"Doğru söz deyən, qələmi-sədiq" tənqidçi

"O, qələm və o barmaqlar qırılsın ki, bir qəlbin və bir könlün qırılmasına səbəb olmuşdur. Və o yazı və oxu bilmək yox olsun ki, xalqın narahatlığına səbəb olacaq".

(Seyid Hüseyn)

Seyid Hüseyn obyektiv olmayan şəxsi düşmənçilik və kinkudurətli tənqidin əleyhinə olmuşdur.

XX əsrin əvvəllərində ədəbiyyatın ayrılmaz bir sahəsi olan ədəbi tənqid də Azərbaycanın ictimaisiyasi və ədəbi həyatında baş verən hadisələrdən, fikri ixtilaf və mübarizələrdən kənarda deyildi.

Demokratik və inqilabi-demokratik tənqid yeni əsrin ən qüvvətli, ən kütləvi tənqidi cərəyanı idi. Milli ədəbiyyatın qabaqcıl demokratik ideya və ənənələrini müdafiə edən ədəbi hadisələrin qiymətləndirilməsində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini, ehtiyac və tələblərini hər şeydən üstün tutan Firidun bəy Köçərli, Seyid Hüseyn, Kazımoğlu, Abdulla Sur, Hacı İbrahim Qasımov kimi nümayəndələri var idi.

Milli ədəbi tənqidin əsas yaradıcılarından biri olan Seyid Hüseyn (1887-1938) yarım əsrlik ömür yolunun çox hissəsini Azərbaycan ədəbiyyatı və ədəbi tənqidinin tərəqqisinə həsr etmişdir.

Seyid Hüseyn müasir nəsrin ilk nümunələrini yaradan, kiçik hekayələr ustası, görkəmli mətbuat və mədəniyyət xadimi kimi tanınmışdır.

İlk işinə "Kaspi" qəzeti redaksiyasında başlamış, burada dövrün tanınmış yazıçısı, şair və təsisçilərlə olan tanışlıq onun gələcək fəaliyyətinin istiqamətini müəyyənləşdirmişdir.

XX əsrin əvvəllərində mətbuat aləminə daxil olan tənqidçi qəzet və jurnalların bir çoxu ilə əməkdaşlıq etmiş, "İqbal", "Qurtuluş" və s. mətbu orqanların baş redaktoru vəzifəsində çalışmışdır.

XX əsrin 10cu illərində müasir ədəbi prosesi diqqətlə izləyən, çap olunan əsərlər barədə vaxtında və müntəzəm surətdə rəy söyləyən Seyid Hüseyn dövrün ən fəal tənqidçisi kimi tanınmışdır.

Seyid Hüseynin bu sahədəki bacarığına görə müasirlərindən olan şair Məhəmməd Hadi onu "doğru söz deyən qələmisadiq" tənqidçi adlandırmışdır.

Cəfər Cabbarlı isə ondan "yalnız Azərbaycanda deyil, bəlkə bütün Zaqafqaziya türkləri arasında müqtədir tənqidçi adı daşımağa ləyaqət qazanmış münəqqib" kimi bəhs etmişdir.

XX əsrin əvvəllərində yaradıcılığa başlayan, azçox tanınmış, elə bir yazıçı və şairin adını çəkmək çətindir ki, tənqidçi Seyid Hüseynin qələmindən kənarda qalmış olsun. C.Məmmədquluzadə, N.Vəzirov, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, F.Köçərli, M.S.Ordubadi, S.M.Qənizadə, Y.V.Çəmənzəminli, A.Divanbəyoğlu, M.Hadi, A.Səhhət, C.Cabbarlı, A.Şaiq və başqa ədiblərin yaradıcılıqları, realist demokratik ədəbi tənqidin aparıcı nümayəndələrindən biri kimi Seyid Hüseynin diqqətini daha çox cəlb etmişdir.

Bu sənətkarlarının əsərlərinin hər birinə Seyid Hüseyn məqalələr yazıb çap etdirmiş, hər bir əsəri layiqincə qiymətləndirməklə yanaşı, əsərlərdə nəzərə çarpan ideyasənətkarlıq qüsurlarını da obyektiv mövqedən prinsipal tənqid atəşinə tutmuşdur.

Demək olar ki, ədəbi fəaliyyətə təzəcə başlayan Əli Səbri Qasımovun "Solğun çiçəklər", "Şəbi-hicran"(1913), Rza Zakinin "Nakam qız"(1911), "Fadayieşq"(1912), Səkinə xanım Axundovanın "Zülmün səmərəsi"(1917), Ələkbər Naxçıvanlının "Qəlbimin soltanı"(1912), Əhmədbəy Qəmərlinskinin "Bəhlulidanəndə"(1913) və s. gənc qələm sahiblərinin ilk əsərləri də Seyid Hüseynin tənqid qələmindən kənarda qalmamışdır.

XX əsrin 10-cu illərində Seyid Hüseynin yaradıcılıq fəaliyyəti təkcə tənqidciliklə tamamlanmır. O, bu dövrdə bir sıra hekayələr, "Dərədəntəpədən" ümumi başlıqı altında silsilə felyetonlar, elmə, maarifə, gənclərin təlimtərbiyə məsələlərinə dair məqalələr də qələmə almışdır.

Ancaq bu dövrdə onu daha da məşhurlaşdıran ədəbi tənqid sahəsindəki fəaliyyəti olmuşdur.

XX əsrin 20-ci illərindən sonra da S.Hüseyn tənqidçilik fəaliyyətini davam etdirir. O, istər klassik, istərsə də müasiri olduğu yazıçıların yaradıcılığına həsr olunmuş, ədəbitənqidi məqalələri ilə, müasir tənqid ilə ədəbiyyatşünaslığın təməl daşını qoyanlardan biri olmuşdur.

Bu illərdə Seyid Hüseyn hər bir şair və yazıçının yaradıcılığına dair məqalələr dərc etdirir, ədəbiyyatın qarşısında duran yeni vəzifələr üçün diqqətəlayiq fikirlər söyləyirdi.

Ömrünün son illərində birbirinin ardınca nəşr etdirdiyi "Yeni həyat yollarında" (1928), "İki həyat arasında" (1930), "Şirinnaz" (1937) kitablarında toplanmış əsərlərlə kiçik hekayələr ustası kimi tanınır.

Seyid Hüseyn həm də müasir Azərbaycan nəşrinin ilk nümunələrini yaradan sənətkarlar sırasında özünə layiqli mövqe qazanır.

Professor Kamal Talıbzadə Seyid Hüseynin ədəbi görüşlərinin əsas estetik prinsiplərini müəyyənləşdirərkən, haqlı olaraq onun sənətin həyatla əlaqəsi və münasibəti məsələsini ön plana çəkir.

Alimin fikrincə: "...bunsuz tənqidçinin ayrıayrı ədəbi hadisələrə, yazıçı və əsərlərə münasibətini aydın təssəvvür etmək çətindir".

Seyid Hüseyn realist sənətkarları daima həyat həqiqətlərini əks etdirməyə, canlı müşahidələrə əsaslanmağa, gördüklərini yazmağa səsləyirdi.

Seyid Hüseynin fikrincə, "sənət həyatı təsvir edə bilmək qabiliyyətidir". Bu, tənqidçinini əsas prinsipi idi.

Seyid Hüseyn istənilən şair və yazıçının əsərlərinin müzakirələrində, bir tənqidçı kimi qiymət və fikrini bildirəndə də məhz sənətin həyat həqiqətinə münasibətində də bu prinsipə əsaslanırdı.

Seyid Hüseyn C.Məmmədquluzadənin "Ölülər" komediyasının ilk tamaşası ətrafında gedən mübahisə və müzakirələrdə iştirak etmiş, əsər üçün öz layiqli qiymətini verərək əvvəlcə Ölülər haqqında təəssürat", sonra isə "Ölülər" və onun tənqidləri haqqında bir mütaliə" adlı məqalələrini dərc etdirərək "Ölülər" ədəbiyyatımızda "inqlab törədə biləcək məziyyətdə" olan bir əsər kimi dəyərləndirmişdir.

Seyid Hüseyn bu əsərin ideya məzmununa və sənətkarlığına yüksək qiymət verir və fransız yazıçısı V.Hüqonun "Səfillər"i və rus dramaturqu N.Y.Qoqolun "Müfəttiş"i ilə müqaisə edərək yazırdı: "Bilirəm bir çoxları Mirzə Cəlilin "Ölülər"ini Qoqolun "Revizor"u ilə müqayisə edəcəklər. Mən isə bundan irəli getmək istəyirəm. Zira "Revizor"da kefli İskəndər kimi bir qüvvə yoxdur ki, "elm oxuyun, alim olun deyib", "adam olun" deməyənlərə, doqquz yaşında ərə gedən qızlara, qardaşının, ata və anasının dirilməsindən ötrü fikirləşməyə gedənlərə, dirildikdən sonra evlərinə, yurdlarına qayıtmaq istərkən qapısı üzünə açılmayan ölülərə gülsün, doqquz yaşında nazlılarını seyx nəsrullahlara məcburən arvad etmək istəyən atalarının üzünə tüpürməklə ağlasın və ağlatsın. Mən deyirəm ki, bir əsr bundan əvvəl Fransa əhvaliictimaiyyəsində "Səfillər"nə isə V.Hüqonun ac və səfil arvad uşaqları və küçələrdə yaşayan sahibsiz "gülxan bəyləri" bəşər cəmiyyətinə və fransız əfkarına necə təsir bağışlamışsa, bizdə də "Ölülər" odur və həmin təsiri bağışlayacaq, səhnəmizdə rusların "Revizor"u qədər ölməz mövqe tutacaqdır."

Seyid Hüseyn əsərin qiymətini düzgün anlayıb verə bilməyənlərə cavab olaraq yazırdı: "Ölülər" faciəsinin ruhu Şeyx Nəsrullahın hiylələrində deyil, onun hiyləsi qurbanı olan doqquz yaşlı nazlılarının ailədəki və həyatıictimaiyyətimizdəki mövqelərindəndir".

Seyid Hüseynin tənqidçi qələminin yüksək qiymətini Sabir, Çəmənzəminli, Haqverdiyev, Nərimanov, Qənizadə, Səbri, Ordubadi yaradıcılığına münasibətdə də aydın görmək olar.

Seyid Hüseynin Abdullahbəy Divanbəyoğlunun "Can yanğısı" əsərinə verdiyi düzgün qiymət: "Bu gün bizim arvadlarımızın halı həman zəncilərin əsarət halları kimidir. Bu məsələyə münasibət birinci olaraq möhtərəm A.Divanbəyi tərəfindən qələmə alınıb, İsabəy Aşurbəy tərəfindən nəşr edilən "Can yanğısı" arvadlarımızın hallarında bir nümunə göstərmişdir. "Can yanğısı" Qafqaz köçəri məişətini təsvir edən hekayədir. Bu hekayə Ruqiyyə adlı bir qafqazlı arvad qədər çəkdiyi zəhmət və müsibəti göstərir".

Bu o dövr üçün adi hal idi. Hər bir qadın bu zülmləri görərək yaşayır, səslərini belə çıxara bilmədilər, çünki buna haqları yox idi. Lakin belə əsərlərin meydana gəlməsi ilə qadınlarımız, Cəfər Cabbarlının "Sevil"i kimi bu əsarətə qarşı haqq səslərini qaldırmağa gücləri yetərdi. Seyid Hüseyn "Can yanğısı" əsərinin "bir taqım səhvlərə təsadüf edildiyini" yazır. Tənqidçi əsərin dili, yazılış qaydasını səhv olduğunu, bunun da Qafqaz şivəsindən irəli gəldiyini açıqlayır.

Yaradıcılığa verilən düzgün qiymət, hər bir şair və yazıçının xalq arasındıkı mövqeyini təyin edir. Seyid Hüseyn də bir tənqidçi kimi çalışmışdır. O, hər bir əsəri düzgün və layiqincə qiymətini versin ki, yazılan düzgün olmayan söz müəllif üçün zərərli olsun.

Seyid Hüseyn hər zaman tənqidə və tənqidçiyə ehtiyac olduğunu deyir: "Tənqidə bu qədər əşədd ehtiyacımız olduğu halda təəssüflər olsun ki, bu vaxtadək bu xüsusda bizdə əhəmiyyət verilməmişdir. Budur ki, nə müəlliflərimiz hansı yol ilə yazacaqlarını bilirlər, nə də şairlərimiz nə kimi əsərlərin camaata mənfəət verəcəyəni tanıyırlar. Bizdə tənqidçi yoxluğundandır ki, təb və nəşr edilən kitablarımızın içində, bir çox əxlaqpozan və heç bir məziyyəti olmayan kitabçalar təsadüf edilir. Yenə tənqidçi yoxluğundandır ki, "Osmanlı hökümətinini qüdrətli gündəri" kimi kitablarda türklərin tarixi gülünc surətdə meydana qoyulub. "Aşçı başının əli altında xidmət edən oğlanlar küçəyə çıxdıqda onun bunun sataşmasından qorxub arvad kimi üzlərini örtərdilər: və yaxud "Soltanın sarayında xidmət edən xristian uşaqlarının əndamı tər kimi gözəl olması şərt idi", və s. kimi fəqərələr insanın ruhunu zəhərləmədədir. Halbuki, bunların qabağına səd çəkib ədəbsizlərə ədəb öyrətməlidirlər". Doğrudan da tənqidçinin dediyi kimi: "...bu gün hər kəs istədiyini yazıb nəşr etdirsə neçə bir nəticə verəcəyini hər kəs düşünə bilər, zənn edirəm".

Ədəbiyyat tarixində istedadlı bir ədəbiyyatşünas, tənqidçi və publisist kimi tanınan Seyid Hüseyn Azərbaycanın ədəbiyyatı, teatrı, dili və mətbuatının inkişafında mühüm xidmətləri olmuşdur. Mətbuat səhifələrində dərc olunan "Ədəbiyyata bir nəzər", "Sabir və N.Vəzirov haqqında", "Mətbuatımıza bir nəzər", "Molla Nəsrəddin" haqqında xatirələrim", A.Divanbəyoğlunun "Can yanğısı", M.C.Ordubadinin "Bədbəxt milyonçu yaxud Rzaqulu xan Firəngiməab", Ə.Haqverdiyevin "Şeyx Şaban", F.Köçərlinin "Balalara hədiyyə", C.Cabbarlının "Ədirnə fəthi" əsərləri haqqında yazdığı tənqidi məqalələr ədəbiyyatşünaslığın inkişafında mühüm yer tutmuşdur.

Seyid Hüseyn Azərbaycan ədəbiyyatında roman janrının olmamasından, həyat hadisələrinin geniş planda əks etdirən epik əsərlərin azlığından şikayətlənirdi.

Tənqidçinin fikrinə görə, romanın "Təhribiəxlaqda" rolu böyükdür. Hər bir insanın öz nöqsanlarını görməsi üçün roman əlverişli vasitədir. Romanda həyat hadisələri geniş şəkildə, canlı və bədii lövhələrlə təsvir olunur.

Azərbaycan ədəbiyyatının keşiyində sərvaxt dayanan, öz xalqının ədəbibədii fikrinin hər cəhətdən inkişafına çalışan Seyid Hüseynin tənqidçilik fəaliyyəti geniş və əhatəlidir. Onun ədəbiyyatımızın inkişafı üçün söylədiyi qiymətli fikirlər bu gün də qiymətlini itirməmiş və öz qüvvəsini, aktuallığını saxlamaqdadır.

Göyərçin MUSTAFAYEVA

Ədalət.- 2010.- 30 oktyabr.- S. 16.