HƏR KİM YÜZ İL YAŞAMASA...

Sağlam qocalağın və uzunömürlülüyün sirləri

Sağlam qocalma və uzun ömür sürmək insanın özündən asılıdır. İnsanlıq yaranandan hər bir şəxs uzun, sağlam ömür sürmək arzusu ilə yaşayıb, amma bu hamıya qismət olmayıb. Nağıl və əfsanələrimizdə dirilik suyu, insanı yenidən cavanlaşdıran alma, digər qidalar və möcüzəli vasitələr qəbulunun insan ömrünü uzatmasına aid kifayət qədər rəvayətlər vardır.

Əfsanələrdə Adəm və Nuh peyğəmbərlərin, Loğmanın yaşının bir neçə yüz il olduğu göstərilir. Şübhəsiz ki, əsrlərdə qoca yaşlı, uzun ömürlü, fəal qocalıq həyatı keçirən, yazıb yaradan insanlar çox olub. Şair Molla Vəli Vidadi 100 il ömür sürüb. 99 il yaşayan məşhur rəsam Tissian ömrünün son günlərinə qədər rəssamlıq fırçasını əlindən qoymamış, ən gözəl əsərlərinin bir hissəsini 80 yaşdan sonra yaratmışdır. Ömrü boyu məsul vəzifələrdə çalışmış Uinston Çörçil 93 yaşında vəfat etmişdir.

Zəkası, ağlı, işgüzarlığı ilə seçilən türk dünyasının fəxri həkimi, professor İhsan Doğramacı 95 yaşına qədər yaşamışdır.

Azərbaycanda da üzünömürlülər diyarı hesab olunan Qarabağ, Lənkəran, Şirvan, Quba, Naxçıvan bölgələrində sağlam qocalar, uzunömürlülər daha çox yaşamışlar. Tam dəqiqləşmiş məlumatlar olmasa da, sənədlərə görə Şirəli Müslümov və Mahmud Eyvazov 150 ildən çox ömür sürmüşlər.

Bugünkü insanın ömrünün qənimi qeyri-infeksion xəstəliklər epidemiyası, arterial hipertoniya, ürəyin işemik xəstəlikləri, şəkərli diabet, xərçəng, avtomobil qəzaları və s. hesab olunur. Baxmayaraq ki, bu xəstəliklərin vaxtında diaqnoz qoyulması və müalicəsində çox böyük nailiyyətlər əldə olunub, amma hələ də gənc, orta yaşlarda onlardan ölüm yüksək səviyyədədir.

İnsan ömrünün uzunluğu orta göstəricilərinə təsir edən amillərdən biri həmin ölkədə tibbi xidmətin səviyyəsidir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə millətin sağlamlığının 15-20 faizi tibbi xidmətin səviyyəsindən, qalan isə irsiyyət, ekologiya və insanların sağlam həyat tərzinə necə əməl etmələrindən asılıdır. Uzun illər həkimlik fəaliyyətində tibbi xidmət səviyyəsində baş verənlərin bir neçəsi gözümüz önündə olmuşdur.

Bir vaxtlar şəkərli diabetli xəstələri barmaqla saymaq olardı, bütünlükdə rayonda qanda şəkəri təyin etmək və müalicə aparmaq mümkün deyildi, insulindən başqa demək olar ki, dərman yox idi. O cümlədən miokard infarktı, arterial hipertoniyanın vaxtında diaqnozunu qoymaq müşkül bir məsələ idi. Xəstələr öləndən və ya insulti olandan sonra deyirdilər ki, yəqin infarkt olub, ya qan təzyiqi yüksək imiş ki, beyninə qan sızıb. İndi bu xəstəliklərə diaqnoz qoyulması, dərman və cərrahi müalicələrin hansı səviyyədə olması həkim olmayanlara da yaxşı bəllidir.

Bəs hər bir şəxsin ömrünün uzun olmasına daha hansı əsas amillər təsir edir?

Əvvəlcə insanın ömür mərhələləri barədə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının təsnifatına baxaq - 44 yaşa qədər gənclik, 45-59 orta yaş, 60-74 yaş ahıl, 75-89 yaş qoacalıq, 90-dan yuxarı isə uzunömürlülük hesab edilir.

Bu şərti ardıcılıq sağlam ömrün mərhələləridir və elmi araşdırmalara görə proses normal gedərsə, insan 150 il və daha çox yaşaya, sağlam qocala bilər.

Qocalmanın baş verməsinə dair çoxsaylı hipotezlər mövcuddur. İnsanlarda qocalma iki cür olur, təbii gedişli qocalma və vaxtından qabaq, sürətlə baş verən patoloji qocalma.

Təbii gedişli qocalma tədricən həyat funkusiyasının harmonik zəifləməsi, atrofiyası ilə gedir, amma hər yaşa uyğun xarici görünüş, ağıl, əmək qabiliyyəti saxlanılır. Vaxtından əvvəl patoloji qocalma isə bir sıra xronik xəstəliklər, çətin sosial şərait, ağır fiziki və əqli əmək, mənfi psixoloji amil, ətraf mühit, qeyri- sağlam həyat tərzi və s. təsirindən baş verir. Vaxtından tez qocalan insan öz yaşından 10-15 il qoca görünür.

Sağlam qocalma üçün insanın sağlam genetik bünövrəsinin olması əsasdır. Alimlər indi bu genlərin sağlamlaşdırılmasına çalışırlar. Uzunömürlülərin heç birində defektli gen aşkar edilməmişdir. Uzunömürlülük irsi olaraq gələcək nəsillərə ötürülür. İnsan genlərində müəyyən defektlər olur ki, o müxtəlif xəstəliklərin meydana çıxmasına, həyati əhəmiyyətli funkusiyaların tez sıradan çıxmasına səbəb olur. Heç bir gen defekti olmayanlarda isə tez qocalmaya siqaret, spirtli içki istifadəsi, az hərəkət etmək, ağır fiziki, əqli əmək, sosial-psixoloji sarsıntılar, sağlam həyat tərzinin gözlənilməməsi səbəb olur. Deməli, sağlam genlə doğulmaq azdır, onu qorumağı bacarmaq lazımdır.

Uzunömürlülərin əksəriyyəti dağ kəndlərində, meşə, dəniz, çay kənarı, mülayim iqlimli bölgələrdə yaşayanlar olmuşlar ki, bunun da nə demək olduğu hamıya aydındır. Abxaziya, Gürcüstan, Azərbaycan, Qara dəniz ətrafı ölkələrdə, Yaponiyada uzunömürlülərin çox olması da bunu təsdiq edir. Şəhər şəraitində havadakı zəhərli qazlar, səs-küy, fiziki hərəkətin məhdudluğu, əsasən nəqliyyatdan istifadə, zehni əməyin üstünlük təşkil etməsi, qidaların tərkibi orqanizmin həyat funkusiyalarının vaxtından qabaq zəifləməsinə səbəb olur.

Qidalanma uzunömürlülük üçün əsas amillərdəndir. Sağlam qoca və uzunömürlülərin arasında piylənməsi olanlara təsadüf etmək çətindir. Onların heç birində yeməyə qarşı acgözlük göstərənlər olmur, çoxu pəhrizkardır, qidalanmaları ən azı gündə 3-4 dəfə olur, şam yeməyi yuxudan 2-3 saat əvvəl başa çatır, qidalarının əsasını təzə meyvə-tərəvəz, süd-qatıq, balıq, quş və yağsız mal əti, bal, qoz-fındıq məhsulları təşkil edir. Şirin, yağlı qidalara az meyilli olurlar.

Bəzilərinin illərlə eyni sevimli yeməkləri, qidaları olub, kimisi səhərlər umac, kimisi süd-bal, vitaminlərlə zəngin qidalar, tərəvəz və meyvədən istifadə edirlər.

Hələ qədimdən bal və qoz-fındığın sağlamlıq üçün əhəmiyyəti müşahidə edilmişdir. İbn Sina yazırdı: "Çox yaşamaq, cavan qalmaq istəyirsənsə, əzilmiş qozla bal qarışığından istifadə et". Bal mədə-bağırsaq və sinir sistemi üçün əhəmiyyətli maddələrlə zəngindir.

Sağlamlıq üçün qidanın müxtəlif tərkibli, vitaminlərlə zəngin olması vacibdir. Əgər ürək-damar sistemində çatışmazlıq, ayaqlarda şişkinliyə meyillik yoxsa, maye qəbulunu (bulaq suyu, yaşıl çay, meyvə şirəsi) məhdudlaşdırmaq məsləhət görülmür.

Uzun ömürlülərin sinir sistemində sanqvinliklər üstünlük təşkil edirlər, xeyirxah, mehriban, təmkinlilik onların əsas xüsusiyyətləridir. İşlədikləri kollektivdə, yaşadıqları ərazidə, ən əsası ailədə nizam-intizam, qarşılıqlı hörmət, intiriqadan və stressdən uzaq ab-hava hökm sürür.

Uzunömürlülüyün əsas şərtlərindən biri ailə, ər-arvad münasibətlərinin normal olmasıdır. Subay və ya erkən yaşlarda dul qalanlar arasında uzunömürlülərə nadir təsadüf edilir. Ər-arvad üzün müddət bir yerdə yaşadıqca, onlar arasında hörmət, bir-birini başa düşmək, qayğı göstərmək, səmimiyyət daha da artır.

Sinir sisteminin yaxşı fəaliyyəti üçün normal yuxunun əhəmiyyəti böyükdür. 6-7 saat gecə yuxusu, bir saata qədər gündüz yuxusu fiziki, mənəvi rahatlığa səbəb olur.

Uzunömürlülük üçün ən əsas şərtlərdən biri də müntəzəm fiziki işlərdir. Fiziki hərəkət hormonit inkişaf, toxuma mübadiləsinin, bərpa proseslərinin normal getməsinə səbəb olur. Kəndlərdə ömürlərinin hamısını bağban, çoban, əkinçiliyə sərf edənlərdə də bu amil əsas yer tutur.

Öz gücləri, fiziki imkanlarına uyğun əməklə məşğul olmaq bir tərəfdən onların ürək-damar, sinir tənəffüs sistemlərinin normal fəaliyyətinə, məşqinə səbəb olmaqla bərabər, digər tərəfdən həmin qocaların həyata bağlılığı, ailəyə, ev-eşiyə lazımlığı kimi mənəvi stimuluna səbəb olur. Nəvələrlə gəzinti, bağ-bağçada becərmə işləri, xırda ev işlərindən onları kənarlaşdırmaq kimi "qayğı göstərmək" qocalarda depressiv hal yaradır, bəzi xəstəliklərin kəskinləşməsinə səbəb ola bilər. Yəqin ki, gündəlik işlə məşğul olan qocaların təqaüdə çıxdıqdan sonra bekarçılıqdan əziyyət çəkdiklərinin şahidi olmusunuz. Qocaların ailədə, cəmiyyətdə, kollektivdə təcrübəli, dünya görmüş ağsaqqal, ağbirçək kimi sayılmasıdı. Onların həyata bağlılığı, lazımlığının sübutu kimi ömrünün uzanmasına təsir edən amildir.

Müşahidə edilmişdir ki, müsəlman aləmində gündə 5 dəfə eyni vaxtda namaz qılan, ildə bir ay oruc tutan, özündə səbir, hövsələlik tərbiyə edən, ruhanilər arasında qocalar çoxluq təşkil edirlər.

Din xadimləri, möminlərin uzun ömür sürmələrinin bir sirri də onların həyatda baş verənlərə, sarsıntılara qarşı səbirli olmaları, stressi yaxına buraxmamalarıdır. Hər şeyin Allahın iradəsi, məsləhəti ilə olmasına inam belə vəziyyətlərdə onları ürək-damar sisteminin kəskin xəstəliklərindən qoruyur.

Uzunömürlülüyün səbəblərindən biri də həmin şəxslərin zərərli vərdişlər - siqaret çəkmə və spirtli içki qəbulundan uzaq olmalarıdır.

Sonda bir məsələni də qeyd etməyi lazım bilirəm: - çox yaşamaq əsas deyil. Əsas şərt sağlam qocalmaq, mənalı ömür sürməkdir. Ömür təkcə yaşanan günlərlə yox, yadda, yaddaşlarda qalan günlərlə ölçülməlidir, mövcud olmaq və yaşamaq sinonim deyildir.

Bir də unutmayaq ki, alın yazısı deyilən bir şey də var.

Tapdıq Behbudov

Ədalət.- 2010.- 19 iyun.- S . 11.