ƏDƏBİ HƏYAT
HƏMİŞƏ MÜASİR
RƏSUL RZA
Mayın 19-da
böyük Azərbaycan şairi Rəsul Rzanın anadan
olmasının 100 illiyi tamam olur. Bu münasibətlə Azərbaycanın
bir çox şəhərlərində, ali
məktəblərdə, elmi müəssisələrdə ədəbi-bədii
gecələr, müşavirələr, elmi konfranslar
keçirilib və heç şübhəsiz, bu sıradan tədbirlərin
sayı daha da artacaq.
Böyük bəstəkar
Qara Qarayev yazırdı: "Rəsul Rza elə şairlərdəndir
ki onun yaradıcılığının qocalmaq və ya
kasıblaşmaq qorxusu yoxdur. Və bu məqamda mən
böyük şairimiz Məmməd Arazın Rəsul Rzaya həsr
elədiyi şeirdən bir misranı da xatırlayıram:
"Zaman bir də çətin doğa o planeti".
Sabirdən səkkiz
yaş böyüyəm,
Koroğludan on
dörd yaş.
Ancaq hələ
nə Sabir deyəni
deyə bilmişəm,
nə Koroğlu eləyəni
eləyə bilmişəm.
Deyirəm, bəlkə
çatanda Nizami yaşına
mən də bir şey verə
bildim
insanlığın
səadət uğrunda savaşına.
İndi qətiyyətlə
deyə bilərik ki, Rəsul Rza öz əsərləri ilə
"insanlığın səadət uğrunda
savaşına" çox şey verdi. O,
XX əsr Azərbaycan poeziyasında hər şeydən əvvəl,
novator sənətkar kimi tanındı. Rəsul Rza şeirindəki
novatorluq dünya poeziyasında gedən yeniləşmənin
milli ədəbi prosesdə əks-sədasıydı.Azərbaycan
sərbəst şeirinin yaranmasını heç də
R.Rzanın adıyla bağlamaq fikrində deyilik, ondan əvvəl
də sərbəst şeirlər yazılmışdı,
lakin R.Rza sərbəst şeiri poeziyamız üçün
qanuni ədəbi fakta çevirdi. O, bu tipli şeirin ənənəsini
yaratdı. Və bu yolda R.Rza qətiyyən bəzilərinin
düşündüyü kimi ənənəyə arxa
çevirmədi.
Mənə bir sərgi salonu
verin!
Orda bir insan şəkli
asacağam-
adi bir insan.
nə elə kiçik ki,
məhəl qoyan olmaya,
nə elə böyük ki,
baxanda qorxasan.
Orda bir insan şəkli
asacam,
görünsün dünyanın hər yerindən;
zamanın keçmişindən,
dövranın indisindən,
əsrin gələcəyindən.
Bir insan şəkli asacam;
bir yanında Nəsimi-
dabanından
soyulandan sonra,
Bir yanında
məşəl kimi yanmış
Azəri qızı-
tunc heykəli
qoyulandan sonra.
...Bir insan şəkli asacam;
qapalı dodaqlarında
söz yanığı.
Ətrafında bayram
təntənələri,
Baxışında sınaq
günləri,
Dözüm sənələri.
Şəklin
müəllifi-Zaman.
Adı-insanlığın
ömür yolu.
Bu, R.Rzanın
sərbəst şeirlərindən biridir. Diqqətlə nəzər
yetirin, burada bircə qafiyə bnlə yoxdur, amma şeirə məxsus
ritm, ahəng, melodiya , ən
başlıcası isə fikir var. Ustad tənqidçimiz Məmməd
Arif R.Rzanın poeziyasını "fikir poeziyası"
adlandırmaqda qətiyyən yanılmamışdı.Bu
şeirdə şəm də R.Rza poeziyasının
başlıca atributu olan humanizm, insana, onun keçdiyi tarixi
yolu ümumiləşdirmək meyli ön
plandadır.Dünyanın XX əsr mənzərəsi R.Rza
poeziyasında bütün təzadları, fəci və
dramatik məqamları ilə əks olunmuşdur.
"Kanadada
poeziya ilə az maraqlanırlar və şeir kitabları
çox nadir hallarda təkrar nəşr olunur. Lakin
R.Rzanın şeirlərində o qədər yüksək
humanizm var ki, Kanada və ABŞ-da da onları minlərlə
oxucu alıb oxuyur və aydan-aya oxucuların sayı
artır" ("Sovetskaya literatura" curnalının
ingilis dilində nəşriyyatının məsul redaktorunun
məktubu. Moskva. 21. VI. 1965).
R.Rza XX əsr
Azərbaycan poeziyasında ilk modernist şairdir. Modern şeir
dünyanı, gerçəkliyi yeni poetik təfəkkürlə
qavramaq, əks etdirmək deməkdir. R.Rzanın
"Rənglər" silsiləsi Azərbaycan poeziyasında
Qərbə açılan ilk pəncərə idi. Böyük Nazim Hikmət yazırdı ki, R.Rza
"Rənglər" silsiləsində bir şair kimi
özü-özünü ötüb
keçmişdi.İlya Selvinski isə "Rənglər"i
rəsmdən fəlsəfəyə doğru hərəkət
adlandırırdı.O illərdə "Rənglər"
silsiləsinə görə R.Rzanı tənqid edənlərin
sayı onu təqdir edənlərin sayından çox idi.
R.Rza sanki üzünü bu adamlara tutub deyirdi:
Aydındır şeirin dili;
istəyirsən sevincdən,
istəyirsən qəmdən yaz.
Elə aydındır bu dil,
nadan yüz yol oxusun,
yenə bir şey anlamaz.
R.Rza ədəbi
məktəb banisidir (XX əsr Azərbaycan poeziyasında M.Ə.Sabirin
və S.Vurğunun da poetik məktəbləri olmuşdur). Altmışıncı illərdən
başlayaraq şeirimizdə yeni meyl, yeni tendensiya yaranır, o
zaman cavan şairlərin bir çoxu -Əli Kərim, Fikrət
Qoca, Fikrət Sadıq, İsa İsmayılzadə, Ələkbər
Salahzadə, Abbas Abdulla, Camal Yusifzadə, Tofiq Abdin bu yeni meyl və
tendensiya ətrafında birləşirlər.
Rəsul Rza
poeziyası həmişə müasirdir. Ədəbiyyata
gələn hər yeni nəsil üçün R.Rza yenidən
doğulur.
"DÜNYADAKI BÜTÜN İNSANLARI SEVİRƏM"
Bu həftə
gözəl şairimiz Abbas Abdullanın da yetmiş
yaşı tamam oldu. Şair, tərcüməçi, publisist
Abbas Abdulla ömrünün səkkizinci onilliyinə qədəm
qoydu.Bu münasibətlə Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin "Natəvan" klubunda yubiley tədbiri
keçirildi.
Üzlər ağlayırsa
Gözlər
neyləsin?
Dağlar dərddən əriyirsə
Düzlər
neyləsin?
Sular torpağın altda
Çağlayırsa
Quru çaylar
neyləsin?
İllər ömrü
talayırsa
Günlər,
aylar neyləsin?
İnsan insanı
tapdayırsa
Qoca dünya
neyləsin?
Arzu, dilək öz yerini
Tapmayırsa
Xəyal,
röya neyləsin?
Mən deyərdim
ki, bu şeir Abbasın şair kimi səciyyəsini müəyyən
mənada əks etdirən bir nümunədir.
Abbas Abdulla
saz-söz mühiti olan Borçalıda, Kəpənəkçi
kəndində dünyaya gəlib, bir sıra şeirlərində
də həmin diyarın nəğmələrinin,
aşıq havacatının ahəngini duyursan. Amma Abbas həm
də modern şairdir, şeirlərində müasir poetik təfəkkürün
izlərini hiss edirsən. Kitablarının birinə
yazdığı müqəddimədə deyir ki,Səməd Vurğun poeziyası mənim
üçün ana südüdür,Rəsul Rza poeziyası
isə havadır, sudur, çörəkdir. Körpəlikdə
mayası ana südü ilə tutulmayan cocuğun cılız
böyüyəcəyinə, sısqa olacağına
şübhəm yoxdur; havası, suyu çatmayan,
çörək tapmayan böyüyün də
yaşayacağına ümidim
Vaxtilə,
sovet dönəmində türkçülüyü təbliğ
eləmək mənəvi və bəzən də fiziki təqiblərə
yol açır. Amma Abbas Abdulla elə o dövrdə bir
türkçü kimi tanınırdı (sonralar, müstəqillik
dövründə A.Abdulla Türkiyədə konsul işlədi).
O, təkcə Azərbaycanda deyil, qardaş Türkiyədə,
Gürcüstanda və Ukrayna da yaxşı tanınır.Bu
xalqların şairlərindən çoxlu tərcümələri
var, M.Rılski adına mükafatı da tərcüməçilik
fəaliyyətinə görə alıb.
Ümumiyyətlə,
Azərbaycan ədəbi cəmiyyətini və son əlli
ilin poeziyasını Abbas Abdullasız təsəvvür etmək
qeyri-mümkündür.
Bu Vətən elə
böyük ki
Yumruq boyda
qəlbimə yerləşir.
Bu Vətən elə
ağır
bir yük ki
Yaş artıqca
onu daşımaq şirinləşir.
Bu Vətən çeşmə-çeşmə
gözümdən axar,
Bu Vətən irmaq-irmaq
içimdə çağlar.
Bu Vətən
özünü qəlbimdə,
Qəlbimi
özündə saxlar.
Bu misralar da
Abbas Abdullanındır.
YERƏ, GÖYƏ, TANRIYA YAZILAN ŞEİRLƏR
Bu il,
aprelin sonuncu günündə istedadlı bir şairənin-Nisə
Bəyimin "Ürək simfoniyası" adlı şeirlər
kitabının da təqdimatı oldu. "Natəvan"
klubunda bəzən ortabab, hətta şeirə, sənətə
çox az dəxli olan müəlliflərin
də yubileyləri, ya da yeni kitablarının təqdimatı
da olur, amma iclas zalında iynə atsan yerə düşməzgO
zəif, ortabab "şair"lərin ünvanına tərif
yağışları yağır. Elə təriflər ki,
həmin müəllif tədbir qurtarandan sonra zaldan az qala Nizami, Füzuli, Nəsimi, Səməd
Vurğun kimi çıxır...
Nisə Bəyimin, Sabirabadda , rayon mərkəzində ürəyiylə
baş-başa verən, Yerə, Göyə, Tanrıya
şeirlər pıçıldayan bu şair
bacımızın tədbirində isə cəmi otuz adam
iştirak edirdi. Xatırlayıram ki, neçə il öncə Əli Kərimin xatirə gecəsində
elə bu sayda iştirakçı vardı.
Deyim ki, Nisə Bəyimin səkkiz
şeir kitabı çıxıb və bu şeirlər qətiyyən
"şeir bazarı"nın məhsulu
ola bilməz.
Eh, dünya özü
him-cimsə,
Biləmməz
sirrini kimsə.
Onu sevə bilmədimsə,
Bu, mənim
günahım deyil.
Varmı göydə, yerdə
həyan,
Olmadı haqq mənə
əyan.
Bəndəsini tanımayan
Haqq mənim
allahım deyil.
Qəm buludları qat-qatsa,
Dağılacaq
ahım çatsa.
Hələ göylər
salamatsa,
O ah mənim ahım deyil.
Nisə Bəyimin
şeiridir bu, birinci kitabında verilib.O, dərddən, kədərdən
yazır, amma bu dərdin, kədərin içində bir
işıq var. O, vaxtdan yazır, vaxtın ritmini tutmağa
çalışır. Vaxt macəraları, vaxt duyğuları,
vaxt ağrıları onun dünya və zamanla
sorğularının predmetinə çevrilir.
Mən
haçansa bir yazımda cavan qadın yazarlarının
şeirlərindəki "seksual mənzərədən"
söz açmışdım və onların bu tipli
yazılarını tənqid eləmişdim. Belə
açıq-saçıqlığı,
yorğan-döşək prozasının şeirə gətirilməsini
poeziya üçün məqbul saymamışdım. Sonra Nisə Bəyimi xatırlayıb könül
ahlarını şeirə çevirən, sevgini insan hisslərinin
poeziyası kimi dərk edən sabirabadlı şairəmizdən
misal gətirmişdim. İndi də o fikirdəyəm
ki, qadının həyatı, taleyi əgər tənhalıqdırsa
və o, bu tənhalıqda ümidlə yaşayırsa, elə
isə yaşasın TƏNHALIQ!
Könül, nə vaxt
çatdın
segah yaşına,
Nə vaxt məndən
keçdin,
nə vaxt qocaldın?
Nə vaxt yaşa doldun, nə
vaxt böyüdün,
Göyün "ah"
qatına nə
vaxt ucaldın?
Nə tez kaman kimi əyildi
qəddin,
Sən "Sarı gəlin"i
heç
oxudunmu?
Oyanıb dünyanın
eşq yuxusundan,
Vaxtın köynəyini
heç toxudunmu?
Oxuma bu dərdi,
dilə gətirmə,
Ağrıtma dərd
tutmuş
ağır xəstəni.
Bağı da, dağı da
qara bağlamış,
Oxuma dərd kəsmiş
bu şikəstəni.
Hər dərdi oxuma,
oxuma, şair,
Dərdin də
günahı,
haqqı, ahı var.
Dərd də haqdan gəlir,
dərd əlacı da,
Dərdin də dərd
boyda bir Allahı var.
Mən bu şeirdə fərdin
ağrı-acılarını duyuram və bu fərdi
ağrılarda dünya kədərini hiss edirəm. Nisə Bəyim
deyir ki: Dərdi sinəsinə sığası deyil, Kimin
umuduna qaldı bu dünya!
Çox təəssüf
ki, Nisə Bəyimin şeirləri haqqında biz az danışmışıq. Halbuki, onun səkkiz
kitabında şeirimizin örnək olası nümunələri
az deyil. Qoy şeirə paltar
yumaq, yun daramaq, səhni-sənanı süpürmək,
xörək bişirmək kimi baxan bir çox qadın
yazarlarımız Nisə Bəyimin şeirlərini oxusunlar, əsl
şeir necə olmalıdır sualının cavabını
onun şeirlərində arasınlar.
VAQİF YUSİFLİ
Ədalət.- 2010.- 15 may.- S. 19.