Viran olmuş əsir şəhər

(Əvvəli ötən sayımızda)

Müəllif burada Dünyanın Ən Varlı Şəhərinin daxili mənzərəsini açmaq istəmiş və hər bir hadisəni olduğu kimi, canlı həyati müşahidələr əsasında verməyə çalışmışdır. Səngərdə yatan bu uşaqların artıq xeyli müddət idi ki, heç bir yerdən gəlirləri yox idi. Hər şey tükənməyə doğru gedirdi. "...Moskvadan vurub Kiyevdən, Kiyevdən vurub Riqadan çıxan uşaqlar əllərindəkini-ovuclarındakını silah-sursata verib iki il idi oturmuşdular səngərlərdə. Kisədən yeyirdilər. Bu kisə də dibsiz deyildi."

"Hökumətin bütün hədələrinə baxmayaraq, şəhərin imkanlı adamları bu könüllü batalyonlara kömək edirdilər".

A.Abbas əsərin bu hissəsində tarixi yaşantıları olduğu kimi qələmə almış, hadisələrin daxilində iştirak edən şəxs kimi bütün anları göz önündə canlandıraraq öz biçimində göstərməyə çalışmış və ölkənin vahid şəkildə müharibə aparmaq amilini ön plana çəkmişdir. Döyüş altında olan torpağa və şəhərə xalqın bütün milli ruhlu vətəndaşları eyni şəkildə yanaşmalıdır. Milli birlik olmasa, düşmənə qarşı müharibədə heç vaxt qalib gəlmək olmaz. Bu tarixin sınağından çıxan danılmaz faktlarla həmişə sübut olunmuş və bu gündə öz dəyərini saxlamaqdadır.

Drakon Pələng onu vurduğu üçün pərt olmuşdu və özünə söz vemişdir ki, mütləq Pələngi öldürsün. "Dünaynın Ən Varlı Şəhərində hərəni bir şeyə görə tanıyırdılar- kimini vazifəsinə, kimini puluna, kimini nəslinə-nəcavətinə- bunu da sözünə görə. Hərə bir şeyin ağasıydı, o da Sözünün. Kim nəyin ağasıydı, xeyirin görmüşdü. Amma o, ağası olduğu Sözə görə gedib Maqadanda ağ ayıları görüb gəlmişdi. Və o Maqadanda da söz sahibilərinin içində söz sahibi olmuşdu."

Dünyanın Ən Varlı Şəhərinə hələ Sovet vaxtında da gələn vəzifə sahibləri bu şəhərin qanunları ilə hesablaşmışlar. Hesablaşmayanlar isə ya öldürülmüş, ya döyülmüş, ya da evi yandırılmışdır. "Ümumiyyətlə, bu şəhərdə Sovet hökuməti yox idi və yetmiş il idi ki qura da bilmədilər."(səh.81). Burada Sovet hökumətini qurmaq istəyən bir inqilabçını kabinetində öldürmüşlər və ondan "otuz il"sonra atasının vəzifəsinə gəlmiş və atasının qanını almaq istəyən oğlun meyidini isə Qarqar çayından tapmışdılar.

"Bu şəhərin öz Fantaması vardı, Zorrosu, Şakası, Caqası, Ştirlisi də, hələ də dağlarda yaşayan qaçaq nəbiləri də."

Təyinatla rayona gəlmiş Katib iclasda tanınmış ağsaqqallardan birini təhqir etdiyi üçün "Təyinatsız Katibin" göstərişi ilə "Fazil Müəllimin Kinoteatrının"qarşısında kolustokunu "qayçı ilə kəsib döş cibinə qoymuşdular." Həmin gün o Katib də şəhərdən çıxıb getmişdir. "Təyinatsızların təyinatlılara bir sözü vardır: "Ya bu şəhərin qanunlarıyla yaşayacaqsınız, ya da bu şəhərdə yaşayamayacaqsınız!"

"Drakon da Maqadandan dönəndən bu şəhərin Təyinatsız Rəisi idi." Drakondan bütün oğrular çəkinirdi. Onun qorxusundan heç kəs şəhərdə oğurluq edə bilməzdi. Hətta Rəşid Behbudov şəhərə konsert verməyə gələndə onun papağını və xəncərini Qonaq evində yatdığı yerdə Pələng yanından götürmüşdü. Həmin gün şəhər bir-birinə dəyir. Rəis və prokror nə qədər çalışırsa heç bir nəticə əldə edə bilmirlər. Onların hər ikisi Drakona yalvarırlar ki, bizi bu xəcalətdən qurtar. Drakon tez bulvarda uşaqların yanına gedir və öyrənir ki, papaq və xəncər Pələng adlı bir uşaqdadır. Drakon Pələngdən papağı və xəncəri alıb onlara, verir. Rəşid Behbudov tələb etdi ki, papağı və xəncəri götürəni gərək mənə göstərəsiniz. Pələngi Drakon onun yanına apardı. Rəşid Behbudov papağı və xəncəri Pələngə bağışlayır və konsertdə onunla birlikdə "Lalələr" mahnısını oxuyur.

Əsərdə bu əhvalatı müəllif olduqca maraqlı şəkildə oxucuya çatdırır. A.Abbas hər bir obrazın şəxsi keyfiyyətlərini açmaq üçün onun keçdiyi həyat yolunu çözələyir və çalışır ki, onların həyatının oxucu üçün qaranlıq məqamlarını açsın.

Komandir postları bir-bir gəzərək gəlib çıxdı Abdal postuna. Postda uşaqların ac olduğunu gördü. Geri qayıdan vaxt Qarqarın üstündə Şellı Eldara rast gəldi. Eldar vəziyyətin ağırlığından, silahın olmamasından gileyləndi. Eldar Komandirdən soruşdu ki, bəs Ağ evdə bu işlərə necə baxırlar (Bu Şəhərdə Qonaq evinə Ağ Ev deyirdilər). Onlar camaatın başını aldadır və heç bir iş görmürdülər. Viktor Polyaniçko da Ağ Evə tez-tez gəlir, amma lazımlı işlə məşğul olmur. Şelli Eldarla Komandir xeyli söhbət etdilər. Söhbətin əsas məğzi şəhərdəki vəziyyət, Katibin yardım gətirən və araqatan adamlara acığı tutması oldu.

Lənkəranlı bir əsgərin ölməsindən, atasının oğlunun meydini aparmayıb burada dəfn etməsindən və oğlunun yerinə səngərdə olmasından Eldar Komandirə danışdı.

At Belində Olan Adam Rəisə telefon açıb dedi ki, gərək mənim qanımı Drakondan alasan. Bunun üçün sənə Bakıda üçotaqlı ev, Gəncəyə rəis və bir çamadan da pul verəcəyəm. Onun bu təklifi Rəisə çox ağır gəldi. Rəis ona dedi:

"-Oğraş özünsən! Bütün nəslindi! Binamus oğlu binamus!-dedi və telefonun dəstəyini necə yerinə çırpdısa, dəstək ortadan qırıldı, əlini də yaraladı;-Köpəgoğlu! Ona görə erməni anamızı..."

Romanın ikincı fəslində ermənilərin sərhəd boyunca böyük masştabla hücuma keçməsi təsvir olunur. Komandir özü Qarqar çayının üstündə vurulub yanan iki tankdan birini vurmuşdu. Vurğun Vurmuş Cavanlar nə qədər cəsurluq göstərsələr də ermənilər böyük qüvvə ilə irəliləyirdilər. Qarağacıya xəbər dalınca gedən Qeyrət Dağarcığı da Komandirə bir məlumat gətirməmişdi. Məlumata görə düşmən üç istiqamətdə Dünayanın Ən Varlı Şəhərinin üstünə hücuma keçmiş və şəhəri işğal etmə ərəfəsində idilər. Onlar bu məqsədlərini həyata keçirmək üçün var qüvvələri ilə irəliləyirdi.

Bu döyüş Dünyanın Ən Varlı Şəhəri üçün sonuncu oldu. Son döyüşü təsvir edən müəllif Vurğun Vurmuş Cavanların döyüşdən sağ çıxmadıqlarını və son ana qədər mərdliklə döyüşdükərini göstərir. Bu qeyri-bərabər döyüşdə böyük qüvvə ilə hücuma keçən düşmən Şəhəri işğal etdi. Yazıçı şəhərin işğal olunmasını təəssüf hissi ilə qeyd etmiş və sanki için-için ağlamışdı.

A.Abbas Dünyanın Ən Varlı Şəhəri işğal olduqdan sonra onun sakinlərinin didərgin həyatını romanda geniş və həm də inkarolunmaz sübutlarla qələmə almış, Çadır Şəhərciyindəki miskin həyat salnaməsindən də söz açmışdı.

Çadır Şəhərciyində yayın istisində insanlar olmazın azabın çəkirlər. "Qaçqın malı yeməkdən Bordağa Bağlanmış Buğaya Dönən Məmurlar" onları nə qədər növbəyə öyrətməyə çalışsalar da, qaçqınlar onların sözlərinə məhəl qoymurdular. Müharibə veteranları "Qələbə medalları"nı pencəklərinin sinəsinə taxıb yardım almağa gəlirdilər. Bordağa Bağlanmıs Buğaya Dönən Məmurlar onlar arasında nə qədər təbliğat apardılar ki, almanlar gəlib bizə yardım paylayırlar, siz də "Almaiyanı darmadağın edən o Qələbə medalları"nı taxıb gəlirsiniz onlardan yardım almağa. Xahiş edirik bir də medalları taxıb gəlməyin. Bundan sonra heç kim medal taxıb gəlməmişdi. "Hətta bir dəfə Kefli Çapay bir almanı qucaqlayıb küçük sahibini yalayan kimi yalamışdı:

-Sənə də qurban olum, Hitlerə də!

Yaxşı ki, tərcüməçilər onun sözünü başqa cür tərcümə etmişdilər.

Bu basabasda birinci qoluzorlular, ikinci qolu bir az zorlular, sonra qolu zorlular, lap axırıncıda isə əldə-ayaqda qalanlar yardım payını alıb dönürdülər göydən tökülən odun qarsdığı alaçıqlarına: iki kilo qənd, iki kilo şəkər, on litr neft, beş sabun, on beş kilo un və bir də bambalaca kağız üzərində beş ədəd gül-çiçək toxumu.

Pələngin Anası da aldığı gül-çiçəyi gətirib Ağcabədidə Şəhidlər xiyabanında əkirdi. Ağcabədi rayon Başçısı bunu bilmiş və məmurlara tapşırıq vermişdi ki, o arvada maaş, ya da cibinizdən pul verin. Pələngin Anası isə bu təklifi qəbul etməmişdi. Aldığı yardımı isə Musanın Anası ilə yarı bölürdü. Dəllallar Pələngin Anasına təklif etmişdilər ki, Rəşid Behbudovun xəncərini baha qiymətə onlara satsın. Arvad bu təklifi qəbul etməmişdi.

Müstəntiq polislərə göstəriş verdi ki, Komandirin qoluna qandal vursunlar. Heç kəs onun dediyini icra etmədi. Axırda əlacsız qalan Müstəntiq məcbur olub Komandirin qoluna özü qandal vurdu. Həkim tələb etdi ki, Komandirin qoluna vurulan qandal açılsın, camaat çöldə onu həsrətlə gözləyir. Mən demişəm ki, Komandiri Bakıya müalicəyə aparırlar. Əlacsız qalan Müstəntiq onun qolundakı qandalı açdı. Camaat çöldə Komandiri sevinclə qarşıladı. Komandir adamların arasında Vurğun Vurmuş Cavanlardan heç birini görmədiyi üçün məyus oldu. Sonra yolda gedən zaman polislərdən öyrəndi ki, döyüş zamanı Vurğun Vurmuş Cavanların hamısı şəhid olub.

Əsərdə verilmiş həm Pələngin Anası, həm də Musanın Anası yazıçı tərəfindən maraqlı bir obraz kimi qələmə alınmış, əsl vətənpərvər, xalqını və övladını sevən analar kimi tərənnüm edilmişdi. Övladı üçün həmişə düşünən, onun yolunu gözləyən, arzularını yaşadan bir insan kimi A.Abbas tərəfindən hərtərəfli şəkildə seçilmiş və gözümüz önündə canlandırılmışdır. Heç bir bəzək-düzəksiz, əsl analara məxsus bütün keyfiyyətləri onların üzərində cəmləmişdi.

Komandirin məhkəməsində":...Hakim danışırdı, prokror danışırdı, şahidlər danışırdı, dövlətin onun üçün tutduğu vəkil danışırdı." Ancaq onların danışığından əvvəl, yəni məhkəmə başlamamışdan əvvəl hökm çıxarılmışdı. "Onu Cinayət Məcəlləsinin zorlamadan və Vətənə xəyanətdən başqa az qala bütün maddələriylə ittiham edirdilər, hətta dövət əmlakını mənimsəməkdə də."

Müstəntiq demişdi ki, Komandir mən yazmasam da, başqa müstəntiqə sənin əleyhinə hər şeyi yazdıracaqlar":İndi rəva bilərsən ki, bir sürü uşağımı qoyub gəlim bura?"

Komandir gördü ki, Müstəntiq özünü xilas etmək üçün əlindən gələni etməyə hazır idi. Odur ki, üz tutub Müstəntiqə dedi:

"- Yaz rəis, yaz! Nə yazsan qol çəkəcəm. Kişi adamsan ki, nakişiliyini boynuna aldın".

Onun üzünə duran şahidlərin yalançı ifadələrini eşidən Komandir istəmişdi ki, onların "üzlərinə tüpürsün", ancaq düşünmüşdü ki": Üzlərinə Allahın tüpürdüyü bu adamlara bəndənin tüpürməsinin nə mənası?".

Şahidlərdən biri durub Komandirin onun oğlunu göyərək batalyona apardığını dedi. Oğlu isə atasının əksinə olaraq söyləmişdi:

"- Komandir, atamı bağışla! Bağışla atamı! Komandir, niyə məni ölümdən xilas etdin?! Kaş onda öləydim, amma səni bu qəfəsdə görməyəydim. Komandir damarımdakı qan sənin üzünə duran atamın qanı deyil, yaralananda sənin mənə verdiyin qandır". Zaldan çıxarkən "ayaqlarını cütləyib ona hərbi salam verdi" və zalı tərk etdi. Bu zaman zalda oturan cavanların hamısı ayağa durub Komandirə hərbi salam verdilər. Hakim vəziyyəti belə görüb məhkəməni bağlı elan etdi.

Komandirin məhkəmədəki çıxışı ilə müəllif əsl vətənpərvər bir insanın obrazını yaratmışdır. Xalq belə övladlarını heç vaxt yaddan çıxartmamalı və unutmamalıdı. Mənəvi paklıq, Vətən, torpaq və el qədri bilən insanlar xalqın əsirlər boyu döyünən ürəyi, vuran qəlbi- əbədiyaşar insanlar A.Abbas tərəfindən ölməzlik simvolu kimi göstərilrmişdi.

Yazıçı burada Şeytan Övladlarının Tanrı Övladlarının başına açdığı müsibətdən danışır. İsa peyğəmbərin carmıxa çəkilməsində, Məhəmməd peyğəmbərin Şeytan Övladları tərəfindən daşlanmasında və peygəmbərlərin Şeytan Övladlarının Tanrı tərəfindən bağışlanmasını istəyirlər. Nəsimini diri-diri Şeytan Övladları soymasından, Bayıl həbsxanasında yatan Ayna və Həmid Sulatnovlardan, Müşviqdən, M.Ə.Rəsulzadədən, Çingiz İldırımdan və sairələrin başına Şeytan Övladlarının açdığı min bir oyundan danışır. İbrahim peyğəmbərin Tanrıya qurban dediyi oğlu İsmayılı bağışlanması xatırlanır. Şuşada olan on beş saylı kameradan, Şuşa işğal olunmağa az qalarkən məhbuslar buraxılaraq silahlanıb ermənilərə qarşı döyüşməsi göstərilir. Ümumiyyətlə, müəllif burada Qədir Rüstəmovun məlahətli səsindən, səsinin sehrindən danışmaqla bərabər bütün yaradılış haqqında öz polomik fikirlərini açıqlayır.

Həbsdən azad olmuş Komandir hara gedəcəyini bilmirdi. O Bakıda tanıdığı bir evdə bir necə gün qalmalı oldu. Həmin evə polislər nəzarət etməyə başladılar. Ev yiyəsi qadın utana-utana Komandirə söylədi ki, ay bala, sənə görə polislər bizi gözümçıxdıya salıblar. Balaca bir butkamız var onun gəliri ilə dolanırıq, onu bağlamaq istəyirlər. Komandirin tanıdığı keçmiş döyüşçülərdən biri böyüklərdən birinin cangüdəni idi. O, Komandirin yanına gəlib onu da həmin işə cəlb etmək istədi. Ancaq Komandir onun təklifini qəbul etmədi. Həbsdə yatan zaman Rəis onu tanıdığı üçün həmişə ona xüsusi köməklik edirdi. Hətta ona siyasi dustaq adı vermək üçün xariciləri həbsxanaya da gətirmişdi. Komandir yaxşı şahmat oynayırdı, elə rəis də şahmat azarkeşi idi. Həbsxanaya Avropadan gələn hüquq müdafiəçilərinin biri ilə Komandir şahmat oynadı və onu apardı. Xarici çempion kimi komandirin əlini sıxdı və vizit kartını ona verdi ki, onun ölkəsinə gələrkən onunla görüşsün. Komandir bəzəkli və yaraşıqlı şahmat taxtasını qonağa bağışladı.

Evdən çıxan Komandir Dünyanın Ən Varlı Şəhərinə getmək üçün avtovağzala getdi. Bir Əsgər Köynəkli Sürücü ona dedi ki, əmi, çay iç bu saat iki nəfər də tapım gedək. Çayxanada iki nəfər şahmat oyanyırdı. Komandir də onların oyununa tamaşa edirdi. Birdən qonşu stolda Dünyanın Ən Varlı Şəhərinin adını çəkən üç nəfəri gördü. Onlar jurnalist idi və biri də vaxtı ilə Komandirdən müsahibə götürmək istəyən idi. O yoldaşlarına Qukasyanla görüşdüyündən, Şuşaya, Cıdır düzünə və İsa bulağına getməsindən danışırdı. Qukasyanın İsa bulağında ona qonaqlıq verməsini söhbət edirdi. Bu söhbəti eşidən Komandir ayağa durub onlara yaxınlaşdı. Hər üçün vurub yerə sərdi və kameralarını da vurub yerə qırdı. Əsgər Köynəkli Sürücü gəlib istədi ki, polislər gələnə qədər Komandiri aradan çıxartsın. Ancaq Komandir çayxanada çay içməyə başladı. Sürücü nə qədər yalvardısa da sözünə baxmadı.

Komandiri polislər Rəisin yanına gətirdilər. Rəis At Belində Olan Adamın oğlu idi. O, Komandiri tanıdı və qucaqlayıb öpdü. Jurnalistlərə işçilərindən on min dollar pul göndərib Komandiri azad etdi və çalışdı ki, onu evlərinə aparsın. Komandir getmədi, söylədi ki, sonra gedərəm. Rəis onu öz maşını ilə yola salmaq istədi, ancaq Komandir razı olmadı. Əsgər Köynəkli Sürücü ilə rayona yola düşdü. Komandir maşına minən kimi yatdı və mənzil başında sürücü onu yuxudan oyatdı. Komandir maşında düşdü və sürücünün pulunu vermək istədikdə sürücü pulu almadı. Əsgər Köynəkli Sürücü çayxanada onun cəsur döyüşçu olduğunu öyrənmişdi. Komandirə dedi ki, əmi, mənim atam Cəmil də döyüşdə həlak olub. Deyirlər ki, o özünü tankın altına atıb. Komandir Cəmili tanımasa da sürücünün ürəyini qırmayıb sözlərini təsdiq etdi. Sürücü ona söylədi ki, əmi, mən Çadır Şəhərində oluram, gedək bizdə qal. Komandir razı olmadı. Düşüb piyada axırıncı səngərə qədər getdi. Quzu otaran bir uşaq onu səsləyib dedi ki, əmi, o tərəfə keçmə, ora "ermənilərindi!". Bu söz Komandirə güllə kimi dəydi. Komandir xeyli geri qayıdıb Azər Hüseynin kababxanasına gəldi. Burada aşıqların oxuması, kefli adamların şit sağlıq söyləmələri onu əsəbləşdirdi. Durub kəhrizin üstünə getdi. Soyunub suya girdi və orada üzən balıqlara tamaşa edərək xəyala daldı. Uzaqda quzu otaran bir uşaq Qədir Rüstəmovu yamsılayaraq "Neçün gəlməz" mahnısını oxuyurdu. Uşağın səsi aləmə düşmüşdü. Suda kiçik balıqlar üzür, sanki Drakon, Pələng və başqa döyüşçülərin hər biri balıq tutub onların dallarınca üzürdülər.

Yazıçı əsəri belə bir sonluqla bitirir":...Qəflətən minlərlə at ağız-ağıza verib necə kişnədisə və göylər necə çaqqıldadısa çöllər diksindi, ağaclar diksindi, çaylar diksindi, dağlar diksindi. Şimşəklər göy yüzünü parça-parça elədilər. Və göy üzündən də yuxarıdan necə bir Dolu başladısa... camaat dik atıldı və sevinclə özünü atdı bayıra...".

Romanın sonunu at kişnəməsi, göy gurultusu, ağac oyanışı, çayların daşması, dağların lərzəyə gəlməsi, şimşəyin çaxaraq göy üzündə qara buludları dağıtması yeni həyatın başlamasından müjdəli xəbər verir. Müharibə bizim qələbəmizlə başa çatır. Əsərin belə bir nikbinliklə, xoş arzularla bitməsi müəllifin gələcəyə olan böyük inamının nəticəsi kimi göstərilir. A.Abbas inanır ki, biz öz torpaqlarımıza qayıdacağıq və Dünyanın Ən Varlı Şəhərində həyat öz axarı ilə əvvəlki kimi davam edəcəkdi.

Əsərdəki obrazlar silsiləsinə nəzər saldıqda iki cəbhənin adamlarına rast gəlirik. Bunlar əsasən Dünyanın Ən varlı Şəhərində real yaşamış insanların prototipləridi. Ancaq bəzən yazıçı bu obrazları həqiqi adları ilə çağırsa da, bəzilərinə xarakterinə, tutduğu vəzifəyə və şəxsi keyfiyyətlərinə görə ad vermişdi. Bu da A.Abbasın adseçmə və özünəməxsus yaradıcılıq üslubudur. Birincilər Tanrı, Tanrı Övladları, Komandir, Drakon, Pələng, Vurğun Vurmuş Cavanlar, Qeyrət Dağarcığı, Pələngin Anası, Şelli Eldar, Rəis, kolxoz sədri və bunarla bərabər Rəşid Behbudov, Qədir Rüstəmov, Musanın Anası, Musa, Musanın Qardaşı, şəhid olmuş oğlunun yerinə səngərdə döyüşən ata, Əsgər Köynəkli Sürücü, Fazil Müəllim, Polis, Rəşid paşa, Qatır Məmməd, Elçibəy, Sambist Eldar, Xanəndə Baratın xanımı, atasının əksinə danışan Keçmiş Əsgər, Zakir Fəxrinin şəhid qardaşı Kamil və on səkkiz yaşlı bacısı, Yiyəsiz Ölkənin Yiyəsiz Övladları, At Belində olan Adamın Oğlu və başqaları.

Romanda ikinci grupun nümayəndələri də var ki, bunlar öz mənafeylərinə görə hər şərəfsizliyi etməyə hazırdılar. Onlardan At Belində Olan Adam, Müstəntiq, Hakim, Üzünə Allahın Tüpürdüyü Adam, Şeytan Övladları, Bordağa Bağlanmış Buğaya Dönən Məmurlar, Səhiyyə Nazirinin Müavini, Katib, Baş Mühasib, Polyoniçko, Şerbak, Polkovnik, Qorbaçov, Poqasyan, Zori Balayan, Aqambekiyan və sairələrinin adını çəkmək olar. Bu tiplərin hər birini yazıçı maraqlı şəkildə dindirir və öz sözləri ilə iç üzünü açır.

At Belində Olan Adam, Müstəntiq və Hakim kimi obrazlar öz mənafeyləri üçün hər şeyi qurban verməyə hazırdırlar. A.Abbas bu mənfi tiplərin iç üzlərini açarkən hər birinin şəxsi keyfiyyətlərini nəzərə almış, əsasən bir-birinə bənzəməyən obrazlar qaleriyası yaratmışdı.

Romanın dili çox maraqlı, rəvan, yığcam, xalq danışıq dilinin motivləri əsasında təbii dağ bulağının büllur suyuna bənzəyir. Oxucu əsəri oxuyarkən yorulmur, sanki dincəlir, dağ zirvəsindən başlayan şəffaf bulaq suyu kimi ruhunu təzələyir. "Dolu" romanı A.Abbasın yaradıcılığının demək olar ki şah əsəridir. O Qarbağ harayını- viran olmuş Dünyanın Ən Varlı Şəhərinin əsirlik faciəsini zaman-zaman insanlara xatırladacaq, onun taleyinin acı məqamlarını əsirlər boyu vərəqləyərək unutmağa qoymayacaqdı.

Sabir Rüstəmoğlu

Ədalət.- 2010.- 5 mart.- S. 7.