Ətraf mühit

Mühafizə kapitala bağlı

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi izah edir: (Ətraf mühitin mühafizəsi. Qısa metodoloji izahlar) Ətraf mühit həyatın keyfiyyətinə, yaşayış şəraitinə və insanın səhhətinə təsir edən komponentlərin məcmusudur. Atmosfer havası, su, torpaq, yerin təki, heyvanat və bitki aləmi ətraf mühitin komponentləridir.

Ətraf mühitin çirklənməsi bərk, maye və qazaoxşar tullantıların təbii mühitə: atmosferə, hidrosferə, torpağa atılması ilə nəticələnən insanın təsərrüfat-məişət fəaliyyəti ilə ətraf mühitin fiziki-kimyəvi dəyişikliklərə uğraması, ətraf mühitdə səs-küy, istilik, radiasiya, ionlaşdırıcı şüalanma, ultrasəs dalğaları, titrəmə və sair kimi xoşagəlməz fiziki amillərin meydana gəlməsi deməkdir. Ətraf mühitin çirklənməsi çirklənmənin sanitariya-gigiyena normativlərindən artıq olması dərəcəsi ilə səciyyələndirilir. Meşə ilə örtülmüş sahə meşə əkinləri yaradan meşə (ağac) növləri ilə faktiki olaraq tutulmuş meşə fondunun bir hissəsi sayılan meşə torpaqlarının ərazisidir. Bu torpaqların meşə ilə örtülməyən sahəsi yanmış, kəsilmiş sahələri, boş yerləri, açıqlıqları, ağacların seyrək olduğu yerləri, meşə əkinlərinin məhv olduğu sahələri və s. əhatə edir. Əsas istifadə olunan meşədə və meşəbərpası məqsədi ilə ağacların qırılması oduncaq tədarükü üçün yetişmiş və qocalmış ağacların kəsilməsi deməkdir. Bu tədbir əsas və məhdud istifadə edilən meşələrdə təsərrüfat-qiymətli ağac növlərinin bərpasına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə yönəldilmiş üsullarla həyata keçirilir. Xüsusilə qiymətli (qorunan) meşələrdə meşəbərpası məqsədilə ağacların qırılması tədbiri meşə mühitinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilmiş üsulla həyata keçirilir. Meşəyə qulluq məqsədilə ağacların qırılması göstəricisi buraya daxil edilmir. Meşəbərpası ağacların qırıldığı, yandığı sahələrdə, boş yerlərdə, açıqlıqlarda və əvvəllər meşə ilə örtülmüş sair sahələrdə meşələrin bərpa edilməsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi deməkdir. Meşəbərpasına meşə əkini və səpini, meşənin təbii təzələnməsinə yardım daxildir. Meşə əkini meşə bitkiləri sahəsində toxmacarların, tinglərin, çiliklərin və digər əkin materiallarının əkilməsi işləridir. Meşə səpini ağac toxumlarının səpin üsullarından asılı olmayaraq (əl ilə, mexanikləşdirilmiş üsulla, təyyarə ilə) meşə bitkiləri sahələrində səpilməsi işləridir. Meşə əkini və səpinindən savayı meşəbərpasına meşənin təbii təzələnməsinə yardım, yəni daha qiymətli növlərdən olan cavan ağacların yetişdirilməsi və qorunub saxlanılmasına kömək edən tədbirlər məcmusu (toxumların torpağa düşməsi nəticəsində meşəbərpasını təmin etmək, meşə qırılarkən təsərrüfat-qiymətli növlərdən olan cavan ağacları qoruyub saxlamaq üçün ağacları kəsilmiş yerlərdə torpağın qismən yumşaldılması) daxil edilir. Meşəyə qulluq məqsədilə ağacların kəsilməsi əkilmiş ağacların lazımi tərkibini, formasını yaratmaq və daha yüksək artım əldə etmək üçün (ağacların əkildiyi andan əsas kəsimədək olan dövrdə) əkilmiş sahələrdə ağac və kolların bir hissəsinin dövri olaraq kəsilməsi deməkdir. Sanitariya məqsədilə ağacların kəsilməsi müxtəlif xəstəliklərə tutulmuş və ziyanvericilərlə zədələnmiş ağacların kəsilməsi və yığışdırılması məqsədi daşıyır. Məcmuədə ekoloji cəhətdən xüsusi qorunan ərazilərin tərkibinə qoruqlar və milli parklar daxil edilmişdir. Qoruqlar təbii kompleksin saxlanması və onun istər qoruğun sərhədləri daxilində, istərsə də ondan kənarda ekoloji vəziyyətlə müqayisə edilərək öyrənilməsi üçün coğrafi zonaların təsərrüfat istifadəsindən çıxarılmış nadir və ən tipik sahələridir. Istifadə üçün təbii su mənbələrindən su götürülməsi sonradan istifadə edilmək məqsədilə səthi su hövzələrindən (çaylar, göllər və dənizlər daxil edilməklə) və yeraltı laylardan götürülmüş su resurslarının həcmidir. Götürülən suyun ümumi həcminə faydalı qazıntılar çıxarılarkən, tikinti üçün özül yerlərindən torpaq suları nasosla çəkilərkən əmələ gələn və istifadə edilən şaxta-mədən suları daxil edilir. Elektrik enerjisi almaq, gəmiləri şlüzdən keçirmək, balığı boşaltmaq, gəmilərin hərəkət etməsi üçün dərinliyi saxlamaq və s. məqsədilə su qovşağından buraxılan suyun həcmi bu göstəriciyə daxil edilmir. Iri kanallara tökülmək üçün quyulardan, artezian quyularından, təbii su hövzələrindən mərkəzləşdirilməmiş qaydada götürülən suyun həcmi də həmçinin bu göstəriciyə daxil edimir. Sudan istifadə edilməsi istər müəssisəyə məxsus olan sugötürənlərdən, istərsə kommunal su kəmərlərindən və sair su təsərrüfatı sistemlərindən alınan bütün növlərdən olan sulardan (səthi, yeraltı, lay, şaxta, dəniz və s.) təsərrüfat ehtiyaclarını təmin etmək üçün istifadə edilməsi deməkdir. Dövri və ardıcıl (təkrar) istifadə edilən çirkabın (itkinin əvəzini ödəmək üçün bu dövri və ardıcıl su təsərrüfatı sistemlərinə daxil olan su istisna olmaqla), habelə kollektor-drenaj sularının həcmi sudan istifadəyə daxil edilmir. Sudan dövri və ardıcıl istifadə edilməsi dövri və ardıcıl su təchizatının tətbiq edilməsi, o cümlədən çirkli və kollektor-drenaj sularından istifadə olunması hesabına qənaət edilən təmiz suyun həcmini göstərir. Kommunal və istehsal istilik təchizatı sistemlərində sərf olunan suyun həcmi dövri istifadəyə aid edilir. İstehsal ehtiyacları üçün istifadə olunan suyun ümumi həcmində dövri və ardıcıl su təchizatının payı dövri və ardıcıl istifadə edilən suyun həcminin istehsal ehtiyacları üçün (kənd təsərrüfatında su istehlakı nəzərə alınmadan) sərf olunan, dövri və ardıcıl istifadə edilən suların həcmlərinin cəminə bölünməsi yolu ilə hesablanır. Səthi su obyektlərinə axıdılan çirkli sular üç kateqoriyaya bölünür: çirkləndirilmiş (təmizlənməyən və lazımi dərəcədə təmizlənməyən), normativ təmizlənmiş və normativ təmiz. Çirkləndirilmiş sular çirkli istehsal və məişət (kommunal) sularını (şaxta, mədən,lay, drenaj suları da daxil edilməklə), habelə heç bir təmizləmə işi aparılmadan və ya lazımi dərəcədə (tam) təmizlənmədən təbii səthi su obyektlərinə daxil olan və tərkibindəki çirkləndirici maddələr icazə verilən normalardan çox olan yaylım tullantılarını özündə birləşdirir. Süzmə sahələrinə, təbii və ya süni toplayıcılara, yerli relyeflərə və s. daxil olan çirkabın həcmi, kollektor-drenaj sularının əsas hissəsi və leysan suları bu göstəriciyə daxil edilmir. Zərərli maddələri atmosfer havasına atan stasionar mənbələr mütəşəkkil və qeyri-mütəşəkkil olaraq iki qrupa bölünür. Mütəşəkkil mənbələrə zərərli maddələri qaz və ya hava buraxan sistemlər (tüstü boruları, aerasiya fənərləri, ventilyasiya şaxtaları və s.) vasitəsilə havaya atan və bu zaman, bir qayda olaraq, zərərli məhsulları tutub zərərsizləşdirmək üçün müvafiq qaztəmizləyici və toztutan qurğulardan istifadə edən qeyri-səyyar mənbələr aid edilir. Texnoloji aqreqatların qermetik olmaması, müxtəlif çənlərin, yükvurma-yükboşaltma sistemlərinin (məsələn, sement boşaltma yerlərinin) ekoloji cəhətdən avadanlıqla təchiz edilməməsi nəticəsində havaya zərərli maddələr tullayan mənbələr qeyri-mütəşəkkil stasionar mənbələr hesab edilir. Yanan terrikonlar, tüstülənən laylar və s. həmçinin buraya aid edilir. Ayrı-ayrı ev təsərrüfatlarının istilik sistemləri (sobalar, kaminlər və s.) yuxarıda göstərilən havaçirkləndirici mənbələrə daxil edilmir. Təhlükəli tullantılar tərkibində təhlükəli xüsusiyyətlərə (zəhərlilik, partlayış təhlükəsi, yanğın təhlükəsi, yüksək reaksiya vermə xüsusiyyəti) malik olan zərərli maddələr olan tullantılardır, yəni onlar sərbəst surətdə və ya digər maddələrlə əlaqəyə girərək təbii ətraf mühit və insanın sağlamlığı üçün birbaşa və ya potensial təhlükə yarada bilər. Ətraf mühitin yaylım və qəza çirklənməsinə texnoloji proseslərin pozulması, qəza, fəlakət, qəsdən atılma və s. nəticəsində zərərli maddələrin kütləvi şəkildə hava hövzəsinə, su mənbələrinə və torpağa atılması halları aid edilir. Ətraf mühitin mühafizəsinə və təbii resurslardan səmərəli istifadə edilməsinə kapital qoyuluşları dedikdə konkret ekoloji və resursqoruyucu qurğuların, aqreqatların və s. tikintisinə, yenidən qurulmasına, genişləndirilməsinə və texniki cəhətdən silahlandırılmasına qoyulan investisiyaların həcmi başa düşülür.

Buraya, əsasən, çirkli istehsal və kommunal sularının təmizlənməsi üzrə qurğu və avadanlıq, tozqaztəmizləyici qurğular, dövri su təchizatı sistemləri, eroziyaya qarşı hidrotexniki qurğular (səpməyə, çökməyəqarşı qurğular da daxil edilməklə), sıradan çıxmış torpaqların (qismən) rekultivasiyası, vəhşi heyvanların, quşların və qiymətli balıq növlərinin qorunması və təkrar istehsalı üzrə qurğu və obyektlər, faydalı qazıntılardan tam və kompleks şəkildə istifadə edilməsi üzrə qurğular və s. aid edilir. Ümumi istehsal xərclərinin azaldılması, məhsulun keyfiyyəti və s. ilə bağlı olan texniki silahlanmaya, eləcə də ətraf mühitin mühafizəsinə kapital xərcləri, bir qayda olaraq buraya daxil edilir

Əntiqə RƏŞİDQIZI

Ədalət.- 2010.- 18 sentyabr.- S. 12.