri azmış kimi sənə də xor baxırlar. Həmin vaxt böyük arzularla yaşayan, amma zəmanə qanunlarının diqtəsi ilə arzusu gözündə qalan bir çox gənci millətçiyə çevirməyə elə bu kimi səbəblər də yetərli idi.

- Əsərinizdə xeyli sənədlər, faktlar yer alıb. Bəs niyə təşkilatınızı "satan" adları gizli saxlamısınız?

- Vallah, şübhələrim vardı, amma yüz faiz bilmirdim ki, konkret olaraq bizi kim satıb. Əgər buna tamamilə əmin olsaydım, onların adını açıqlayardım. Həm də o vaxt o qədər insanla ünsiyyətdə olurduq ki, heç vaxt onlardan məhz hansının bizim haqqımızda DTK-ya məlumat verdiyini bilə bilməzdik. Əksəriyyətimiz kənddən gələn uşaqlar idik, içimizdə bir saflıq, təmizlik vardı, heç kimdən, heç nədən şübhələnmirdik. Haradan ağlımıza gələrdi ki, bir yerdə çörək kəsdiyimiz, bir yerdə oturub-durduğumuz hansısa gənc, yaxud gənclər haqqımızda danos verər? Bilsəm, adlarını birbaşa deyərdim, amma şübhələrim var deyə, vicdan yükünün altına girə bilmərəm. Ancaq o vaxt vətənpərvərlik mövzusunda yazdığım şeirlərimi Tofiq Mütəllimovun rəhbərlik etdiyi dərnəkdə oxuyurdum. Bəzi şeirlərin əlyazması qalırdı onda. Sonra həmin o şeirləri KQB-də mənim üzümə oxudular. Bəlkə də Tofiq müəllim də o şeirləri əliylə aparıb verməyib, ondan onu zorla alıblar, yaxud onun yanında olanlar bu barədə məlumat verirmişlər? Nə bilmək olar? Mübahisəli məsələdir.

-Onda həqiqətənmi inanırdınız ki, irəli sürdüyünüz böyük amalları həyata keçirə bilərsiniz?

- Bizim təşkilatımızın, dərnəyimizin məqsədi o deyildi ki, hökuməti yıxaq, quruluşu dəyişək. Bizim yeganə istəyimiz Şimali və Cənubi Azərbaycanın birləşməsi idi. Fikirləşirdik ki, dünyadakı xalqlar birləşirsə, niyə biz birləşməyək?

-Bu qədər asanmı görünürdü bu ideyanın gerçəkləşməsi?

-Mənə elə indi də asan gəlir. Heç olmasa, insani surətdə, mənəvi baxımdan niyə birləşməyək? O zaman mən durub Bolqarıstana turist səfərinə gedirdim, burdan bura İrana -Cənubi Azərbaycana keçə bilmirdim. Qonşu Cəlilabada getmək üçün pasportstolda möhür vurdurmalıydın. Kanalın üstündə iki milis durub sorğu-sual edirdilər ki, bu kənddə yaşayırsan, yaşamırsan? Yaşamırsansa, səni buraxmırdılar. Mənim içimdə onda böyük iddialar vardı. Nemət Veysəlli bir dəfə mənim haqqımda yazdığı yazıda yaxşı bir cümlə işlətmişdi: "Məhərrəm kişinin oğlu maşınların onu vurmasından qorxmayaraq küçənin ortası ilə yeriyir ki, qoy adamlar onu görsün". Onda fikirləşirdim ki, əgər məni görmürlərsə, iddialarımı qiymətləndirmirlərsə, yaşamağım kimə lazımdır? Gəncliyimdəki inqilabçı iddiası başqa, ədəbi iddia başqaydı. Amma mənim birinci iddiama KQB-dəki o dindirmədən sonra son qoyuldu. Mən son dərəcə qorxdum. Düzdü, məni orada döymədilər, söymədilər, işgəncə vermədilər, heç bir gecə də saxlamadılar. Yalnız qorxudurdular, çığırıb-bağırırdılar, vəssalam. Ancaq o dindirmədən sonra başa düşdüm ki, bu işin ardınca gedən adama oxşamıram, məndən inqilabçı çıxmaz. Gördüm ki, bir az da çətinə düşsəm, mən elə özüm də yoldaşlarımı sataram. Doğrudur, belə bir şey olmadı, amma ağlıma gəldi. Açıq deyirəm, tutalım, mən Sabir Rüstəmxanlı kimi meydanlarda çıxış eləyib evimə rahat gedə bilmərəm. Sonra gərək səhərə qədər yatmayam ki, məni öldürərlər. Mənim qorxularımın arxasında ailəm, uşaqlarım, doğmalarım, qohumlarım, dostlarım dururdu. Mənim kimi insanların ortalıqda olması üçün son dərəcə demokratik bir ortam olmalıdı, qorxu hissi keçirməməlisən. Şükürlər olsun ki, sonralar "Qobustan" dərgisi fəaliyyətə başladı. Və mən başa düşdüm ki, inqilabçı olub meydanlara çıxmaq yolu ilə deyil, yazmaqla da millətimə, dostlarıma, yoldaşlarıma xidmət edə bilərəm. Mən demokratik Anar məktəbindən-"Qobustan"dan çıxmışam, Anar deyərdi ki, demokratiya olsun, amma qan tökülməsin. Qan tökülmədən demokratiya olmaz ki... O zamanlar bir dostumuz da məni açıq şəkildə qınayırdı ki, niyə Meydan Hərəkatına qoşulmuram. Bir dəfə meydana getdim, gördüm ki, Nemət Pənahov deyir-"oturun, qalxın, oturun, qalxın". Gördüm ki, bu oturub qalxmaqla, bu millətlə heç hara getmək olmaz. Mən başqa yol seçmişdim. Ondansa "Qobustan"da tanınmayan bir müğənni haqqında yazmaq mənim üçün daha vacib idi. Mən inqilabçı, partiyaçı, lider kimi doğulmamışdım, şair və yazıçı kimi daha faydalı ola bilərdim bu millət üçün. Seçdiyim yola görə qətiyyən peşman da deyiləm.

-Əsərdə kinematoqrafik ovqat da duyulur...

-Mən özüm teatrşünaslıq fakültəsini bitirmişəm. Bəlkə də buna görə təkcə "Dövlət çevrilişi"ndə deyil, bütün əsərlərimdə kinematoqrafik çalar, səhnə ovqatı, ekran əhval-ruhiyyəsi var. Ancaq artıq bu mənim işim deyil, əlbəttə, əsərin ekranlaşdırılmasını, yaxud səhnələşdirilməsini çox istərdim. Bəlkə gələcəkdə kimlərsə bu barədə düşünəcək.

- "Dövlət çevrilişi"nin janr seçimi fərqlidir, maraqlıdır...

- Əlbəttə, əsəri qələmə alanda konkret olaraq hansısa janrı nəzərdə tutub yazmamışam. Yazandan sonra belə alındı. Fərqli janrdır, müxtəlif üslublar bir-birinə qarışıb. Ancaq orada göydəndüşmə, rabitəsiz heç nə yoxdu. Hamısı bir-biri ilə əlaqəlidi. Bu, tamamilə başqa bir janrdı. Buna tam sənədli demək olmur, bədiiyyat var, bədii demək olmur, faktlar var. Lakin sonra qərara aldım ki, əsəri məhz publisistik povest adlandırım. Sənədli yox, məhz publisistik povest.

- Əsərdə çox mətləblər aydınlaşıb. Amma yenə də elə məqamlar olubmu ki, hansısa səbəbdən onları əsərə gətirə bilməmisiz?

-Var elə məqamlar. Səhər 9-dan axşam 6-ya kimi DTK-nın binasında saxlandığım vaxtda danışdıqlarım yadımda dumanlı şəkildə qalıb. İstəyərdim ki, orada danışdıqlarımın stenoqramı ilə tam şəkildə tanış olum. Mənə dedilər ki, bu mümkündü, oraya ərizə ilə müraciət edirsən, həmin danışıqların stenoqramı təqdim olunur. Lakin bu işin ardınca düşmədim. Həmin stenoqramı görmək arzum onunla bağlı idi ki, bilim, görüm kimləri satmışam. Düzdü, dəqiq yadımdadı ki, mən orada ad verməmişəm. Dumanlı da olsa şairlər, rus qızı haqqında soruşduqları xatirimdədi. Amma yenə də özüm üçün maraqlıydı ki, təfərrüatı ilə nə danışmışam. Heydər Əliyevin qarşısına qoyulan o böyük qovluğu çox görmək istərdim. Yəqin ki, orada povestimə daxil olası çox maraqlı məqamlar olardı. Mənimlə bərabər orada dindirilən digər adamların da stenoqramını görmək istərdim. Onda "Dövlət çevrilişi" indikindən iki dəfə həcmli olardı. Bilmək istərdim ki, mənimlə bağlı onlardan nə soruşublar, cavablar nə olub...

- Sizin dərnəyinizin o vaxtkı əsas ideyası - Güney və Quzey Azərbaycanın birləşdirilməsi problemi indi də qalır...Üstəgəl Qarabağ dərdi də problemlərimizin üstünə əlavə olunub. Amma bu gün bir qrup aktiv gənc istisna olmaqla, təəssüf ki, Azərbaycan gəncliyini hansısa pop musiqi yarışmalarından, meyxana müsabiqələrindən və bu kimi bayağı şou layihələrindən başqa heç nə maraqlandırmır...

- O vaxtkı sıxıntılar indi daha da artıqlaması ilədir. Ancaq bütün hallarda həyat indiki gənclər üçün o qədər yaxşılaşıb, gözəlləşib ki... Biz onda müstəqillik, birləşmək arzusu ilə yaşayırdıq. Gənclərimiz artıq bu kimi böyük amallarla yaşamırlar. İndi suverenlik əldə olunub. Ancaq bu müstəqillik də nisbi bir şeydi. Mənim fikrimcə, dünyada mütləq müstəqil dövlət yoxdu. Bütün ölkələr bir-birinə bağlıdı. Ancaq gənclərin indi saydığınız o bayağı marağı da 3-5 il davam edib sona çatacaq. Əminliklə deyirəm ki, ölkədə bu gün də düşüncəli, səviyyəli, böyük məqsədlərə, amallara tapınan gənclər var. Yəqin ki, mənim kimi qorxanlar da var, amma prinsipcə, gəncliyimizə güvənmək olar. Ancaq əsas bəlamız odu ki, indi bizdə təkcə gənclərin yox, bütövlükdə cəmiyyətin dünyagörüşü dəyişib. Bizim insanlarımızın düşüncə tərzi qüsurludu. Əksəriyyətimiz "yalnız qapımdan içəri" fəlsəfəsi ilə yaşayırıq. Lap xırdalıqlara varaq. Bəyəm bizə kimsə əmr edir ki, lifti zibilləyin, çirkabı hara gəldi atın, yolda tıxac yaradın, sayğac qoşulmayıbsa, işığı, suyu, qazı lazım olmadan boş-boşuna işlədin və sairə? Adam gedir Almaniyaya, gəlib burada alman xasiyyətindən, xarakterindən sitatlar gətirir, amma zibili öz binasının qabağına atır. Bizim ölkədə heç kəs öz öhdəsinə düşən adi işi görmür. Hamı deyir ki, xata-bəla məndən uzaq olsun, kiməsə nəsə oldu, mənə nə? Biz heç cür demokratik təfəkkürə sahib ola bilmirik. Bizim milləti başa salmaq müşkül məsələdir, hamımızın təfəkkürümüzdə, düşüncə tərzimizdə çevrilişə ehtiyac var.

Sevinc MÜRVƏTQIZI

Ədalət.- 2010.- 3 iyun.- S. 7.