"SARI ODALAR" HAQQINDA

İmzasını izlədiyim, məqalələrini maraqla oxuduğum bir müəllifin-İradə Tuncayın ədəbi hadisə doğuracaq ilk kitabı işıq üzü görüb-"Sarı odalar". Artıq bu kitabın Yazıçılar Birliyinin "Natəvan" klubunda təqdimatı da keçirilib. İstər o təqdimatdan əvvəl, istərsə də sonra mətbuat səhifələrində xeyli məqalə də çap edilib, həm təqdimatda, həm də çap olunan məqalələrdə İradə xanımın "Sarı odalar"ı xeyli təriflənib və əlbəttə, burada təəccüblü bir hadisə yox. Kitab doğrudan tərifəlayiqdir və son illərin publisistikasına dəyər verən, onun sanbalını artıran bir kitabdır.Ancaq buradaca qeyd edim ki, bəzi məqalələrdə və o təqdimatdakı çıxışlarda kitabın məziyyət və uğurlarından deyil, onun müəllifinin istedadından, Məmməd Arazın qızı, Aqil Abbasın həyat yoldaşı olmasından danışılır. Təbii ki, ailə mühitinin hər hansı bir istedadın formalaşmasında müəyyən rolu var və bunu danmaq olmaz. Ancaq bunun şəxsən İradə Tuncayın kitabına heç bir dəxli yoxdur. Məmməd Arazın qızı yaxud Aqil Abbasın həyat yoldaşı olmaq xoşbəxtlikdir, ancaq "Sarı odalar"dakı yetkin düşüncə tərzinin, fərdi, təkrarolunmaz bədii-publisistik üslubun nə unudulmaz Məmməd Araza, nə də Millət vəkili Aqil Abbasa bir yetənəyi yox. Ona görə də mən kitabdan söz açıb, bəzi mülahizələrimi oxucuların nəzərinə çatdırmaq istəyirəm.

1.Publisistikanın bədii yaradıcılıqla çox sıx əlaqəsi olduğu məlumdur. Bunu kimsə dana bilməz ki, publisistika dediyimiz yaradıcılıq sahəsi özündə bədii yaradıcılığa xas olan bir çox komponentləri birləşdirir.Bu, elə bir janrdır ki, orada bədii yaradıcılığın digər janrları da müştərək iştirak edir.Ona görə də çox vaxt publisistika sözünün önünə bədii təyini də əlavə oldunur.. Lakin bütün yazılaramı? Əlbəttə, yox! Sovet dövrünün bəzən qupquru, rəsmi və şablon ifadə tərzi ilə seçilən "publisistik" yazılar mərhələsi çoxdan öz ömrünü başa çatdırıb. O tipli "publisistika"nın ən başlıca qüsuru onda idi ki, stereotip düşüncə tərzi hakimi-mütləq idi. Əlbəttə, bunu deməklə o dövrdə bizim yazıçıların bir sıra önəmli publisistik yazılarının dəyərini aşağı salmaq istəmirəm.

İradə Tuncayın "Sarı odalar"dakı yazılarının əksəriyyəti bu mənada əsl publisistika necə olmalıdır sualına dəqiq cavab verən nümunələrdir. Cavabı belə olacaq ki, publisistika bir janr olmaq etibarilə bədiiliklə qovuşmalıdır. Təbii ki, nəsrə məxsus olan komponentləri zorla, məcburən publisistikaya sırımaq olmaz. Onda bədii hekayə ilə publisistik məqalənin fərqi bilinməz. Lakin bədii publisistika deyəndə, biz onu nəzərdə tuturuq ki, burada müəllifin bədii təfəkkürü qələmə alınan məqalənin hər abzasında hiss edilsin. İradə xanımın "Nağıl" adlı bir yazısına müraciət edək: "Mən istəyirəm bu gün sizə nağıl danışım. Deyə bilərsiniz ki, elə onsuz da hamı bizə nağıl danışır, bezmişik qulaq asmaqdan. Əvvəlcədən söz verirəm ki, bu nağıl inteqpretasiyada olacaq. Adı çəkilən qəhrəmanlar haqqında eşitsəniz də, olayların döndüyü mənanı tanısanız da, yeni faktlarla da üzləşəcəksiniz. Və bir daha əmin olacaqsınız ki, tariximizi bilmirik. Ya da yumşaq desək-bildiklərimiz tarix deyil. Bu nağılda da padşah var, göydən almalar tökülür, şahlıq quşu kiminsə başına qonur. Ağatlı oğlan da var. Bu oğlan cani-dildən sevdiyi məmləkətin dərdləri ilə yaşayır. Uzaq Şimal ölkəsindən gəlmiş, top-tüfəngli böyük ordu ağatlı oğlanın ölkəsini işğal edir. Bu oğlan anlayır ki, ətrafındakı nənələr ona nağıl danışıb uyudarkən başqa məmləkətlərdə elm, bilik öyrəniblər, hər yeniliyə açılıblar və sonunda qüdrətli dövlət qura biliblər".

Yazı 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsinin, 1920-ci il, 28 apreldə işğalçı Qızıl Ordunun Azərbaycana fəlakət gətirdiyindən, bu qanlı tarixlərin bir məmləkətin milli-mənəvi varlığını sarsıtdığından söz açır və əlbəttə, bunu bir nağıl kontekstindən şərh eləməyin özü çox maraqlıdır. Amma bu insanı şirin yuxuya səsləyən nağıl deyil, çox qorxulu nağıldır ."

2. Bədii publisistikanın özəlliyindən söz açsaq, ilk növbədə, müəllifin yazı manerası, fərdi üslubu üzərində dayanmalı olarıq. Mirzə Cəlilin publisistikası deyəndə Mirzə Cəlil üslubu və yazı tərzi xatırlanır. Məncə, Mirzə Cəlil məktəbinin ən axırıncı müdavimlərindən olan İradə Tuncayın yazılarında da özünəməxsusluq bununla izah edilməlidir. Onun yazılarında publisistikaya xas olan mübarizlik, həyata, cəmiyyətə, dünyada baş verən hadisələrə münasibət məhz fərdi dəst-xətt, deyim tərzi ilə müşayiət olunur.Bu üslubun bir az təmkinli, bir az ironik, bir az emosional, bir az da nağılvari ədası var. Təbii ki, hər yazının öz mövzusu, müəllifin demək istədiyi bir məramı olur, ancaq bütün yazılarda sadə və adsız, yarımçıq cümlələrdən tutmuş mürəkkəb sintaksisə malik cümlələrə qədər sənin nəfəsin duyulmalıdır. Necə deyərlər, "üslub bütün üslubların yaddan çıxarılmasıdır".

"Dəli olanlar da oldu, intihar edənlər də, acından ölənlər də, Vətəndən üz döndərənlər də, qayıdanlar da. Onların izlərini aradım. Mətbuatda dərc olunmuş yazılarla, ailə üzvləri ilə tanışlıq bu insanların həyatını film kimi gözlərimin önündən keçirdi. Bu 100 nəfərin taleyi mürəkkəb və təzadlı XX əsrin ağrılı-acılı səhifələridi. Dünyanın sərsəm gedişi onları pərən-pərən saldı. Bəziləri qorxudan Vətənə dönə bilmədi, bəziləri döndü və həyatını həbsxanalarda və sürgündə bitirdi. Bəziləri də gizlənə-gizlənə, istedadını, bacarığını içində boğa-boğa narahat bir ömür yaşadı. Onlar Vətənə oğul oldular, amma Vətən ana ola bilmədi.."

"Yüz cavan oğlan" adlı yazısından bircə abzas misal gətirdik. Cümhuriyyət dövründə xaricə təhsil almağa gedən 100 azərbaycanlı tələbənin taleyindən söz açır bu yazı. Və bu yazının ovqatı bir az minor çalarlıdır. Deyə bilərik ki, İradə xanımın hər bir yazısının öz ovqatı var, amma ovqat dəyişkənliyi yazıların üslubuna bir elə təsir göstərmir.

3. Dahi Mirzə Cəlil felyetonlarının birində yazmışdı: "Yer üzündə hər bir yerdə qatığın rəngi ağdır və hər bir millət də bunu deyir ki, qatığın rəngi ağdır. İndi məsələn, qatığın rəngindən bir yanda söhbət düşə və Şura hökumətindən sual edələr, o da cavab verə ki, qatıq ağdır. Xəta elə burasındadır ki, Şura hökuməti də deyə qatıq ağdır. Güman edirəm ki, o saat yenə qiyamət qopacaq, "rəqiblər" yenə işə düşəcəklər ki: -Vay dad, vay bidad, qatıq qara olduğu halda Şura hökuməti deyir ki, "qatıq ağdır"! Mən bunun üstündə mərc gələ bilərəm".

Publisistika heç bir vaxt qatıq qara olduğu halda, demir ki, qatıq ağdır. Ya da əksinə. Lakin böyük Mirzə Cəlilin bu məsələyə ironik münasibəti göz qabağındadır. Şura hökumətinin təzə bina olduğu bir çağda bu tipli sancmalara Mirzə Cəlilin sonrakı felyetonlarında da rast gəlirik. Ümumiyyətlə, publisistika elə bir döyüş sahəsidir ki, o cəbhədə Ezop dili, sətiraltı maneralar, sözü bəzən birbaşa deyil, dolayısı ilə çatdırmaq məharəti ilə seçilir.

İradə Tuncayın yazılarında da Mirzə cəlildən gələn bu ənənəvi priyomun davam etdirildiyini görürük. Amma İradə xanımın yazılarında açıq və sözü dolayısı ilə deyil, birbaşa ünvanına çatdırmaq, opponentlərin üz-üzə dayanmaq istəyi daha güclüdür. Budur, "Ömürdən üç gün" yazısı. Yazı 8 may-Şuşanın işğal günü, 9 may-faşizm üzərində Qələbə günü, 10 may-ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin doğum günü. Yazı məhz bu üç günün əhval-ruhiyyəsindən yaranır.İradə xanımın "açıq danışıq" üslubuna bələd olduğumdan bu yazının matəm, qələbə, ehtiram intonasiyası üzərində qurulmayacağına əmin idim. Daxili etirazlar, ötüb keçənlərə bir az fərqli yanaşmağa sövq edir müəllifi. Şuşanın işğalından indi 18 il keçir. Bu məsələ ilə müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar da məşğul olur, lakin heç bir şey dəyişmir.Məmləkətdə isə çox hey dəyişir. "Heç kim heç nəyi gizlətmir, hamı bilir ki, kim kimə ev harda alıb, kim kimə nə maşın bağışlayıb. Böyük bir qrup da məqam gözləyir ki, öz ağrı-acısını, hirsini, hikkəsini töksün. Cəmiyyəti niyə belə hala gətirmək lazımdır ki, lümpenlər bu düşüncə və arzularla yaşasın? İndi şəhər barlarında və vaqonlarda böyümüş iki təzadlı nəsil yetişib. Nə onlar, nə də bunlar işğal olunmuş ərazilər haqqında heç düşünmürlər də. Bu qütblərin toqquşması yaxşı heç nə vəd etmir".

"Yazılsın tarixə qızıl bir xətlə, Qırx beşinci ilin doqquz may günü". İradə xanım 9 may Qələbə gününə indi bəzilərinin düşündüyü tərzdə yanaşmır. Yazır ki, Böyük Vətən müharibəsi heç vaxt ordusu olmayan, silah tutmağı bacarmayan bir xalq üçün məktəb oldu. Biz bu müharibədən professional hərbçi kadrlarla çıxdıq. Tankçı generalımız oldu. Bu müharibə əslində,bütün itkiləri ilə bizim xeyrimizə idi. O yazıda bir cümlə hamımızı düşündürməlidir: "Ruhu olmayan bir ordu ilə uzağa gedə bilməyəcəksən, öz sərhədlərinin daxilində də bir qarış irəliləməyəcəksən".

Ulu öndərimizlə bağlı bu sətirlərə isə mən heç yerdə rast gəlməmişəm. Yazır ki, ona vermək istədiyimiz qiymətdə də şablon mədhlərdən o tərəfə gedə bilmirik. "Hər kəsə Onun haqqında danışmağa icazə verilməlidirmi?"

Doğrudan da düşündürücü sualdır və ədəbiyyatçı olduğum üçün Heydər Əliyevə həsr olunan onlarla poemanı, yüzlərlə şeiri oxumuşam, ya da nəzərdən keçirmişəm, bəsit yazılar, şablon, standart ifadələr baş alıb gedir, ulu öndərin isə obrazı görünmür(təbii ki, bəzi əsərlər istisna olunmaqla).

"Açıq danışıq üslubu" İradə xanımın digər yazılarının da əsas priyomuna çevrilir. Və indi elə bir dövrdür ki, hər şeyi açıq danışmaq lazımdır.

4. İradə Tuncay sənətlə bağlı yazılarında daha səmimi təsir bağışlayır. Hiss olunur ki, o, bu mühitin yetirməsidir. Sənət əsərlərinə, yazıçıların yaradıcılığına qiymət vermək üçün təkcə bilikli olmaq azdır, əsərləri oxumaqla, rəssamıqdan, heykəltaraşlıqdan, memarlıqdan, teatrdan, kinodan bilgi əldə etməklə yalnız məlumatlana bilərsən. Burada əsas rolu məncə, fitri bir duyğu oynaya bilər. Sən şair deyilsən, amma şeiri duyursan, sən rejissor deyilsən, amma içəridə bir rejissor mürgüləyir və bu sənə imkan verir ki, sənət əsəri barədə obyektiv fikir söyləyəsən. Təfərrüata varmadan deyə bilərəm ki, İradə Tuncayın Ramiz Rövşən haqqında qələmə aldığı "Canavar vaxtı" yazısı məhz bu fitri duyğunun hesabına yazılıb. Bu yazıda Ramiz Rövşən poeziyasının professional təhlili və ya onun şeirlərinin məziyyətləri açıb göstərilmir, lakin Ramiz Rövşənin İradə Tuncay tərəfindən rəsm olunmuş obrazı var.

Ümumiyyətlə, şəxsiyyətlərin həyat və sənət ömürlüklərinə intəhasız marağı onun digər yazılarında da görürük. Məsələn, mərhum aktyor, əsl istedad sahibi Mikayıl Mirzə yaxud Xalq yazıçısı Anar haqqında yazıları son illərin publisistikasının ən dəyərli nümunələri hesab etmək olar. Mikayıl Mirzə haqqında az, Anar haqqında çox yazıblar. Amma hər iki yazıda təzə fikirlə qarşılaşırsan.

5. Əgər biz İradə Tuncayın yazılarını qeydsiz-şərtsiz olaraq bədii publisistikanın nümunələri hesab ediriksə, o zaman bu yazıların dili barədə də söz deməliyik.

Böyük şairimiz Əli Kərim "Üçüncü atlı" poemasında Lermontovun dili ilə deyir: Bu gözəl dilini yaratmış güman, İlahi damağı çağ olan zaman. Söhbət Azərbaycan dilindən gedir.

İradə Tuncayın publisistikası dilinin bədiiliyi və bu bədiiliyin çoxçalarlılığı ilə diqqəti cəlb edir. Onun yazılarının oxucuların marağını cəlb etməsi, populyarlığı da ilk növbədə dili ilə bağlıdır. "Bülbülün oğlu Polad. Bir tərəfdə xalq mahnılarının, vokal partiyaların əvəzsiz ifaçısı, bir tərəfdə tamam başqa canrlarla 250 milyon əhalisi olan Sovetlər İttifaqının hər bir kiçik guşəsində də tanınan və sevilən bir sənətçi. Bir tərəfdə ölümündən qırx ilə yaxın vaxt keçsə də, xatırlanan, yaddaşlarda qalan Bülbül. Bir tərəfdə də səhnədə olduğu otuz beş ilə yaxın müddətdə yazdığı musiqilərlə hələ də populyar olan, bu gün də alqışlanan Polad. Bu musiqilər məndə indi də qəribə nostalgiya hissləri doğurur. Dinlərkən tələbəlik illərimi, ilk gəncliyimi, Bakının gözəl vaxtlarını xatırlayıram"- Polad Bülbüloğlu haqqında yazının başlanğıcından götürdüyüm bu sitat deyərdim ki, heç bir qəribəliyi ilə seçilmir. Amma yazı mədəniyyəti, cümlələrin axarı səni özünə cəlb edir.

İradə Tuncayın "Sarı odalar" kitabı barədə bu tamamlanmamış qeydlərimi başa çatdırıram. İndi sual verə bilərsiniz ki, bəs bu kitabdakı yazıların içində bir qüsur tapa bilmədiniz? Əlbəttə, tapdım. Amma bunlardan danışmaq istəməzdim. Çünki həyatın qanunudur: yaxşılar içində yamanlar da tapılar. Təki yaxşıların sayı çox olsun.

VAQİF YUSİFLİ

Ədalət.- 2010.- 9 noyabr.- S. 5.