NOVRUZ BAYRAMI
Birlik, qardaşlıq bayramı,
xalq şənliyidir
Novruz
əsrlərin dərinliyindən gəlib bizim
günlərə çıxmış ən şən
və gözəl bayramlardan biridir. Qədim
İran şəmsi təqvimi ilə fərvərdin
ayının birinci gününə, Qriqori təqvimi ilə
mart ayının 21-22-nə və ya nadir hallarda 23-nə
düşür. Ölkəmizdə Novruz bayramı bir
çox türk və müsəlman
ölkələrində, o cümlədən Orta Asiya
respublikalarında və Azərbaycanda qeyd edilir. Bir çox tədqiqatçılar Novruzun yaranma
tarixini, onun zərdüştlük və ya müsəlman
mədəniyyəti ilə əlaqələrini
araşdırmış, əski mənbələrdə
bir-birini təkzib və ya təsdiq edən müxtəlif
faktlar aşkar etmişlər. Lakin ümumi belədir ki,
Novruzu konkret bir dinlə, etiqadla bağlamaq düzgün deyil.
Qədim dövrlərdən bəri xalqımız Novruzu yeni
ilin başlanğıcı hesab etmiş, onu bolluq,
bərəkət və firavanlığın əzəli kimi
rəmziləşdirmişdir.
Novruz bayramını
qeyd etmək təzə ili, baharın ilk gününü
qarşılamaq deməkdir. Alimlərin fikrincə bu
bayramın tarixi çox qədimdir. Qədim Vavilona da bu bayram
nisanın (mart, aprel) 21-ci günü qeyd olunurdu və 12
gün davam edirdi. Bununla belə bu 12 günün hər
birisinin öz ritualları (mərasim, ayin), öz
əyləncələri mövcud idi. İlk yazılı
mənbədə qeyd olunur ki, Novruz bayramı b.e.ə. 505-ci
ildə yaranmışdır.
İslam
xadimləri bu bayrama həmişə dini rəng
verməyə çalışırlar. Ancaq Novruzun
İslamdan da əvvəl yaranmasına görkəmli
maarifçilərdən Firdovsi, Rudaki, Avisenna, Nizami , Sədi,
Hafiz və başqaları da təsdiq edirlər. Novruz
bayramının yaranması tarixinə həsr olunmuş
yazılardan Nizaminin "Siyasətnamə"sini, Ömər
Xəyyamın "Novruznamə"sini və
başqalarını qeyd etmək olar.
Novruz
bayramının mənşəyi, onunla bağlı
əsatirlər, miflər qədimdir. Tədqiqatçılar
Novruz bayramının məhz yaxın şərqin qədim
əkinçiliklə məşğul olan xalqlar arasında
meydana gəldiyini söyləyirlər. Novruz
bayramının ayrı-ayrı tarixi və əfsanəvi
şəxsiyyətlərin (əfsanəvi İran
şahları Kəyumərs (Avestada Qaye Mərdan),
Cəmşid və başqaları) adı ilə
bağlamağa çalışmışlar. İslam dini,
Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələrində
yayıldıqdan sonra Ərəb xilafəti bu ölkələrin xalqlarının
adət-ənənələrini, bayramlarını təqib
etməyə başladı. Əsrlər boyu dini xadimlər
müxtəlif təriqət nümayəndələri bu bayramı
təbii və tarixi köklərindən ayırmağa
çalışmış, ona dini, mövhumu libas
geyindirməyə cəhd göstərmişlər.
Hətta bəzi din xadimləri belə bir fərziyyə
uydurmuşlar ki, Novruz bayramı guya IV xəlifə Əlinin
hakimiyyətə (656-661) gəldiyi günlə
əlaqədardır. Halbuki İmam Əli iyul
ayında hakimiyyətə gəlmiş, Novruz isə yazda
bayram edilir. Əslində, xalqın bayramla əlaqədar
keçirdiyi mərasimlər heç bir dini ehkamlarla
bağlı deyildir. Əksər xalqlar bahar bayramının
əsl mahiyyətindən doğan bir sıra
adət-ənənələri , oyunları indiyədək
saxlamışlar. Orta əsr müəllifləri
şərq ölkələrində islam dini yayıldıqdan
sonra da Novruz bayramında yaz ənənələrinin,
əkinçilik təqvimi etiqadlarının möhkəm yer
tutduğunu göstərirlər.
Əbu Reyhan əl-Biruni
(XI əsr) Novruz bayramı haqqında müxtəlif
rəvayətlərdən onun yaranması
səbəblərindən, bu bayram münasibətilə xalq
arasında yayılmış adət-ənənələrdən
bəhs etmiş, Novruz bayramının təbiətin
oyanması , əkinçilik təsərrüfatının
başlanması ilə bağlı əsl dünyəvi bayram
olduğunu qeyd etmişdir. Nizamül Mülk (XI əsr)
"Siyasətnamə" əsərində Novruz
bayramından yazın gəlişi ilə əlaqədar
keçirilən kütləvi xalq bayramı kimi bəhs
etmişdir. Novruzun gəlişi klassik şərq, o
cümlədən Azərbaycan poeziyasında geniş
yayılmış "Bahariyyə" adlı lirik
şeirində də təsvir və tərənnüm edilir.
Novruz şimal
yarımkürəsində astronomik yazın
başlandığı, gecə-gündüz
bərabərliyi günündə (martın 20, 21, 22-də)
keçirilir. Bir sıra xalqlar yaz fəslinin
gəlməsini təbiətin canlanması ilə
bağlamış, bu münasibətlə şənliklər
keçirmiş, onu yeni ilin başlanğıcı kimi bayram
etmişlər. Qədim zamanlardan başlayaraq İran,
Əfqanıstan, Tacikistan, Özbəkistan və bəzi
başqa şərq xalqları ilə yanaşı
azərbaycanlılarda baharın - yeni ilin gəlişini
şənliklərlə qarşılayırdılar.
Martın 21-i İran və Əfqanıstanda rəsmi
təqvimin ilk günü sayılır. Novruz
dünya xalqlarının bayramı kimi hər bir xalq bu
bayramla bağlı etnik, yerli milli
xüsusiyyətlərinə uyğun,
özünəməxsus mövsüm nəğmələri,
mərasim nəğmələri yaratmışdır.
Ümumilikdə Novruz İranda, Qafqazda və Mərkəzi
Asiyada çox təntənəli şəkildə qeyd
edilir. Albaniyada Sultan Nevruz bayramı dini bayram kimi
Bəktaşilik təriqətinin davamçıları
tərəfindən qeyd edilir. Bu cür məkanlar arasında
Los-Anceles,
Novruz inanclarının
əsasında insana, təbiətə həyat verən
dörd ünsürün - Suyun, Odun, Yelin (havanın),
Torpağın isinməsi, "dirilməsi" durur. Odur ki, Novruz
şənlikləri təzə ilin başlanmasına, yəni
martın 21-nə dörd həftə qalmış
keçirilməyə başlayır. Bu aya Boz ay deyirlər.
Həmin ayın hər
çərşənbəsi təbiətin bir
ünsürü ilə əlaqələndirilmiş və
beləliklə, insanların təsəvvüründə
ilaxır çərşənbələr
yaranmışdır. Əski inamlara
görə bu çərşənbələrin hər
birində təbiətin dörd ünsüründən biri
"dirilmişdir". İlin Novruzdan
əvvəlki dörd axır çərşənbəsi
müqəddəs sayılır. Bunlar Su
çərşənbəsi, Od
çərşənbəsi, Yel
çərşənbəsi və Torpaq
çərşənbəsi adlanır.
Birinci su
çərşənbəsi adlandırılırdı. Yəni, bahara
doğru çayların azacıq buz bağlayan yerləri
əriyib çaylara tökülür. Torpaq
yavaş-yavaş islanmağa başlayır. Qızlar bulaqlardan sərin, şirin su
gətirərdilər, evin ətrafına
çiləyərdilər, üzlərini yuyardılar.
İkincisi od
çərşənbəsi adlanır. Ona
görə ki, bahara doğru günəş yavaş-yavaş
torpağı qızdırır, isindirir, onu yaratmaq
üçün hazırlayır. Od
çərşənbəsində tonqallar qalayardılar. Hər ailə üzvünün adına bir
dənə şam yandırardılar. Xonçalar
düzəldilərdi.
Üçüncüsü
yel çərşənbəsidir. Bəzi
bölgələrimizdə çox əziz tutulur. Yəni
yel artıq azacıq oyanmış torpağı
, təzəcə çıxmış yaza
həsrət gülləri tərpədir, tumurcuqlanan
ağacları yellədir.
Axırıncısı
torpaq çərşənbəsidir. Torpağı ana
təbiət - Allahımız su ilə islatdı,
günəşlə isitdi, onu yaratmağa hazırladı.
Ona görə də, ilk yaz əkinini
xışla-kotanla məhz torpaq çərşənbəsi
günündə başlayardılar.
Su və odla
bağlı maraqlı ənənələr var. Azərbaycan
bir odlar ölkəsi kimi odla bağlı zəngin
ənənələrə malikdir və bu su saflaşma,
təmizlənmə əlamətidir. Tonqallar qalanır
və Novruzdan əvvəl axırıncı
çərşənbə yaşından və cinsindən
asılı olmayaraq hamı tonqalın üstündən yeddi
dəfə tullanmalıdır, ya bir tonqalın
üstündən yeddi dəfə və ya yeddi tonqalın
hərəsinin üstündən bir dəfə. Tullanmaqla
bərabər bu sözlər deyilir:
"Sarılığım sənə,
qırmızılığın mənə". Tonqal heç vaxt su ilə söndürülmür.
Tonqal özü sönəndən sonra cavan
oğlan və qızlar həmin tonqalın külünü
yığıb evdən kənar bir yerə, çölə
atırlar. Bu o deməkdir ki, tonqalın
üstündən tullanan bütün ailə üzvlərinin
bədbəxtçiliyi atılan küllə birlikdə
ailədən uzaqlaşdırılır.
Su ilə
saflaşma isə suyun real əlamətilə
əlaqədardır. Su ilə əlaqədar olan
ənənələr Azərbaycanda təzə illə
bağlıdır. Təzə ildə axar
suyun üstündən tullanmaqla, keçən ilin
günahlarını yumuş olursan. Bundan
başqa bütün ailə üzvləri ötən ilin
axırıncı gecəsi, yatmazdan əvvəl bir-birinin
üstünə su çiləyirlər. Deyilənə
görə axırıncı çərşənbə
gecəsi bütün axar sular dayanır və hamı ona
səcdə edir, hətta ağaclar da yerə əyilir. Əgər
təzə il axşamı hər kəs
bu
Çərşənbələrin
içində ən vacibi axırıncı - axır
çərşənbə axşamıdır və əsas
qəziyyələr onda başlanır. Həmin gün qədim
ənənələrlə zəngin olur, bütün
həyat tərzini əhatə edən, təzə ilə
xoş arzular, ailəyə səadət, xoşbəxtlik və
bütün bədbəxtlikdən uzaq olmaq arzulanır. Bütün
evlərdə bayram süfrəsi açılır.
Cürbəcür yeməklər, əsasən aş,
şirniyyatlar: paxlava, şəkərbura,
şəkərçörək, şorqoğal, badambura
və s. Bayram süfrəsində bayram xonçasının
olması vacibdir. Xonçanın ortasında
səməni, hər ailə üzvünə şam, boyadılmış
yumurta qoyulur. Stolda yeddi növ yemək
olmalıdır. Həmin gün hamı
öz evində olmalıdır, ancaq uşaqlar ata-analarına
baş çəkib, yenə də evə
qayıtmalıdırlar.
Azərbaycanda
adətə görə Novruz bayramında göyərdilən
səməni yazın gəlməsinin, təbiətin canlanmasının,
əkinçiliyin rəmzidir. Azərbaycan kəndlisi səməni
göyərtməklə növbəti təsərrüfat
ilinə bərəkət, bolluq arzulamış, bayrama
dörd həftə qalmış, hər çərşənbə
axşamı və bayram günü tonqal qalamaqla, mahnı
("Gün çıx!" nəğməsi və s.)
qoşmaqla oda, atəşə, günəşə olan etiqad
və inamını ifadə etmişdir. Bütün
bu mərasimlər İslamdan çox-çox əvvəl
mövcud olmuş qədim şərq
ənənələrinin davamıdır. Novruz
bayramı qabağı adətən evdə,
həyətdə abadlıq, təmizlik işləri
aparılır, ağac əkilir və s. Novruz bayramında
şirniyyat növləri (qoğal, külçə,
fəsəli, paxlava, şəkərbura,
şəkərçörəyi və s.) və plov
bişirilir. Rəngbərəng yumurta boyanır,
məcməyi və sinilərdə xonça bəzənir,
şam yandırılır, tonqal qalanır, səməni
qoyulur, ölənlərin xatirəsi yad edilir,
küsülülər barışır, qohum-qonşular
bir-birinə qonaq gedir, pay göndərirlər.
Bayram həm
də qədim oyunlarla zəngindir. Xalqı tərənnüm edən
yaradıcılığının bütün janrlarından
ən çox nağıllar, hekayələr, dastanlar,
lətifələr, məsxərələr və s.
istifadə olunur. Qədim ənənələrdən
"Xıdır İlyas" (məhsuldarlıq,
çiçəklənmə rəmzi), "Kos-kosa" -
meydan məzəli oyunu (baharın gəlməsi rəmzi)
və falabaxmanı qeyd etmək olar.
Novruzun ən
yüksək zirvəsi köhnə il öz
səlahiyyətlərini təzə ilə verəndə olur.
Bu anda köhnə ənənəyə görə Novruzun
şərəfinə top və tüfənglərdən
yayılım atışları açılır. Hələ XIX əsrdə
N.Dubrovin bu haqda belə yazmışdır: "Azərbaycanda
Baharın gəlməsini şəhər və
kəndlərdə açılan yayılım atışları
bildirirdi". Azərbaycanda Novruz bayramı
təntənəsinin iştirakçısı olan Adam Oleariy
hələ 1637-ci ildə yazırdı: "Münəccim
(astroloq) tez-tez astronomik cihaz və günəş saatı
vasitəsilə günəşin hündürlüyünü
təyin edərək gündüzlə gecənin
bərabərləşdiyi anda elan etdi: "Təzə il
gəldi!" və elə bu anda yayılım
atışları başlandı, şəhərin
qüllələrindən və divarlardan musiqi sədaları
ucaldı. Beləliklə, Bahar bayramı
başlandı".
Xalq arasında
deyirlər: "Əgər bayram günü evdə olmasan,
yeddi il dərbədər olacaqsan". Bir qayda olaraq
çöl qapıları bağlanmırdı. Təzə
ilin birinci günü bütün gecə işıqlar
söndürülmür, sönmüş od, işıq
bədbəxtçilik əlamətidir.
Novruzu qeyd edərkən
kəndlilər təzə ilin necə keçməyini - quru
və yaxud yağışlı, məhsuldarlığın
dərəcəsini təyin edirdilər. Ənənəyə
görə Novruzun birinci gününü - yaz, ikinci - yay,
üçüncü - payız, dördüncü
günü isə - qış sayırlar.
Nadir XƏLİLOV
Ədalət.-2010.- 16 mart.- S.7.