RƏSUL RZA İLƏ
ÜZ-ÜZƏ və RƏSUL RZA HAQQINDA – 4
RƏSUL RZA -100
QARA QARAYEV MƏKTƏBİ
VARSA RƏSUL RZA
MƏKTƏBİ DƏ VAR...
Uzaq... uzaq illərin birində
böyük şairimiz Rəsul Rza haqqında heç bir yanda
çap etdirə bilmədiyim bir məqalədə
yazmışdım: "Əllinici illərdə və bundan
sonra ədəbiyyata gələn ədəbi nəslin bir
çoxunun bəxti onda gətirdi ki, onların taleyinə Rəsul
Rza kimi bir şair havadar oldu. Bu sözün həm fiziki mənasında,
həm də mənəvi mənasında. Maraqlıdır
indinin özündə də Rəsul Rza barədə yazanda
"onun məktəbi" ifadəsini yazmaqdan qorxurlar. Ancaq bu
ifadəni biz tənqidimiz üçün, ədəbiyyatşünaslığımız
üçün doğma-laşdırmalıyıq. Bu
sözdən, onun həqiqi silqətindən çəkinməməliyik.
Qorxmamalıyıq. Necə ki, musiqişunaslar çox
böyük ürəklə, səxavətlə,
inadkarlıqla, layiqincəsinə "Qara Qarayev məktəbi"
deyirlər.
"Qara Qarayev məktəbi"
bizim musiqimizdə var.
Bu danılmazdır.
Və eyni hüquqla, eyni
inadkarlıqla, eyni səxavətlə, açıq ürəklə
biz Rəsul Rza məktəbi deməliyik. Əgər sinəmizdə
ürək döyünürsə, deməliyik.
Bu danılmaz həqiqətdir!"
Bir şeyi boynuma alım ki,
mən həmişə ədəbi və musiqi aləmində
paralellik gəzəndə, müqayisə aparanda belə qənaətə
gəlmişəm: Rəsul Rzanın əllinci illərdən
sonrakı yaradıcılığı ədəbiyyatda
hansı mənanı kəsb eləyibsə, hansı rolu
oynayıbsa, Qarayev musiqisi də bütünlüklə bəstəkarlıq
da o deməkdir. Və yaxud əksinə. Və hətta mən
bu iki sənətkarın özlərindən sonra gələn
nəslin həyatında Şəxsiyyət kimi tutduğu
mövqeləri də eyni səviyyəli hesab eləyirəm. Bu
şəxsiyyətlərin hər ikisi neçə-neçə
gəncin taleyində həqiqi mənada "ata",
"üz tutulan insan", "kömək ümüdi
gözlənilən" adamlar olublar.
Hər ikisi yüksək
zövqlü şəxsiyyətlər idi.
Hər ikisi əsil Azərbaycan
ziyalısı idi.
Hər ikisi kökə
bağlı, milli ənənəyə bağlı,
bayatılardan gözləri dolan, ağılardan ağlayan, əsl
dost itkisindən əziyyət çəkən insanlar idilər.
RƏSUL RZA ŞEİRLƏRİ TÜRKİYƏDƏ...
Azərbaycanın görkəmli
şairi Rəsul Rza dünya xalqlarının dilinə tərcümə
olunan şairlərdən biridir.
Rəsul Rzanın şeirləri
Kanada da çap olunmuş (mən bunu xüsusi olaraq
vurğulayıram, ona görə ki, bir azdan da
oxuyacağınız kimi Kanadada şeir bir o qədər
sevilməz) dünyaca tanınmış çex şairi
İrje Taufer tərəfindən tərcümə
olunaraq,çex dilində yayınlanmış və Sovetlərdə
yaşayan bir çox millətin dilində də bu şairin
şeirləri oxunmaqdadır.
Bilmirəm, mənim bu xəbəri
yazdığımdan qabaqlar Rəsul Rza şeiri toplu
halında,yəni kitab şəklində türkcəyə
çevirilib ya çevirilməyib, amma mən bilidiyim budur ki,
çox şükürlər olsun,belə bir böyük
şairin şeirləri onun canı qədər sevdiyi türk
dilinə vəya belə deyək Türkiyə türkcəsinə
də tanıdıldı.
Rəsul Rza Sovetlerin
burum-burum vaxtında, hələ qlavlitin meydan oxuduğu və
türk şairlərinin Azərbaycanda demək olar ki, yasaq
olunduğu illərdə heç kimsəyə boyun əymədən
onların şeirlərini azəri türkcəsinə cevirən
bir sənətkardır. Azərbaycanın bir çox şair
və ziyalısının Türkiyəyə qarşı
sevgisinin oyanmasında Rəsul Rzanın xidmətləri əvəzsizdir
və çox zaman da həyatı bahasına başa gəlmişdir
bir çox şeylər. Bu gün bunları beləcə
söyləmək bir mahnı oxumaq kimi bir şeydi. Amma, illər
öncəsi belə şeyləri eləmək bir qəhrəmanlıq
kimi dəyərləndirilirdi və Rəsul Rza da heç kəsdən
mükafat gözləmədən bunu eləyirdi.
O illərin şərtlərində
belə şeyləri eləmək hər adama nəsib olmurdu.
Rəsul Rza vətəni Azərbaycanda ölümündən
sonra da gənclik və ədəbiyyatı dəyərləndirən
adamlar tərəfindən son dərəcə böyük
hörmətlə sevilən bir şairdir və
ziyalıdır sözün həqiqi mənasında.
Yenə də təkrar edirəm: mənim bildiyimə görə gec də olsa, belə bir gözəl addım atılmış və özünün görə bilmədiyi bir gerçək həyata keçirilmişdir
Rəsul Rzanın şeirlərini Türkiyə türkcəsinə çevirmək bir o qədər də zorluq tələb eləmir. Çünki Rəsul Rza elə azəri türkcəsində yazanda sanki öztürkcədə yazırdı və onun şeirlərinin çevirilməsi məncə bir o qədər də çətin deyil.
Türkiyədə çap olunan kitabda belə bir ön söz var. Bu fikirlər bizim oxucular üçün tam bəlli olsa da, mən bu sözləri bizim türkcəyə çevirmədən oxuculara çatdırmaq istəyirəm.
Ön sözdə yazılır": Rəsul Riza"nın şiirleri insan severlik emelinde bizim bakımdan fütürist və muhteva bakımından toplum çizgisindədir. Dili oldukça zenqin və varlıklıdır. Önceki şairlerin dilinə göre, kavram, ses və mana bakımından önemli ayrılıklar taşır. Azeri şiirine kısa və besit görünüm kazandırdı. Resul Rıza"nın şiirlerinde vezin, kafiye ve belirlənmiş diger kurallara yer vermemsi çok tartışıldı... "
Kitabda bizə məlum olan bu fikirlərə yer verən tərcüməçi dünyaca tanınmış bir çox sənətkarın da sözlərinə yer vərmişdir.
Onlardan bir
neçəsi:
Çingiz Aytmatov":Aziz
Resul Hoca, dönemimzin en fazla sayğı duyduğu şairlerdən
birisiniz, ilham dolu düşünceler ve imgeleriniz için
sağolun"
Kara Karayev(Azeri
bestekar)":Resul Riza eserləri köhnelik korkusunu
taşımayan sanatçılardandır. Hergün
dündən daha iyi ve varlıklı. "
Dizon Karter (Kanada)":Kanadada
şiir az okunur. Şiir kitabları seyrek durumlarda yeni
baskılar yapar. Oysa Resul Rizanın şiirləri gərək
Kanadada, gərək Amerikada onbinlərcə okurla buluştu.
"
Bu ifadələrdən də
anlaşıldığı kimi Rəsul Rza şeirin yeni, təkrarsiz
bir ismi olaraq yaşadı. Yenilikci və təkararsız idi. Rəsul
Rza güclü bir şair olaraq şeir dilini
danışıq dilinə yaxınlaşdırmağı
bacarmışdı. Bu heç də şeirin klassik dəyərini
düşürmək kimi anlaşılmamalıdır.
Rəsul Rza
yaşadığı illərin bütününü
mübarizə və təlaşda keçirmiş, ən
vacibi isə bir xarakter olaraq heç zaman əyilməmiş və
dönməmişdir. Azərbaycanda aydın bir cəmiyətin
yetişməsində böyük və əvəzsiz xidmətləri
olan bu şair, nə yazıq ki, heç rahat olmadı ölənə
qədər.
Türkcə səslənən
Rəsul Rza şeirlərindən birindən örnək:
Ben yolcuyum
Ben yoldayım
Od ne çəkti
Küle sorun
Hangi şiirim
Bendən sonar
Yaşayacak
Ben bilemem
Halka sorun...
Qənatimizə görə
bu sətirlər Rəsul Rzanın ən
sıxıntılı günlərində yazılmış
sətirlərdəndir. Heç zaman rahatlıq nə
olduğunu bilməyən bu şair,ölümündən
sonra yaşaya biləcəyini bildiyi halda belə, yenə də
üzünü öz xalqına tutur.
Belə yazır tərcüməçi
:
"O dünün
kızıllığını yarınlarda
aydınlığa devşirmekle uğraşıyordu... "
Türkcəsi
"Ortadoğu" qəzeti 7 fevral 1995
RƏSUL RZA HAQQINDA ŞEİRLƏRİM
Haçandı şeirimizdə
sakitlikdi,
sükutdu.
Sənsiz mübarizə yox,
bizi şeirin yolunda
sənsizliyin qorxutdu.
Durğun gölə bənzəyir
şeirimizin bu günü.
Ha ətir səp, gül tulla,
heç nə dəyişə bilməz
bugünkü yoxluğunu.
Saya-saya yazılar
saya ağıldan gəlir.
Bu sayalıq içindən bəstə boyun yüksəlir.
Bütün ömrün boyunca
sən kimlərə yarındın,
kimlər sənə yarındı?
Sənsiz "yetim şeirlər"
Sənsiz "yetim şairlər"
kəlmələri yarandı.
***
Neçə-neçə şeir yazdılar
ölümünə,
hələ neçəsini yazacaqlar.
Sənə şeir yazanlardan çoxu
sənin şeirini
özgələrinin yanında
tərsinə yozacaqlar.
1984
***
Uzun ayrılıqdan sonar
bülbüllər cəh-cəh vurur şeirimizdə.
Bir vəznli,
bir rəngli
şeirlər səslənir
xeyrimizdə, şərimizdə.
hər şey "keçən ilki..., keçən,
keçən ilki...,
keçən, keçən, keçən ilki..."
kimidir.
İçimdə dəli bir fəryad,
Nə olacaq axırımız, ustad?!
1984
***
Əllərində qələm
necə də hazır imiş
ölümünə şeir yazanlar.
Sənin kişi ömrünü
min yerə yozanlar.
Başa düşə bilmirəm-
tabutunun başında
üzünə oxuyurdular
ölümün boyalı şeiri.
Mənə elə gəlir ki,
onlar.... ölüydü
Sənsə dipdiri.
1984
SON
ONLAR NƏ DEDİLƏR
ORXAN ARAS
(Almaniya)
Türkiyədə tələbəykən
Türk Ədəbiyyatı dərgisinə abunə idik.O dərgidə
zaman-zaman Azərbaycan ədəbiyyatından örnəklər
verilirdi. Bəxtiyar Vahabzadəni, Məmməd Aslanı ilk dəfə
o dərgidə oxumuşduq.O sıralar sərbəst şeirə
bir o qədər sevgi ilə baxmazdıq. Çünki Yahya
Kemal, Mehmet Akif, Necip Fazıl kimi gənç tələbələrin
örnək aldıqları şairləri sevir və
onların şeirlərini əzbərləyərək
toplantılarda oxuyurduq. Sərbəst şeirə biganə
olmamızın bəlkə də ən böyük nədəni,
o dönəmlərdə dövlət tərəfindən
sürəkli tənqid olunan Nazim Hikmətin sərbəst və
ideloji şeirləriydi. Halbuki onun fikrinin qarşısında
olan Sezai Karakoç da sərbəst şeir yazırdı,
amma biz onu da çox sevgi ilə oxumurduq.
Bir gün Türk Ədəbiyyatı
dərgisində Rəsul Rzanın da bir şeiri
yayınlandı. İndi hansı şeir olduğunu
xatırlamıram. Amma şeir məni eynən Necip
Fazılın şeiri kimi sarmış və bir neçə
gün o şeirin misralarını ağlımdan
çıxarmamışdım.
Sonralar onun şeiri ilə
yaxından tanış oldum və şeirlərini anladıqca
çox sevdim. Onun şeirləri ilk oxunuşda insana çox
bəsit görünə bilər.Amma şeirlərin dərinliyinə
varanda bəsit dillə söylənmiş şeirlərin dərin
fəlsəfəsinin və lirizminin olduğu həmən
ortaya çıxır.
Məsələn "Rənklər"
silsilə şeirlərini uzun illər öncə oxumama
baxmayaraq, çox misralar hələ də
yaddaşdımdarı:
Ağ,qara, sarı, yaşil, qırmızı
Hərəsi bir sınaqla bağlıdır
Biri həsrətimizi xatırladır
Biri dərdimizi, biri arzumuzu...
Bu misralar nə qədər
bəsit görünsələr də, dərin bir həqiqətləri
anladır.
Gerçəkdən də nə
zaman anam xəyalımda gözlərimin önünə gəlsə,
elə hey başındaki bəyaz örtüsü, babamı
da gecələri başına qoyduğu sarı
papağıyla xatırlayıram.
"Rənglərin də musiqi kimi ahəngi var
Ağrının, sevincin, ümidin də rəngi
var""
Nə şədər
gözəl söylənmiş sözlərdir bunlar!
Xalqımız hər rəngə bir məna verməmişmi?
Hətta xaqanların isimlərini belə Ağ Xan, Qara Xan kimi
isimlərlə tanıtmamışlarmı?
Rəsul Rza bazən bir misra
ilə belə geniş bir qavramı təsvir edə bilən
bir şairdir.Məsələn :
Yuxulu bir körpənin təbəssümü,
ümid!" misrası bir romançıya nələr
anladır, nələr...
Rəsul Rza şeirindəki
sadəlik əslində insanın sürəkli röyası
olmuş, sadə bir həyatın da təsviri və ya xəyalidir.Üç
misra ilə anladılan həyat, qarmaşadan, kirlilikdən və
ümidsizlikdən təmizlənmiş bir həyatdır:
Baharlı düzlər, dağlar
Üstünə işıq süzülən
dalğalar
Onun təbiəti, insanı,
duyğuları təsviri bir neçə kəlimə ilədir.
Duyğulu olan insan üçün bu üç, beş kəlmə
bir romandan daha gözəl, daha dərin və daha təsirlidir.
Onun eşqə
baxışı da belədir.
Söylə nədir bu ədalar
Bu işvə, bu naz
Vallah, ay qız, bu gözəllik
Sənə də qalmaz!
Bu qısa və vurucu
sözlər gün olmuş hansımızın qəlbindən
keçməmiş ki?
Tofiq Abdin
Ədalət.- 2010.- 8 may.- S. 15.