Torpaq

Ümumi məlumat

Torpağın ən üst qatın rəngi daha tünddür. Torpağın üst qatında bitkilərin köklərinə, çürümüş bitki qalıqlarına, eləcə də yağış qurdla-nna, həşərat və başqa heyvan qalıqlarına təsadüf edilir. Bu qatlar mikroorqanizmlərin təsirilə parçalanaraq çürüntü təşkil edən maddələri əmələ gətirir. Həmin çürüntü köklərlə birlikdə torpağın rəngini tündləşdirir. Alt qatlarda çürüntü və bitkilərin kökİəri nisbətən azalır. Ona görə də alt qatlarda torpağın rəngi üst qatdan açıq olur. Torpağın alt qatlarında, adətən, qum, gil və daşlar olur. Hər bir torpaqda çürüntü vardır, bununla da o, dağ süxuru, qum və ya gildən fərqlənir.

Tərkibində çürüntü çox olan torpaqlarm rəngi qara olur. Belə torpaqlar qaratorpaq adlanır. Qaratorpaq rütubəti yaxşı saxlayır, tərkibində qida maddələri çox olur. Çürüntü maddələri ilə zəngin olan torpaq münbit sayılır. Münbit torpaqlardan həmişə yüksək və sabit məhsul əldə edilir.

Tərkibi

Torpaq tərkibinə görə mürəkkəbdir. Bunu aşağıdakı təcrübələrlə sübut etmək olar. Əgər bir parça qaratorpağı alovda közərtsək, onun tərkibində olan bitki qalıqları, çürüntülər yanacaq, yerdə torpağın bir qədər açıq rəngli külü qalacaqdır. Deməli, torpağın qara olması onun tərkibindəki çürüntünün miqdarından asılıdır.

Təcrübəni davam etdirək. Közərdilmiş torpağın bir hissəsini stəkana töküb, üzərinə su əlavə edək. Bu suyun rəngi bulanacaqdır. Bulanmış suyu başqa stəkana süzüb kənara qoyaq. Əvvəlki stəkanın dibindəki çöküntünü bir neçə dəfə yusaq, onun dibində təmiz qum qaldığını görərik. Bulanıq su tökülmüş stəkanı bir neçə saatdan sonra nəzərdən keçirsək, suyun durulduğunu və gilin stəkanın dibinə çökdüyünü müşahidə edərik. Deməli, torpağın tərkibində çürüntüdən başqa qum və gil də vardır. Suyu bulandıran da gildir.

İndi yenə közərdilmiş torpağın qalan hissəsini stəkana töküb üzərinə su əlavə edək və su durulana qədər gözləyək. Durulmuş suyu başqa təmiz bankaya boşaldıb süzgəc kağızından süzək. Alınmış suyu çini qaba töküb buxarlandıraq. Su buxarlanıb qurtardıqdan sonra qabın dibində ağ rəngdə ərp qalacaqdır. Bu, torpaq suyunda həllolmuş və süzgəc kağızından süzülən duzlardır. Torpaqda həmçinin su və hava da vardır. Suyun olmasını əl ilə hiss etmək olar. Əgər suya bir parça quru torpaq atsaq, ondan hava qabarcıqları çıxmağa başlayacaqdır. Bu da torpağın içərisindəki havadır. Deməli, torpağın tərkibində çürüntü, qum, gil, mineral duzlar, su və hava vardır. Onların miqdarı ayrı-ayrı torpaqlarda müxtəlifdir.

Çürüntü çox olan torpaqlar münbit torpaqlardır". Qum çox olan torpaqlar qumlu, qumsal, gil çox olan torpaqlar isə gilli torpaqlar adlanır.

Torpağın tərkibində su çox olduqda bataqlığa çevrilir, mineral duzlar çox olduqda şoranlaşır, əkin üçün yararsız olur. Respublikamızın bəzi düzənlik rayonlarında torpağın tərkibində xörək duzu və başqa dıızlar da həddindən çoxdur. Həmmin duzlar nıədəni bitkilər tərəfindən ınənimsənilir və bitkiyə mənfi təsir göstərir. Belə sahələr əkin üçün yararsızdır. Şoran torpaqları yararlı hala salmaq üçün geniş meliorasiya işləri görülür. Bu məqsədlə şoranlaşmış torpaqlarda dərin kanallar çəklir, torpaqdakı artıq duzlar yuyularaq həmin kanallar vasitəsilə axıdılır.

Münbit torpaq qatı uzun illər ərzində ona, müxtəlif bitki və heyvan qalıqlarının, çürüntülərinin qarışması nəticəsində əmələ gəlir. Ona görə də torpaqdan düzgün istifadə edilməsinin və onun mühafizə olunmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, meşələrin qırılması, çəmənlikİərin düzgün istifadə edilməməsi torpağın aşınmasma, yəni onun münbit qatının su və külək vasitəsilə yuyulub aparılmasına səbəb olur.

Respublikamızdakı torpaq sahələrinin çox hissəsi quraqlıq rayonlardadır. Bu rayonlarda törpağın suvarılması kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını 2-3 dəfə artırır. Bəzi torpaqlarda həddindən artıq rütubət olduğundan bataqlığa çevrilir. Bu zonalarda yüksək məhsul almaq üçün torpağı qurutmaq lazımdır.

Əsrlər və min illər ərzində yaranan torpaq bizim təbii sərvətimizdir, insanın ərzaq məhsullarının, heyvan qidasının, sənaye üçün alınan xammalın əsas mənbəyidir. Torpağı qorumaq və onun məhsuldarlığını artırmaq hamının borcudur.

Kimyəvi tərkibi

Mikroskop altında torpağın görünüşü

Şəraitdən asılı olaraq, məhlulun daxilində birləşmələr dissosiasiya olunursa, bu halda ayrı-ayrı ionlar torpaq tərəfindən udula bilər. Əgər torpaq tərəfindən kimyəvi reaksiya nəticəsində ancaq kationlar udulmuş olursa və bu reaksiya müəyyən fiziki qüvvə altında keçirsə, belə udulmaya torpağın fiziki-kimyəvi udma qabiliyyəti deyilir. Aşağıda yazdığımız reaksiya bunu aydınlaşdıra bilər:

[torpaq] Ca + 2Na Cl = [torpaq] Na + Ca Cl2

Fiziki kimyəvi udma qabiliyyətinin bir xüsusiyyəti var, dəyişmə reaksiyası nəticəsində torpaq ilə məhlulun kationları bir-birini əvəz edir. Bu reaksiya ilə udulan kationlara "dəyişmə" kationları və yaxud "udulmuş" kationlar deyilir. Xüsusən qeyd etmək lazımdır ki, udma prosesində torpağın bütün kütləsi iştirak etmir. Udma prosesini yaradan torpaqda olan ən narın kolloid zərrəcikləridir.

Bu kimi kolloid zərrəciklərə torpağın "udma qabiliyyəti" deyilir. Bu kompleksin ən səciyyəvi əlaməti, özündə olan kationu məhlulun kationu ilə əvəz etmə qabiliyyətidir. Tərkibcə udma kompleksi çox müxtəlif kimyəvi birləşmələrdən ibarətdir. Buraya istər mineral və istərsə üzvi kalloidlər daxil edilir. Bu səbəbədən də buna kompleks adı verilmişdir. Müxtəlif torpaq tiplərində udma kompleksinin miqdarı çox müxtəlif olur. Belə ki, bəzi torpaqlarda udma kompleksi çox yüksək, bəzilərində isə çox az olur. Narın zərrəli, gilli, gillicə və üzvü maddələrlə zəngin torpaqlarda udma kompleksinin miqdarı yüksək, qumsal humus maddəsi az olan torpaqlarda isə udma kompleksinin miqdarı az olur.

Ədalət.- 2010.- 12 oktyabr.- S. 5.