Ən qiymətli sərvət
Torpağa ilk elmi tərif V.V.Dokuçayev
tərəfindən verilmişdir: "Dağ süxurlarının (fərqi yoxdur hansı) su, hava və müxtəlif növ
canlı və cansız orqanizmlərin birgə fəaliyyəti
nəticəsində təbii yolla dəyişdirilmiş"açıq"
və ya xarici qatına
torpaq deyilir".
O müəyyən
etmişdir ki, yer səthindəki bütün torpaqlar
"yerli iqlimin, bitki və heyvan orqanizmlərinin, ana dağ
süxurların tərkib və quruluşunun, ərazinin
relyefinin və nəhayət, ölkənin yaşının
olduqca mürəkkəb qarşılıqlı təsiri"
nəticəsində yaranmışdır.V.V.Dokuçayevin bu
ideyaları torpağın ətraf mühitlə daim maddə
və enerji mübadiləsi və qismən qapalı bioloji
dövran vasitəsilə qarşılıqlı təsirdə
olan biomineral ("biokos") dinamik sistem kimi dərk edilməsində
böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.
Torpağın əsas
xassəsi münbitliyidir. Münbitlik torpağın bitkini
normal yaşaması və məhsul yetirməsindən
ötrü qida elementləri və su, onun kök sistemini hava və
istiliklə təmin etmək qabiliyyətidir. V.R.Vilyamsın
qeyd etdiyi kimi, torpağı dağ süxurundan fərqləndirən
məhz bu əhəmiyyətli keyfiyyəti onu "yer kürəsinin
quru səthinin bitkiyə məhsul verməyə qabil olan
üst horizontu kimi təyin edir".
Torpaq və torpaq
örtüyünün inkişafı, həmçinin
münbitliyinin formalaşması, torpaqəmələgəlmənin
təbii amillərinin ahəngi və insan cəmiyyətinin
müxtəlif təsirləri ilə, onun məhsuldar qüvvələrinin,
iqtisadi və sosial şəraitlərinin inkişafı ilə
çox sıx bağlıdır (Q.Ş.Məmmədov,
2007). Torpağın ən üst qatın rəngi daha
tünddür. Torpağın üst qatında bitkilərin
köklərinə, çürümüş bitki
qalıqlarına, eləcə də yağış qurdla-nna,
həşərat və başqa heyvan qalıqlarına təsadüf
edilir. Bu qatlar mikroorqanizmlərin təsirilə
parçalanaraq çürüntü təşkil edən
maddələri əmələ gətirir. Həmin
çürüntü köklərlə birlikdə
torpağın rəngini tündləşdirir. Alt qatlarda
çürüntü və bitkilərin kökİəri
nisbətən azalır. Ona görə də alt qatlarda
torpağın rəngi üst qatdan açıq olur.
Torpağın alt qatlarında, adətən, qum, gil və
daşlar olur. Hər bir torpaqda çürüntü
vardır, bununla da o, dağ süxuru, qum və ya gildən fərqlənir.
Tərkibində
çürüntü çox olan torpaqlarını rəngi
qara olur. Belə torpaqlar qaratorpaq adlanır. Qaratorpaq rütubəti
yaxşı saxlayır, tərkibində qida maddələri
çox olur. Çürüntü maddələri ilə zəngin
olan torpaq münbit sayılır. Münbit torpaqlardan həmişə
yüksək və sabit məhsul əldə edilir.
Torpaq tərkibinə
görə mürəkkəbdir. Bunu aşağıdakı təcrübələrlə
sübut etmək olar. Əgər bir parça
qaratorpağı alovda közərtsək, onun tərkibində
olan bitki qalıqları, çürüntülər yanacaq,
yerdə torpağın bir qədər açıq rəngli
külü qalacaqdır. Deməli, torpağın qara
olması onun tərkibindəki çürüntünün
miqdarından asılıdır.
Təcrübəni davam
etdirək. Közərdilmiş torpağın bir hissəsini
stəkana töküb, üzərinə su əlavə edək.
Bu suyun rəngi bulanacaqdır. Bulanmış suyu başqa stəkana
süzüb kənara qoyaq. Əvvəlki stəkanın dibindəki
çöküntünü bir neçə dəfə yusaq,
onun dibində təmiz qum qaldığını görərik.
Bulanıq su tökülmüş stəkanı bir neçə
saatdan sonra nəzərdən keçirsək, suyun
durulduğunu və gilin stəkanın dibinə
çökdüyünü müşahidə edərik. Deməli,
torpağın tərkibində çürüntüdən
başqa qum və gil də vardır. Suyu bulandıran da gildir.
İndi yenə közərdilmiş
torpağın qalan hissəsini stəkana töküb üzərinə
su əlavə edək və su durulana qədər gözləyək.
Durulmuş suyu başqa təmiz bankaya boşaldıb süzgəc
kağızından süzək. Alınmış suyu
çini qaba töküb buxarlandıraq. Su buxarlanıb
qurtardıqdan sonra qabın dibində ağ rəngdə ərp
qalacaqdır. Bu, torpaq suyunda həllolmuş və süzgəc
kağızından süzülən duzlardır. Torpaqda həmçinin
su və hava da vardır. Suyun olmasını əl ilə hiss
etmək olar. Əgər suya bir parça quru torpaq atsaq, ondan
hava qabarcıqları çıxmağa başlayacaqdır.
Bu da torpağın içərisindəki havadır. Deməli,
torpağın tərkibində çürüntü, qum,
gil, mineral duzlar, su və hava vardır. Onların miqdarı
ayrı-ayrı torpaqlarda müxtəlifdir.
Çürüntü
çox olan torpaqlar münbit torpaqlardır". Qum çox
olan torpaqlar qumlu, qumsal, gil çox olan torpaqlar isə gilli
torpaqlar adlanır.
Torpağın tərkibində
su çox olduqda bataqlığa çevrilir, mineral duzlar
çox olduqda şoranlaşır, əkin üçün
yararsız olur. Respublikamızın bəzi düzənlik
rayonlarında torpağın tərkibində xörək duzu
və başqa dıızlar da həddindən çoxdur. Həmmin
duzlar nıədəni bitkilər tərəfindən ınənimsənilir
və bitkiyə mənfi təsir göstərir. Belə sahələr
əkin üçün yararsızdır. Şoran
torpaqları yararlı hala salmaq üçün geniş
meliorasiya işləri görülür. Bu məqsədlə
şoranlaşmış torpaqlarda dərin kanallar çəklir,
torpaqdakı artıq duzlar yuyularaq həmin kanallar vasitəsilə
axıdılır.
Münbit torpaq qatı
uzun illər ərzində ona, müxtəlif bitki və heyvan
qalıqlarının, çürüntülərinin
qarışması nəticəsində əmələ gəlir.
Ona görə də torpaqdan düzgün istifadə edilməsinin
və onun mühafizə olunmasının böyük əhəmiyyəti
vardır. Belə ki, meşələrin qırılması,
çəmənlikİərin düzgün istifadə edilməməsi
torpağın aşınmasma, yəni onun münbit
qatının su və külək vasitəsilə yuyulub
aparılmasına səbəb olur.
Respublikamızdakı
torpaq sahələrinin çox hissəsi quraqlıq
rayonlardadır. Bu rayonlarda törpağın suvarılması
kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını
2-3 dəfə artırır. Bəzi torpaqlarda həddindən
artıq rütubət olduğundan bataqlığa
çevrilir. Bu zonalarda yüksək məhsul almaq
üçün torpağı qurutmaq lazımdır.
Əsrlər və min
illər ərzində yaranan torpaq bizim təbii sərvətimizdir,
insanın ərzaq məhsullarının, heyvan
qidasının, sənaye üçün alınan
xammalın əsas mənbəyidir. Torpağı qorumaq və onun məhsuldarlığını
artırmaq hamının borcudur.
Torpaqəmələgəlmədə
canlı orqanizmlərin, ilk növbədə yaşıl
bitkilərin və mikroorqanizmlərin xüsusi rolu var. Onların
fəaliyyətinin təsiri altında dağ
süxurlarının torpağa çevrilməsi və
münbitliyinin formalaşması ilə bağlı əhəmiyyətli
proseslər, o cümlədən bitki qidasının əsasını
təşkil edən küli elementlərin və azot birləşmələrinin
konsentrasiyası, üzvi maddələrin sintezi və
parçalanması, bitkilərin və mikroorqanizmlərin həyat
fəaliyyətinin məhsulları ilə dağ
süxurlarının mineral birləşmələrinin
qarşılıqlı təsiri və s. baş verir. [3]
Torpaqəmələgəlmənin
bioloji mahiyyətinin dərk edilməsində V.R.Vilyams və
V.İ.Vernadskinin xüsusi xidmətləri olmuşdur. İqlim
şəraitinin, bitki örtüyünün, dağ
süxurlarının və relyefin müxtəlifliyi və
ayrı-ayrı ərazilərin yaşındakı fərqlər
torpaqların təbiətdə müxtəlifliyini şərtləndirir.
Onların yayılmasının cöğrafi
qanunauyğunluqları torpaqəmələgətirən amillərin
ahəngi ilə müəyyən olunur.
Yer kürəsi və
onun ayrı-ayrı materikləri üçün bu
qanunauyğunluqlar iqlim və bitki örtüyünün zonal
dəyişikliyi ilə əlaqədardır. Bu cəhət
torpaqların üfüqi və şaquli zonallıq qanununa
uyğun inkişafında özünü göstərir.
Kiçik ərazilərin torpaq örtüyünün
xüsusiyyətləri ilk növbədə relyefin, ana
süxurun tərkib və xassələrinin torpağın
iqliminə, bitki və torpaqəmələgəlməyə təsiri
ilə bağlıdır.
Özünün
xüsusi keyfiyyəti sayəsində torpaq üzvi aləmin həyatında
mühüm rol oynayır. Landşaftın həm məhsulu və
həm də elementi - xüsusi təbiət cismi olmaqla, o, yer
kürəsi təbiətinin inkişafında əhəmiyyətli
mühit kimi çıxış edir. Atmosfer, biosfer, hidrosfer
və litosfer ilə fasiləsiz maddə və enerji mübadiləsi
halında olan torpaq örtüyü bütün bu sferalar
arasında Yerdə təşəkkül tapmış və
özünün çoxçeşidli formalarında həyatın
inkişaf və mövcudluğu üçün zəruri
olan müvazinətin saxlanmasında əvəzsiz şərt
kimi çıxış edir.
Münbitlik xassəsinə
malik olmaqla torpaq kənd təsərrüfatında əsas
istehsal vasitəsi kimi çıxış edir. Torpaqdan
istehsal vasitəsi kimi istifadə etməklə, insan
torpaqların xassələrinə, rejimlərinə və
münbitliyinə, həmçinin torpaqəmələgəlməni
müəyyən edən təbii amillərə bilavasitə
təsir etməklə torpaqəmələgəlməni əhəmiyyətli
dərəcədə dəyişir; meşələrin
salınması və qırılması, kənd təsərrüfatı
bitkilərinin becərilməsi təbii bitkiliyin görkəmini,
qurutma və suvarma isə ərazinin nəmlik rejimini dəyişir
və s. Torpağın becərilməsi, gübrələrin
tətbiqi və kimyəvi meliorasiya tədbirləri (əhəngləmə,
gipsləmə və s.) də torpaqlara az təsir göstərmir.
Nəticə etibarilə, torpaq təkcə insan əməyinin
tətbiq predmeti deyil, eyni zamanda bu əməyin məhsuludur.
Beləliklə, torpaqşünaslıq torpağı
xüsusi təbiət cismi kimi, istehsal vasitəsi kimi, insan əməyinin
tətbiq və akkumulyasiya edildiyi predmet kimi, həmçinin
müəyyən dərəcədə bu əməyin məhsulu
kimi öyrənir.
Kənd təsərrüfatında
əsas istehsal vasitəsi kimi torpaq aşağıdakı
mühüm xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir:
torpaq əvəzedilməzdir; torpaq məhduddur, yəni onu
böyütmək, çoxaltmaq, artırmaq olmaz;
torpağın yerini dəyişmək olmaz; torpağa məxsus
xüsusiyyət yalnız onun münbitliyidir. Bu xüsusiyyətlər
torpaq resurslarına son dərəcə diqqətli
yanaşmağı və daim torpaqların münbitliyinin
artırılması qayğısına qalmağı tələb
edir.
Şəraitdən
asılı olaraq, məhlulun daxilində birləşmələr
dissosiasiya olunursa, bu halda ayrı-ayrı ionlar torpaq tərəfindən
udula bilər. Əgər torpaq tərəfindən kimyəvi
reaksiya nəticəsində ancaq kationlar udulmuş olursa və
bu reaksiya müəyyən fiziki qüvvə altında
keçirsə, belə udulmaya torpağın fiziki-kimyəvi
udma qabiliyyəti deyilir. Aşağıda
yazdığımız reaksiya bunu aydınlaşdıra bilər:
[torpaq] Ca + 2Na Cl = [torpaq] Na + Ca Cl2
Fiziki kimyəvi udma
qabiliyyətinin bir xüsusiyyəti var, dəyişmə
reaksiyası nəticəsində torpaq ilə məhlulun
kationları bir-birini əvəz edir. Bu reaksiya ilə udulan
kationlara "dəyişmə" kationları və yaxud
"udulmuş" kationlar deyilir. Xüsusən qeyd etmək
lazımdır ki, udma prosesində torpağın bütün
kütləsi iştirak etmir. Udma prosesini yaradan torpaqda olan ən
narın kolloid zərrəcikləridir.
Bu kimi kolloid zərrəciklərə
torpağın "udma qabiliyyəti" deyilir. Bu kompleksin ən
səciyyəvi əlaməti, özündə olan kationu məhlulun
kationu ilə əvəz etmə qabiliyyətidir. Tərkibcə
udma kompleksi çox müxtəlif kimyəvi birləşmələrdən
ibarətdir. Buraya istər mineral və istərsə üzvi
kalloidlər daxil edilir. Bu səbəbədən də buna
kompleks adı verilmişdir. Müxtəlif torpaq tiplərində
udma kompleksinin miqdarı çox müxtəlif olur. Belə
ki, bəzi torpaqlarda udma kompleksi çox yüksək, bəzilərində
isə çox az olur. Narın zərrəli, gilli, gillicə
və üzvü maddələrlə zəngin torpaqlarda udma
kompleksinin miqdarı yüksək, qumsal humus maddəsi az olan
torpaqlarda isə udma kompleksinin miqdarı az olur.
Əntiqə Rəşidqızı
Ədalət.-2010.- 2 noyabr.- S. 7.