Ermənilərin viran qoyduğu ərazilər

Onlardan birinin anım günüdür

XX əsrin ikinci on illiyində Azərbaycanın çar Rusiyasının caynağından xilas olub Cümhuriyyət qurması və həmin möhtəşəm hadisənin may ayına təsadüf etməsi bəlkə də hər bir kəsdə bu ayla bağlı xoş hisslərin yaranmasına səbəb olur. Amma etiraf edək ki, elə həmin əsrin sonunda Cümhuriyyətimizin qurulmasının elan olunduğu may ayının əvvəlllərində Şuşa və Laçının Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğala məruz qalması sevincimizi parçalamış oldu. Nə yaxşı ki, istər Cümhuriyyətin işğalı, istərsə də müstəqillikdən sonra Şuşa və Laçının təcavüzə məruz qalması kimi müvəqqəti məğlubiyyətlərimiz qalibiyyətdən əvvələ düşür. Bu bir təsadüf, yoxsa zərurətdir, onu tarix sübut edəcək. Amma bu bir həqiqətdir ki, işğal olunmuş ərazilərin azad olunması bu Vətənin övladları sayəsində mümkün olacaq.

Hələlik, bizim taleyimizə torpaqlarımızın mənfur qonşularımız tərəfindən işğala məruz qaldığı günləri bir daha anmaq, həmin tarixi günə aydınlıq gətirmək düşür. Qeyd edək ki, bir həftə öncə Şuşanın işğal gününü hər bir azərbaycanlı dərin kədər hissi ilə anmışdı. Nə yazıqlar ki, bu həftənin də payına Laçının işğal günü düşür. Mayın 8-də Şuşanın işğal olunması Laçının da ermənilərin əlinə keçməsinə şərait yaratmış oldu.

Qeyd etdiyimiz kimi Şuşanın işğalından sonra fəlakət təhlükəsi Laçının başı üzərini almışdı. Həmin günlərdə vəziyyətin gərginliyini Azərbaycan vətəndaşı olaraq hər birimiz dərk etsək də, amma hadisələrin birbaşa içərisində və iştirakçısı olan laçınlılar qədər hiss etmiş ola bilmərik. Bu mənada hadisələrin nəinki iştirakçısı, həm də araşdırıcısı olan Faiq İsmayılov digər bir tərəfdən də Azərbaycanın İşğal Olunmuş Ərizilərinin Tarix və Mədəniyyət Abidələrini Müdafiə Təşkilatı İctimai Birliyinin rəhbəri kimi hər şeydən daha artıq məlumatlıdır. Onun sözlərinə görə Laçın millətçi İrəvanla separatçı Stepanakert arasında böyük əhəmiyyətə malik, ermənilərin dili ilə desək, Ermənistan və Qarabağ arasında çox vacib bir "koridor" idi. Məhz bu strateji əhəmiyyətinə görə ermənilər Laçını "həyat yolu" adlandırır, Gorus-Şuşa arasında olan bu geniş həm də tarixi cəhətdən çox əhəmiyyətli və maraqlı olan Laçın massivini işğal etmək haqqında ciddi düşünürdülər.

Z.Balayan-R.Koçaryan-S.Sarkisyan Üçlüyü

"Lakin ermənilər Laçının işğalını Şuşanın və Qarabağın bir çox strateji məntəqələrinin işğalından qabaq mümkün olacağını düşünmürdülər. Çünki Laçın koridoru Qarabağın erməni separatçı qüvvələrini Ermənistana birləşdirən bir ərazi və eləcə də ermənilərin təbiricə desək, bir "həyat yolu" idi. Odur ki, bu koridorla Ermənistandan Qarabağa keçən yüklərin yüksək təhlükəsizlik təminatı olmalı idi. Bu təminat isə Gorus-Laçın-Şuşa yoluna nəzarət edə bilən bütün strateji yüksəkliklərə sahib olmaqdan keçirdi. Onu da qeyd edim ki, təcavüzkarlar arzularını gerçəkləşdirmək üçün 70 ildən çox fasiləsiz mübarizə aparsalar da hər dəfə uğursuzluğa düçar olmuşdular. 90-cı illərdə isə erməni terrorizminin strateqləri-Z.Balayan, R.Koçaryan və S.Sarkisyan Laçın üzərinə hücumu Şuşanın süqutundan sonraya planlaşdırmışdılar. Onlar düşünürdülər ki, Xocalının və Şuşanın faciəsindən sonra şoka düşən əliyalın Laçın xalqı erməni silahlılar qarşısında duruş gətirə bilməyəcəklər. Belə də etdilər. Laçın şəhəri 18 may 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən işğal olundu. O dövrdə Laçının işğalı bir çox cavabsız və müəmmalı suallar doğurdu... 8 may 1992-ci il tarixdə Şuşa şəhəri ermənilər tərəfindən işğal edildi. Bundan cəmi 10 gün sonra yozumu müəmma yaradan Laçının işğalı başa çatdırıldı. Bu işğalla bağlı haqlı bir sual ortalığa çıxır, doğurdanmı, Şuşa uğurunda döyüşən erməni döyüşçülərinin başı Şuşada və onun işğal olunmuş digər kəndlərində qarətə və soyğunçuluğa qarışdığı halda, ordu rəhbərliyi tez bir zamanda hərbi qüvvələrini komplektləşdirərək, qısa müddətdə Laçın kimi sərt coğrafi relyefə malik bir rayonu asanlıqla işğal edə bildi?

Könüllü hərbçilərin "siyasətçilik" sevdası

F.İsmayılov deyir ki, hərbi baxımdan da 10 gün ərzində Ermənistanın Qarabağa yeritdiyi hərbi bölmələri Şuşa üzərindəki ağır döyüşlərdən sonra Laçını işğal etmək gücündə ola bilməzdi: "Belə olan halda Laçının işğalının daha böyük, ikinci bir qüvvə tərəfindən həyata keçirildiyi barədə fikirləşməli olursan. Bunun izahını bir az sonra verməyə çalışacağam. Mayın 9-10-da Azərbaycan tərəfi Qubadlı-Laçın-Turşsu istiqamətindəki bölmələrini gücləndirmək üçün cəbhə xəttinə əlavə qüvvə və texnika göndərdi. Lakin Şuşanı azad etmək üçün göndərilən bu əlavə qüvvələr qarşıya qoyulan tapşırığı həll etmədən özləri ilə gətirdikləri silah və texnika ilə geriyə döndülər. Çox cəhdlər edilsə də onları saxlamaq mümkün olmadı. Belə ki, o zamankı Azərbaycanın prezidenti Ayaz Mütəllibovu dəstəkləyən həmin döyüşçülər AXC liderılərinin hakimiyyəti ələ almaq ərəfəsində olduğu üçün xaincəsinə döyüş mövqelərini tərk edərək Bakıya qayıtdılar. Bu faktlar bir daha Şuşa və Laçının xəyanətin qurbanı olduğunu təsdiqləyir. 6 may 1992-ci il tarixdən Ermənistan Respublikası ərazilərindən Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarına başlanan artilleriya atəşləri getdikcə intensivləşirdi. Hərbi nöqteyi nəzərdən bunu belə hesab etmək olardı ki, bu atəşlər Şuşanı mühasirədə saxlayan erməni qoşunlarına dəstək məqsədi daşıyır və bu hücum Azərbaycan ordu birləşmələrinin dislokasiyasına mane olmaq məqsədi daşıyır".

Qayğının "qayğısı" daralırdı

Siyasi nöqteyi-nəzərdən bu hadisənin Ermənistanın Azərbaycan dövlətinə qarşı hərbi təcavüz olduğunu vurğulayan qurum sədri bildirir ki, həmin vaxt Ermənistanın Gorus, Qafan, Mehri rayonları istiqamətlərindən Azərbaycanın 100 km ərazisi atəş altında saxlanırdı: "Şuşa üzərinə belə genişmiqyaslı hücum planının hazırlanıb həyata keçirilməsi işi Qarabağda mümkün olmadığından, bu planlar əsasən Ermənistandakı mərkəzdə hazırlanaraq Qarabağdakı hərbi qərargaha göndərilirdi. Elə o zaman da bu hadisələri qiymətləndirərkən Xankəndinin Qarabağdakı Ermənistan artilleriyasını və digər silahlı qüvvələrini müstəqil şəkildə idarə etməsinin o qədər də inandırıcı görünmədiyi bəlli idi. 13-14-may 1992-ci il tarixdə gecə yarısı Gorus rayonunun sərhəd xidmətinə məxsus Mİ-24 vertalyotları BMP və BTR-ləri Azərbaycanın Qayğı qəsəbəsindəki mövqelərini atəşə tutdular. Laçın-Qubadlı yolu saat 17-dək bağlı qaldı. Bu qəsəbə Ermənistanın Gorunzor (Kornidzor) kəndi ilə üzbəüz yerləşdiyindən hərdən ermənilərin avtomat və pulemyot atəşləri də qəsəbədən yan keçmirdi. Qayğı qəsəbəsi cənub tərəfdən Laçını Respublikanın mərkəzi ilə bağlayan Laçın-Qubadlı yolu üzərində 1988-ci ildə salınmışdı. Laçın şəhərinə daxil olan bütün yüklər bu qəsəbədən keçdiyindən ermənilər həmin yolu vaxtaşırı atəş altında saxlamaqla gediş - gəlişi dayandırmağa, Laçın şəhərini mühasirəyə salmağa çalışırdılar. Məhz bu səbəbədən də bu qəsəbə Azərbaycanın həmin ərazidə çox vacib strateji məntəqələrdən biri sayılırdı.15 may 1992-ci il tarixdə Laçın-Qubadlı yolu uğurunda döyüşlər yenidən başlandı, düşmən bu dəfə bir neçə istiqamətdən hücuma keçərək Laçın şəhəri ətrafında muhasirə həlqəsi yaratmağa çalışırdı. Amma hələlik bu yolun Azərbaycan hərbi bölmələrinin nəzarətindən çıxarılması mümkün olmurdu".

Laçın Qubadlıya yol açdı

Ona görə də ermənilər Gorus rayonunun Dığ kəndi istiqamətindən Laçın cəbhəsinə əlavə qüvvələr, o cümlədən xüsusi təyinatlı döyüşçülərdən ibarət "ARABA" adlı batalyonu birbaşa Laçın üzərinə yeritməli olurlar: "Həmin batalyonun döyüşçüləri Livan və Suriya kimi ərəb ölkələrindən əksəriyyəti erməni əsilli vətəndaşlardan təşkil olunmuşdu. Yaxın Şərqin qaynar nöqtələrində böyük təcrübə yolu keçmiş döyüşçüləri səfərbərliyə alan Ermənistan silahlı qüvvələri Laçın-Qubadlı yolunu bağlamaq üçün Zabux və Cağazur kəndlərinə hücuma keçdilər.

Mayın 16-da Laçın-Qubadlı yolu istiqamətindəki Cağazur kəndinə Mİ-24 hərbi vertolyotunun müşayəti ilə güclü tank zərbələri endirildi. Şuşa tərəfdən ermənilər Turşsu kəndini götürərək, Turşsu-Lesaqor ərazilərini təhlükə altına saldılar. Laçının rayon mərkəzi yarımmühasirə şəraitini yaşayırdı. Ermənilərin artileriyası Laçın şəhərini həm Qarabağ, həm də Ermənistan tərəfdən vururdu. Bizim döyüşçülərimiz artıq Laçın şəhərini tərk edirdilər.

Laçın şəhərinin taleyi demək olar ki, artıq həll olunmuşdu. Həmin anlarda Laçın şəhərinin və ona yaxın bir neçə kəndin müdafiəsini Laçın polkunun döyüşçüləri həyata keçirirdilər. Hətta, onlar cəhd edirdilər ki, Qayğı qəsəbəsinin ətraf ərazilərini azad etsinlər. Bu istiqamətdən Laçın şəhərini nəzarət altında saxlamaqla ermənilərə Laçından koridor kimi istifadə etmələrinə yol verməsinlər. Yalnız mayın 19-da Laçın şəhəri tamamilə mühasirəyə düşdü. Bundan sonra Laçın polku döyüşlə Qubadlı və Laçının şimalı istiqamətində döyüşərək geri çəkilməli oldular. Beləliklə də Laçın rayonu faktiki olaraq iki hissəyə bölündü. Mayın 17-dən etibarən Qubadlının onsuz da ağır olan vəziyyəti daha da ağırlaşırdı. Rayonun bütün əraziləri Laçının işğılından sonra Ermənistanın Gorüs və Qafan rayonları tərəfdən iki istiqamətdən güclü atəşə məruz qalırdı".

Şaiyələr sonda doğruldu

"May ayının 18-də Əliquluuşağı yaşayış məntəqəsində ermənilərin 20 tankı BMP-si və xeyli canlı qüvvəsi ilə bizim döyüşçülərimizlə güclü toqquşması oldu. Laçının cənubunun və Qubadlı rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunduğu ilə bağlı şayələr yayılmağa başladı. Qubadlı ətrafındakı özünümüdafiə dəstələri sağ cinahla Laçın istiqamətinə nəzarəti itirməmək üçün, Ermənistanın sərhədlərinə tərəf irəliləməyə məcbur oldular. Bu zaman çox yaxşı düşünülmüş bir plan həyata keçirildi, Laçının Qubadlıya tərəf geriyə çəkilmiş hərbi hissələri Cəbrayıl istiqamətindən döyüşə girərək ermənilərin hücumlarını dəf etməyi bacardılar. Bununla da Laçının cənub hissəsinin və Qubadlının işğal edilməsi ilə bağlı yayılan şayələrə son qoyuldu. Amma bu müvəqqəti mahiyyət daşıdı. Beləliklə, Ermənistan silahalı qüvvələri qarşılarına qoyduqları məsələlərdən birini də həll etməyə müvəffəq oldular. Belə ki, Gorus-Laçın-Şuşa yolu bütünlüklə erməni hərbçilərinin nəzarəti altına keçdi. Ermənistanın Hərbi Hava Qüvvələri, zirehli texnika, və artilleriyasının iştirakı ilə genişmiqyaslı təcavüz planı cəmi on gün ərzində həyata keçirildi. Ermənilər Gorus-Laçın-Şuşa yolunu nəzarətə götürən kimi, Qarabağa böyük həcmdə hərbi ləvazimat, döyüş sürsatı, zirehli texnika ərzaq və canlı qüvvə daşımağa başladılar. Bu yüklərin ən böyük partiyalarından biri 1992-ci ilin iyul ayında aparıldı. Belə ki, bu partiyaya Rusiyanın Ermənistandakı hərbi bazalarından 100-dən çox tank daxil idi.

1992-ci ilin yayında özündə güc tapan Azərbaycanın hərbi bölmələri Tərtər Goranboy rayonlarının işğal altındakı ərazilərinin və Qarabağın şimalını azad edilməsi istiqamətində əməliyyat tədbirləri həyata keçirməyə başladılar".

Hakimiyyət dəyişikliyi cəbhədə fəallıq yaratmışdı

Qeyd etmək lazımdır ki, Dağlıq Qarabağa iddialı olan Ermənistana işğaldan sonra onu əldə saxlamaq üçün bir neçə ətraf əraziləri də işğal etməklə girov saxlamaq zəruri idi. Belə də oldu və Ermənistanın hərbi müdaxiləsi DQMV-nin sərhədlərini aşaraq Azərbaycanın içərilərinə doğru irəlilədi.Müasir dünyanın çox sürətlə inkişaf etdiyi və istənilən bir hadisə barəsində həmin an məlumatların əldə olunması hər bir kəsə bəllidir. Bütün bunlardan da dünya xəbərsiz deyil: "Lakin dünyanın gözü qarşısında baş verən bu hadisəni Beynəlxal ictimaiyyət bir ölkənin digər suveren bir dövlətin ərazisinə hərbi təcavüzü kimi nəinki qiymətləndirmir, hətta, bəzən ərazisi işğal olunan tərəfi işğalçı qarşısında güzəştə getməyə məcbur edirlər. Bunun xristian dünyasının Dağlıq Qarabağ probleminə qərəzli yanaşmasından başqa adı yoxdur"-deyən müsahib diqqəti yenidən cəbhə hadisələrinə yönəldir: "Cəbhədəki müəyyən müvəffəqiyyətlərdən fəallaşan döyüşçülərimiz Tərtər və Goranboy hərbi hissələri erməni təcavüzkarlarının əsas hissələrinə qarşı müvəffəqiyyətlə mübarizə aparırdılar. Azərbaycanın hərbi hissələri Qubadlının və Laçının işğal olunmuş ərazilərini, eləcədə Laçın şəhərini azad etmək üçün dislokasiya və ordunun komplektləşdirilməsi tədbirlərini həyata keçirirdilər. 1992-ci ilin sentyabr, oktyabr aylarında Azərbaycanın hərbi qüvvələrinin apardıqları hərbi əməliyyatlar nəticə etibarı ilə Laçın rayonu üzərində qələbəyə inamı xeyli artırmışdı. Bu bizim döyüşçülərimizin birinci Qarabağ müharibəsi tarixində göstərdikləri ən yüksək qəhrəmanlıq mübarizələrindən biri idi. Bütün məsuliyyətimlə deyə bilərəm ki, Qarabağ müharibəsi dövründə buna qədər belə hadisə olmamışdı. Torpaqların geri qaytarılması prosesində bizim yenidən belə bir səhnənin şahidi olacağımız isə bəlli deyil".

Ardı növbəti sayımızda

Gültəkin Qəhrəmanlı

Ədalət.- 2010.- 18 may.- S. 3.