UCALARA BİR DİVANƏ YÜRÜŞÜ

Şair Xanəmirin "Saatım Bağdadda qaldı" kitabı haqda dost sözü

Burularaq içini yaralayan hər hansı bir Söz, hər hansı bir Fikir artıq səni düşündürmür. Bəlkə də içdən yaralanmağın fəsadları qatır başını, qoymur düşünməyə. O Söz, o Fikir, elə o cür də doğulur: yarıqatil, yarıyarıqalib, yarıhökmüran kimi. Bəzən də miskincəsinə - yarıqafil kimi... Amma necə var eləcə doğulur - haqdan gələn görünüşüylə.

Bəzən canında cızılmış bir şeirin alayarımçıq rəsmi uzun zaman yorur səni. Boyalar durulmur, rənglər qarışır, heç nəyi yerinə qoymaq mümkün olmur. Olumsuzluq üzə durur. Onda barışmağa məhkum olursan - "sən məğlubsan!" - düşünürsən artıq. Yaxşı ki, yazmırsan o üzqaralığını. Özünü, daha doğrusu, Sözünü qoruyursan.

Adlarını çəkmək istəmirəm, vergili şairlərimizdən Sözə münasibətdə pinti olanı çoxdu. Adamın heyifi gəlir yazdıqlarına. Daha doğrusu düzdüklərinə. Bəzən o boyda talant yiyələrində səriştəsizliyə təəccüblənirsən.

Amma ustadlar üçün sözün urvatı mənanın sambalından heç də az əhəmiyyət daşımır. "Fərman padşahındı, dağlar bizimdi..." deyən Dadaloğlu kimi. Bu misranın havasına bəlkə də eposlar yaratmaq olar. Aşıq Ələsgərin "Çərşənbə günündə çeşmə başında..." misrası da elə bu qəbildəndi. "Burda ağlayanlar güləcək gorda, Gorda ağlayanlar güləcək harda?.." deyən məşhur şairimiz Vaqif Bayatlının bəlkə də irfan-təsəvvüfün özəyindən əsən nəfəsindən öz xəbəri yoxdu heç. Yəni Yunus Əmrənin " arı bal yapır, amma onu izah edə bilmir..." məşhur kəlamında olduğu kimi. Amma bu misralar üzərindən adlayıb ruhun klassik anlamda təcəllasının işığında səyyaha çevrilib üzü keçmişlərə və eynən də üzü gələcəyə yollar getmək olar.

Sözün çəkisi harda üzə çıxır? Heç şübhəsiz, sözə çəki verən birinci şərt Allahın iznidi, səmimiyyətdi, yenilik və onu gətirənin təfəkkürü və qələminin gücüdü. Söz yiyəsinin orijinallığı, vergili olması bütün bu şeylərin sinteziylə izah olunur.

Çağdaş ədəbiyyatımızın ünlü simalarından olan Xanəmirin "Vektor" nəşriyyatında quşdilixanəmirkülsoyuğu imzasıyla nəşr etdirdiyi "Saatım Bağdadda qaldı" şeirlər kitabını oxuyan hazırlıqlı oxucu mənim yuxarıda söylədiklərim qənaətində olar yəqin (hazırlıqlı oxucu dedikdə bu ifadənin altını özəlliklə cızıram, hazırlıqsız oxucu üçün bu gün yüzlərlə, minlərlə tartan-partan şeylər yazanlar var. Onlar olmuşlar, olacaqlar. Hazırlıqlı oxucu isə klassik ədəbiyyatın bünövrəsi üstündə biçimlənən, çinlənən, dikələn, dünyaya açılan çağdaş sənət əsərlərini dolğun qiymətləndirməyi bacaran az saylı elitar oxucu təbəqəsidir). Bu kitabla ilkin tanışlıqdan olduqca coşqun, susması olumsuz, azman bir söz boyası fırtınasına, hisslərin öldürücü deyil - yaşadıcı burulğanına düşdüyün qənaətinə gəlirsən. Çalarların şüuraltı təsir gücü oxucuya bəzən şeir oxuduğunu unutdurur. Bax, bu məqamda açılır kitabın müəllifi Xanəmirin bir şair kimi ustalığı. Onun şeirimizin sabahına saldığı işıq qaranlıqları yoğurub-yapır desəm, bəlkə də vermək istədiyim qiymət kiçilər. O, əslində özü öz işığına bələdçilik eləyir. Özü özündən qabaqlarda yürüyür.

Kitabdakı şeirlərin təsir gücü heç də həmişə düşüncəylə hissin burulğanından qaynaqlanmır. Burada şüurun önünə hərfi mənada çəkilmiş bir baryer var. Oxucu onu duyur, görməsə də ona dirənir, amma aşa bilmir. Çünki hissləri emosional bir yöndən idarə edən olduqca güclü söz fırtınası göz açmağa imkan vermir. Bu şeirlər barədə ilkin təəssüratı başqa cür vermək olumsuzdu. Söhbət heç də bənzərsiz deyim tərzinin doğurduğu ovqatdan getmir. Söhbət ruhun əzəmətindən geir. Bu şeirlərdə ən önəmlisi sınmaz, bölünməz, sözdən-sözə pillə-pillə dikələn, harada duracağı sirli olan, oxucunu məhəklərə çəkən azman bir ruhanilik ab-havası, içdən ucalara bir divanə yürüşü var. Yəni, qısası, hisslərin paklığı şüura əlyeri qoymur bu yazılarda. Şair ruhun və hisslərin çalpaşıqlı biyabanlarında alaçıqsız, komasız bir divanə kimi öz yürüşünü yapır. Əcəba, yeni təbirlə desək bu bir andeqraundluq deyilmi? Əslində elədir. Əslində heç kimin inanmadığı bir olumsuzluğu, məsələn, deyək, milyonların arzuladığı xəyali bir divarı yıxmaq missiyasını öz üstünə götürmüş ideal qəhrəmanlardan fərqli olaraq, şair heç kimin önündə öhdəlik götürmədən o divarın arxsında nələrin olduğundan asanlıqla, çəkinmədən, şirr yüklü söz açmaqla o qəhrəmanlardan qat-qat ucadarda dayanır. Daha doğrusu o, koordinatlar verir, parametrlər cızır, oxucunun mənzil başına çaşmadan yetməsindən ötrü hər şeirini bir yol hərəkəti nişanına çevirərək sonsuzluq müstəvisindəki keçilməzliklərə sancır. Oxucu isə yolun həzzini sinirləriylə duyaraq bu yolçuluğun bitib-tükənməzliyinin fərqində olur, bir də gözlərini açır ki, artıq divarın o üzündədi. Sənətin möcüzəsi həmişə heyran edir; bu aksiomadır. Qolu-qanadı qıran, yolu üzlərə qapayıb çaşqınlıq yaradan isə sənət yox, qrafamanlıqdır. Xanəmirin bu kitabı gərdişlə hələm-hələm uzlaşmayan ruhani bir ab-havanın, daha dəqiq desək, ilahi eşqə bağlılığın təcəllasıdır. Bir haşiyə: səhv etmirəmsə R.M.Rilke təxminən belə təlqin edirdi ki, hər dəfə şeir yazmaq ab-havasına köklənirkən əgər dünyaya, predmetlərə yer üzünə ilk qədəm basmış bir insan heyrətiylə baxmasan yazdığın təbiilikdən uzaq olacaq. Təsadüfi deyil ki, Xanəmirin bütün şeirlərinin (nəinki şeirlərinin, səhv etmirəmsə, eləcə də bütün digər yazılarının) ilk sətiri " ey dadi-bidad..." kimi heyrət ifadəsiylə başlayır. Burada bir haşiyə də çıxmaq istəyirəm: bir dəfə tənqidçi Əsəd Cahangir bu kitabdakı "dadi-bidad..." məsələsinə olduqca orijinal bir açıqlama verdi. O, bu ifadənin Xanəmirin şeirlərilə oxucu ruhunun əlaqəyə girməsi üçün çağrı (zummer) rolu oynadığını tutarlı bir şəkildə izah etdi.

Bu kitabla tanışlıq qənaətimcə qələm kağız münasibətindən çox, müstəviyə kətan və fırça assosiasiyasını gətirir. Bu şeirlər ayrı-ayrılıqda bir yazı məhsulu kimi oxunmaq üçün deyil, sanki usta bir rəssam tərəfindən kətana çırpılmış çeşid-çeşid ilkin rəng çiləntiləri olmaqla küll halında qavranmaq üçündür. Rənglərin mozaikası o qədər cəlbedicidir ki, kətanda hansı rəsmin çəkiləcəyi haqda oxucuya düşünmək şansı qalmır və kitab su kimi içilir desəm yerinə düşər. Ən əsas şərt budur ki, oxucu yorulmur. Bir ruhun cızdığı poetik trayektoriya öz genişliyilə səni qoynuna alır. Şairin özəl təhkiyəsi səni kərən-kərən bu kitaba qayıtmağa, rəngləri bir də seyr etməyə sövq edir. Rənglər ruhuna hopunca - rəsmi cızmaq sənə, sənin öhdənə qalır. Şair sonluğu oxucuya buraxır. Bu bir eksperiment deyil, yox, bu oxucu-şair kontaktının sadəcə orijinal formasıdır. Hər yazar öz oxucusuyla əlaqəsini öz ustalığı səviyyəsində qurur. Bu baxımdan Xanəmirin bu kitabdakı uğuruna söhbət ola bilməz. Kitabdakı şeirləri bir-bir analiz etmək amacım yoxdur. Yalnız bircə misalla kifayətlənirəm: 80-ci səhifədə yer almış "quşun adama keçişinə şahidlik edən türkü" əsəriylə ədəbiyyatımıza son dərəcə yeni bir ifadə tərzinin gəldiyini qürurla qarşıladım. Mən bu əsərin də şərhindən uzağam. Olsun ki, bu, ayrıca tədqiqat mövzusudur. Ümumiyyətlə, şərhi bəyan edilən əsərlərin qazandığından çox itirdiyi qənaəti doğrudur. Hər oxucunun özəl qavramı daha önəmlidir. Amma bu əsərə diqqəti yönəltməmək, öz görmə bucağından işıqlandırmamaq qeyri-səmimi olardı. Şairin bu şeiri basmaqəlib düşüncə tərzlərini dağıtmaq üçün bir tornadaya oxşayır. O ki qaldı bu yazının mifik anlama daha çox yaxın olan hissi tutumuna, obrazlı desək, gülün ləçəklərini qoparmaqla özəkdə nə durduğunu bilməyə cəhd etmək əbəsdir - gülün özəyi arılıqdır... Şərhsiz!

Bu kitabla bağlı bir çox məsələlər öz həqiqi tədqiqatçısını gözləyir. Xüsusilə ideya-təfəkkür məsələləri çözümünü istəyir. Mən bir oxucu, bir dost sözü söylədim. Söz önündə emosiyasını cilovlaya bilməyən bir insan kimi hisslərimi bölüşdüm. Bundan məmnunam. Amma tədqiqatçı sözü, tənqidçi tərəzisi ayrıdır, ola bilsin, daha maraqlı məqamlar üzə çıxmış olar. Hər halda ədəbiyyatımızın uğuru olan bu kitabı oxuyun, dostlar. Özünüzü hazır bilirsinizsə mütləq sevəcəksiniz!

ZAHİD SARITORPAQ

Ədalət.- 2010.- 20 mart.- S. 22.