ONLARIN DÜNƏNİ: ŞUŞA VƏ ONUN BAŞ MEMARI TOFİQ ZEYNALOV

MEMAR HAQQINDA PRİTÇA - 1

Nə qədər inadkar və inkaredici olsaq da, danmaq olmaz ki, bizim bu günümüz ONLARIN DÜNƏNİNdən başlayıb.Onlar : sənətimizin və ədəbiyyatımızın dünəni.

Dünən onlar kim idi,hardaydılar və nələr yaşayırdılar?

Yeni ədəbi nəsl üçün ibratamiz və bir qədər də kədərli olan O DÜNƏN və O DÜNƏNİN insanlarının keçdiyi yol, bu gün üçün son dərəcə kərəkli və daha qabarıq görünməkdədi.

Bu gün proektimizin davamı olaraq tapdaqlar altında qalan ŞUŞA və onun baş memarı Tofiq Zeynalovun DÜNƏNKİ KİMLİYİNDƏN söz açmaq istərdik.

Eynən bu rubrikada daha kimlər olacaq. İzləməyə dəyər.

Bakı İncəsənət İnstitutunun müəllimi, tanınmış rejissor NƏSİR SADIQZADƏ dedi ki, Şuşanın bir baş memarı vardı...Onun yaratdığı əsərlərə, gördüyü işlərə və sifarişlə Bakıdan memar, rəssam çağırıb gördürdüyü işlərə bu şəhərin hər küçəsində, hər tinində rast gəlmək olar. Bilmək olmurdu memar idi, rəssam idi, şair idi, yoxsa nəydi?

Memar idi-fəhlə kimi...

Fəhlə idi-memar kimi...

Bu dağlardan, bu qayalardan, parça-parça daşlar gətirib yonardı, düzəldərdi. O kimsəsiz, lal, daşa dönmüş qaya parçalarına can verərdi.

Susdu. Və sonra əlavə etdi: "ÖZ-ÖZÜNƏ ELƏDİ" - dedi.

Bunu artıq mənə demirdi. Sadəcə olaraq, gözləri yol çəkdi və sözlər dodaqlarından qeyri-ixtiyarı çıxdı...

Bakıdan Şuşaya istirahətə gedən və əslən şuşalı olan jurnalist Vasif Quliyev dedi ki, neçə illərdi mən tanıyıram onu, bilmirəm, şairdi, rəssamdı, yoxsa memardı, arxitektordu, nədi. Mən hələ də onu kəşf edə bilməmişəm... Hələ üstəlik musiqiçiliyi də var. Heyf "özü-özünə elədi..."

"Öz-özünə elədi"... Bu ifadələri mən çox eşitdim. Şuşada hər on adamdan biri belə deyirdi. Deyirdilər və onlar bu sözün mahiyyətinə varırdılar, varmırdılar, bax, bu sözləri deyənlərin də öz əsasları, öz dayaq nöqtələri vardı. Ancaq onu da bilirdim ki, həmin əsas, həmin dayaq nöqtəsi mənə heç nə demirdi...

Onlar deyirdilər...

Ancaq mənə elə gəldi ki, tam müasir bir adam, bir yaradıcı kimi memar Tofiq Zeynalov çox ayıq adamdı. Ayıqdır ona görə ki, onu Şuşa şəhərində, bu şəhərin küçələrində bu gün boy verib görünən əsərlərində müasir memarlığın ən həssas ayrıntıları və detalları bol-boldur. Onun işlərində Azərbaycanın ulu memarlığının ən gözəl, müasir görünən tağlarına, məhcərlərinə, müxtəlif detallarına rast gəlmək olar.

... Evlərinin darvazasındakı gözəl bir əl işini göstərir, tələsik də soruşur: "Nədi bu?"

Mən cavab verməyə tələsmirəm.

"Bilmirmən, onda mən sənlə nə danışım?" - deyir.

Ancaq Tofiq unudur ki, elə bir neçə saat qabaq ona demişdim: mən memar deyiləm. Sən də jurnalist deyilsən. Biz dil tapmalıyıq. Bir həqiqət var ki, heç şübhəsiz, neçə illərdi, memarlıq haqqında məqalələrin içindəyəm, deməli, xəbərim var.

Çox qəribəydi ki, lap əvvəldən söhbətimiz alınmadı. Mən, görünür, həmişə olduğu kimi yenə də bir qədər sadəlövhcəsinə hərəkət eləmişdim. Bir neçə saatlıq tanışlıqdan sonra, rus jurnalisti İnna Rudenkonun çox sevdiyim oçerklərindən birindən misal gətirdim və bu misaldan sonra üstəlik də əlavə elədim: mənim işim belədi. Mən, bax, sizin kimi sənət vurğunu, sənət fədaisi, əsl ziyalı olan və işdən qovulan bir memar haqqında yazmağa daha çox can atıram.

Tofiq tutuldu. Və tez də əlavə etdi: "Məni işdən çıxarmayıblar. Mən özüm çıxmışam".

Mən ifadəmi yumşaltmaq istədim. O güman ki, məni xilas eləmək üçün tez söhbəti dəyişdi. Və üstündən bir neçə saat keçəndən sonra evlərində oturub həyat yoldaşı Tünzalə xanım və oğlu Bəbirlə birgə çaldıqları Üzeyir Hacıbəyovun "Sənsiz" romansına qulaq asa-asa sənədlərə baxıb qurtarandan sonra yenə də həmin sözün üstünə qayıtdı: "Əgər bilmək istəyirsənsə niyə mən işdən çıxmışam. Səbəbini deyim. Qulaq as, bir təmsil oxuyum sənə ( biz artıq bu cür müraciət eləməyə keçmişdik).

Tofiq həmin təmsili aramla oxuyur, mən qulaq asıram. Əlbəttə, Tofiq peşəkar şair deyil. Və heç vaxt bu iddiada da olmayıb. Ancaq indicə söylədiyi və Şuşada yerli qəzetdə çap olunan həmin təmsilin onun taleyində bu qədər kəskin rol oynadığını bilsəydi, bəlkə də həmin xalq əfsanəsi əsasında yazdığı şeiri üzə çıxarmazdı.

Tofiq bütün bunları söyləyir. Gözlərim yol çəkir. Və nədənsə Mikayıl Müşfiq yadıma düşür. Hüseyn Cavidi xatırlayıram. Beynimdə Rəsul Rzanın "Qızıl gül olmayaydı" poemasının sətirləri səslənir. İnanın, bəlkə də bu anım, bu assosiasiya tamamilə yerində deyil. Ola bilər. Ancaq ona da inanın ki, bu belədi. Mənim həmin andakı əhval-ruhiyyəm ilə tuş gəlirdi.

Tofiq Zeynalov memardı. Memardı! İstəyirsiniz memar sözünü mənim indicə yazdığım kimi iri hərflərlə yazaq, qara hərflərlə yazaq, petitlə yığaq. Fərqi yoxdu. Memardı, vəssalam. Özü də mübariz memar olub. Olub deyirəm ona görə ki, indi həmin mübariz memardan mülayim, sözə baxan, ancaq hardasa yenə də barışmaz bir hissiyyatı olan sənətkar qalıb.

Tofiq Zeynalov deyəndə ki, Şuşa mənim gəncliyimdir, onun gözləri həmişə yol çəkir. O çox gənc başlayıb işə. Özü də elə başlayıb ki, sanki ömrünün hardasa qırılacağından qorxub elə bil. Çox işləyib. Çox rəhbərliklə dil tapıb. Az güzəştə gedib. Çətinə düşüb. Mübarizə eləyib. Sənət haqqında fikirlərini müdafiə eləmək ona bir vaxtlar ləzzət eləyib. Ləzzət eləyib ona görə ki, ona başa düşüblər. O dediyini sübut eləyib. Sübut eləmək üçün onu dinləyiblər, dinləməyi bacarıblar. Bəlkə cavan idi? Bəlkə hələ subay idi? Bəlkə çox gözəl bilirdi ki, dünyanın Karbüzyesi var, Əcəmisi olub, Nəvvabı olub. Bəlkə də Tofiqin də könlündən onlardan biri olmaq keçirmiş? Bəlkə də... Ancaq o bilirdi ki, onlar olublar. Və bu gün cəmisi qırx beş yaşı olan Tofiqin "Şuşa mənim gəncliyimdir" deyən Tofiq Zeynalov iyirmi beş-otuz yaşlarında gözəgəlimli memarlıq abidələri, sənət nümunələri olan bir şəhərdə memarlıq abidələri yaratmağa can atıb. Məhz belə bir şəhərin memarı olmaq onun könlündən keçib.

Şuşa Xaçmaz deyil! Qusar deyil! Mingəçevir deyil! Şuşa Şuşadır! Bunu uşaq da bilir, böyük də. Və məhz Şuşanın Şuşa olan bir yerində Tofiq Zeynalov memar olmaq istəyib. Qədim Şuşanın ansamblının yaraşığa mindirəcək, elmi əsasları olan memarlıq abidələri tikməyə can atıb. Onu unutmayıb ki, qədim Şuşanın hər bir daşı, hər bir evi, küçəsi onun sənətini üstələyə bilər. Bu heç də asan deyil. Ən maraqlısı odu ki, Tofiq Zeynalov ən adi şeylərdə belə yenilik görmək istəyir. Ola bilər ki, bu yenilik bəzən çox sadəlövcəsinə olub. Ancaq yenilik olu

Memar Tofiq Zeynalovla Şuşanı gəzdiyimiz günlərdə (burda məqsəd bu memarın özünün işləriylə tanış olmaq idi) qədim memarlıq abidələrindən qeyri - neçə-neçə yeni tipli (Sumqayıtda və başqa şəhərlərdə gördüyüm binalar tək) tikililərlə tanış oldum. Tanış oldum deyəndə ki, çox təəssüf olunasıdı ki, bu binalar artıq bugünkü Şuşanın sifətinin bir üzvüdür (bu barədə sonra) Binalarla bərabər yeni-yeni adamlarla tanış oldum. Köhnə tanışları gördüm. Və mən həmin tanışlardan biriylə (məhz bizim söhbətimizə daxil olan) söhbəti çox vaxtı və yerli hesab eləyirəm. Qarabağın tanınmış pəhləvanı, qeyri-adi güclü və gözəl insan olan Qaçay Hüseynovun həyətində (qeyd eləyim ki, bu adamla tanış olandan sonra təəssüf etdim ki, neçə-neçə "film" orqanlarının bu əfsanəvi adamdan xəbəri yoxdur. Bu adamın əfsanəvi, təkrar edirəm, əfsanəvi həyatı, el sözüylə desək, vergidir. (Köhnə tanışım bəstəkar Bəxtiyar Kərimovla rastlaşdım. Və qabaqcadan onu deyim ki, Bəxtiyar müəllim bilmirdi mən Tofiq Zeynalov haqqında yazmaq istəyirəm. Bəxtiyar Kərimov Tofiqi məndən çox-çox qabaq tanıyır. Çox söhbətlərdən sonra Bəxtiyar Kərimov neçə oldusa dedi: Şuşada Şuşalıq qalmayıb, Tofiq!

Tofiq çevrilib mənim üzümə baxdı. Mən göz vurdum ki, öz fikirlərini desin. Hər şey onda gözəldi ki, səmimi olur, təbii olur. Heç bir qələm-dəftər, heç bir rəsmiyyət olmur. Bu söhbətin də gözəlliyi onda idi ki, əlbəttə, şəxsən mənim üçün, Bəxtiyar müəllimin sualları ürəyimdən idi. Və bu sualları əlimdən alırdı.

"Şuşada Şuşalıq qalmayıb, Tofiq! Səhər tezdən gözümü açan kimi Şuşanı dəyişik salıram. İstanbulda bir neçə vaxt qalıb Bakıya qayıdan və hələ bir neçə gün İstanbulun tikililərini imarətlərini yuxuda görən bir adam kimi burada Şuşada gözlərimi açıb Sumqayıtın, Mingəçevirin binalarını xatırladan beşmərtəbəli tikililər görürəm. Ya da Şuşanın hər yerindən bax o kilsəni görürsən. Məni bir memar kimi başa düş, mən nə bu beşmərtəbələrin əleyhinəyəm, nə də kilsənin. Niyə siz görə bilmirsiniz ki, bu iki şey qədim Şuşanı alıb ayağının altına. Səndən bir şey soruşdum, Şuşada neçə məscid var? Deməli, əsas üç məscid. Deyə bilərsənmi həmin məscidin bərpası üçün nə qədər vəsait ayrılıb? Demək müqayisədə çox az. Niyə? Bunun səbəbini sən daha yaxşı bilirsən. Ancaq bizə də aydındı bəzi şeylər.

(Davam edəcək)

Tofiq Abdin

Ədalət.- 2010.- 18 sentyabr.- S. 15.