O DEYİRDİ: "ÖZÜMÜZÜ TANIYAQ"

Azərbaycan Milli İstiqlal Hərəkatının ideoloqu və lideri, ancaq türk ellərində deyil, bütün islam aləmində ilk demokratik üsul-idarəsi olan Azərbaycan Demokratik Respublikasının təməl daşını quran, sonralar ömür yolu, həyatı zəngin və keçməkeşli hadisələrlə dolu bir dastana çevrilən, xalqımızın ölümsüz lideri Azərbaycan xalqının sosial-siyasi və fəlsəfi fikir tarixində görkəmli ictimai-siyasi və dövlət xadimi, istetadlı alim, mütəfəkkir, publisist və ədib, örnək şəxsiyyət və vətəndaş olan Məmməd Əmin Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31- də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Atası din xadimi olmasına baxmayaraq həyata açıq gözlə baxmış və dövrün reallıqlarını dərk edən bir insan olmuşdur. O, öz oğlunu şəriət dərslərini yox, dünyəvi elimləri öyrənməyə yönəltmişdir. Onun, oğlunu məşhur pedaqoq S.M.Qənizadənin müdir olduğu ikinci Rus - müsəlman məktəbinə qoyması gələcək mütəfəkkirin taleyində böyük rol oynamışdır. Buranı bitirdikdən sonra M. Ə. Rəsulzadə öz təhsilini Bakı texniki məktəbində rus dilində davam etdirmişdir.Onun iniqlabi faliyyətinin ilk illərin də məhz bu dövrə təsadüf edir.

1902-ci ildə 17 yaşında olan M. Ə. Rəsulzadə müsəlman gənclik təşkilatını yaratmışdır. Bu XX əsirdə Azərbaycanda rus müstəmləkə əsarətinə qarşı gizli mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi. Bir az sonra Müsəlman Demokratik Müsavat Cəmiyyəti adı ilə gizli fəaliyyət göstərən bu təşkilatın bir qolu da İranda qurulmuş və burada başlanmış inqilaba istiqamət verici rəhbər qüvvəyə çevrilmişdir. M.Ə. Rəsulzadə ədəbi yaradıcılığa da bu illərdə başlamış, "Müxənmməs" adlı şeri də ilk olaraq "Şərqi Rus" qəzetində 1903-cü ildə Tiflisdə çap olunub. Qeyd edək ki, M. Ə. Rəsulzadə irsinə və XX əsrin əvvəllərində baş verən bir çox mühüm sosial-siyasi hadisələrin təhlilinə hələdə lazımı qiymət verilməyib. M. Ə. Rəsulzadənin elmi-fəlsəfi irsi çox az araşdırılmış, tədqiqatlarda onun yalnız siyasi faliyyəti ön plana çəkilmişdir. Nəticədə M. Ə. Rəsulzadənin yaşadığı dövr həmin zaman kəsiyində baş verən sosial-siyasi, idialoji hadisələrlə bağlı ziddiyyətli fikirlər səslənməkdədir. Bu baxımdan M. Ə. Rəsulzadə şəxsiyyətini lazımınca öyrənmək yalnız onun özü ilə bağlı fərqli fikirlərlə deyil, həm də bütövlükdə o dövrün elmi siyasi hadisələrinə aydınlıq gətirmək deməkdir. Bütün araşdırılan problemlər çərsində isə AXC-nin qurulmasının ideoloji-nəzəri əsaslarının tədqiqi önəmli yer tutur. Cümhuriyyətin necə və hansı şəraitdə yaranmasını tədqiq etmək çox zəruridir. Belə ki, AXC - bütün şərq tarixində, müsəlman türk dünyasında ilk demokratik cümhuriyyət idi. 1918-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövlətçilik şüurumuzun uğurlu nəticəsi və mövcud demokratik, müstəqil və suveren dövlətimizin əsas təməl prinsiplərindəndir. Dövlətimizin başlıca prinsiplərini, mahiyyəti və dövlət atributlarının hansı dəyərlərin rəmzi göstəricisi olduğunu öyrənmək üçün AXC ən dəyərli örnəklərimizdəndir. Cümhuriyyətin ideoloqları sırasında M. Ə. Rəsulzadə ayrıca və başlıca yer tutur. Rəsulzadə irsini öyrənmək, cümhuriyyətin qurulmasının elmi-nəzəri əsaslarını da üzə çıxartmaq deməkdir. AXC-nin faliyyətinin elmi fəlsəfi əsaslarını əsasən M. Ə. Rəsulzadə işləyib hazırlamışdır. Bu vaxta qədər onun sosial fəlsəfi, ictimai-siyasi görüşləri ilə bağlı çox az sayda elmi araşdırılma aparılıb ki, bu da sistemli tam şəkildə olmamışdır.

Azərbaycanın sabiq prezidenti Ümummilli lider H.Əliyev M.Ə Rəsulzadənin xalqımızın ictimai-siyasi və fəlsəfi fikir tarixində yerini müsbət qiymətləndirərək demişdir: "1918-ci il may ayının 28-də AXC-nin yaranması Azərbaycan tarixində böyük ictimai-siyasi hadisədir. Belə bir demokratik dövlətin mövcud olması və müəyyən qədər fəaliyyət göstərməsi Azərbaycanın sonrakı dövrlərinə təsir edibdir. Düzdür, bu Respublika cəmi 23 ay fəaliyət göstərdi, sonra isə təslim oldu. Biz tariximizi həmişə obyektiv təhlil etməliyik və bugünkü nəslə, gələcək nəsillərə düzgün çatdırılmalıyıq. Təəssüf ki, əvvəlki dövrlərə aid tariximizdə çox faktlar təhrif olunubdur, indi də təhrif olunur. Tarixçilərimizin borcudur ki, bu qüsurları aradan götürsünlər. Ancaq biz deməliyik ki, Demokratik Respublika, onun liderləri M. Ə. Rəsulzadə, F.X.Xoyski, N.Yusifbəyli, M.Hacınski və başqaları çox böyük işlər görüblər. Onlar Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi dünyanın bir qisminə tanıtdılar, bir sıra tədbirlər gördülər. Mən yenə deyirəm M. Ə. Rəsulzadə və başqaları Azərbaycan Respublikasının böyük şəxsiyyətləri, XX əsrin əvvəlində və xüsusən 1918 -ci ildə AXC-ni qurarkən böyük sücaət göstərmişlər, böyük iş görmüşlər və bu şəksiz-şübhəsizdir"

M. Ə. Rəsulzadə yaşının ilk dövrlərindən axtarışda olub. Bu axtarış isə onun tutduğu yolu yalnız daha da gücləndirməli, əsaslandırmalı və dönməz etməli idi. Bu yolu isə çox keçmədən məhz islamlaşmaq, türkləşmək və müasirləşmək düsturunda görüb. AXC-nin varlığı M. Ə. Rəsulzadənin həyatının və yaradıcılığının ən parlaq nümunəsidir. Qeyd etdiyimiz kimi Rəsulzadənin ədəbi-siyasi irsi məlum səbəblər üzündən araşdırılmayıb. Təkcə 1903-dən 1920-ci illərdə Azərbaycan dövrü mətbuatda onun 1200-dən artıq müxtəlif janrlı yazısı, həmçinin nitq, çıxışı və s.dərc olunmuşdur. 1903-1909-cu illərdə "Şərqi- Rus", "Hümmət", "Dəvət", "İrşad", "Təkamül", "Yoldaş", "Tərəqqi" qəzetləri və "Füyuzat", "Volna" jurnallarında M. Ə. Rəsulzadənin 280-ə yaxın yazısı dərc edilmişdir. Məmməd Əminin ictimai-siyasi, sosial-fəlsəfi, etik və estetik görüşlərinin tədqiqini zəruri edən ən başlıca məsələ, bu böyük insanın çağdaş Azərbaycan xalqının, millətinin, dövlətinin, onun mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, ideologiyasının və s. təşəkkülündə və formalaşmasında misilsiz xidmətləri, fəaliyyəti və şüurlu əməyidir. Rəsulzadənin 1903-cü ildən 1955-ci ilədək olan yaradıcılığına, sosial-siyasi, sosial fəlsəfi, dini, etik, estetik və s. görüşlərinə diqqətlə, qərəzsiz, obyektiv, əsl ziyalı kimi yanaşmalı, onun Fenomenal bir şəxsiyyət olduğu, həyatı boyu xidmət etdiyi, bütün varlığını, ailəsini qurban verdiyi millətinə aydın şəkildə çatdırılmalıdır. Əlbəttə, Rəsulzadə fəlsəfənin başlıca problemləri: varlıq, idrak, şüur, dialektika və s. ilə məşğul olmamış və bu sahələrə aid xüsusi bir əsər yazmamışdır. Lakin onun bütün elmi-fəlsəfi, ictimai -siyasi yaradıcılığı ilə tanış olduqda görə bilərik ki, o, böyük bir mütəfəkkirdir, filosofdur. Onun ictimai-siyasi görüşlərində və yaradıcılığındə sosializm və demokratiya ideyaları, din problemi, sosial-fəlsəfi, etik və estetik görüşləri əsas yer tutur. Onun etika və estetikaya aid fikirləri insan əxlaqi keyfiyyətlərinə, onun daxili və xarici gözəlliklərinə, cəmiyyətin ədəbi-mədəni həyatına yönəldiyi üçün, hesab edirəm ki, fikrimizi bu məsələyə yönəltsək heç də pis olmaz. M.Ə. Rəsulzadə etikaya aid xeyir, şər, vicdan, humanizm, həyatın mənası, mənəvi zənginlik, ideallıq, namus, ləyaqət, borc, ədalət və s. dəyərləri, həmçinin, estetikanın başlıca kateqoriyaları gözəllik, ülvülük, facəvlik və komiklik kimi keyfiyyətləri insana, cəmiyyətə aid məsələlər kimi irəli sürür. O, insanları həmişə gözəl, yaraşıqlı, ağılı, zəkalı, tərbiyəli, bütün hərəkətlərini ölçüb biçməyi bacaran, öz davranışı, və səliqə səhmanı, danışığı, mehribanlığı, səmimiliyi ilə hamıya xoş təsir bağışlayan bir varlıq kimi görmək istəmişdir. Mütəffəkir əxlaqi-estetik fikirlərini daha çox Azərbaycan cəmiyyəti ilə bağlayır və yaxud onunla əlaqələndirməyə çalışırdı.

Rəsulzadə Azərbaycan türklərinin ictimai-siyasi, mənəvi həyyatında islam dininin rolunu çox yüksək qiymətləndirmiş, böyük məharətlə dövlətlə dinin ayrı-ayrılıqda yerini və rolunu göstərə bilmişdir. O, Azərbaycan türklərinin dini fanatizimdən, xürafatdan uzaq olması üçün,islam dinin əsl mahiyyətini bilməyin vacibliyini irəli sürmüşdür.

Rəsulzadə cənubi Azərbaycan türklərinin dözülməz həyatını, farslar tərəfindən assimilyasiyaya uğramasını, bütün hüquq və azadlıqdan məhrum olunmasını ilk dəfə olaraq qələmə almış, bunun tarixi, fəlsəfi, siyasi, iqtisadi səbəblərini açıqlamışdır. O, həmçinin təkcə İran türklərinin deyil, bütün İran xalqlarının həytında mühüm rol oynayan demokratik mətbuatın banilərindən biridir. Rəsulzadə 1910-cu ildə İranda muhacirətdə olan zaman bir qrup İran ziyalısı (Hüseynqulu xan Nəvvab, Süleyman Mirzə, Seyid Məhəmməd Rza, Seyid Həsən Tağızadə və başqaları) ilə İran Demokrat Partiyasının əsasını qoymuş, partiyanın mərkəzi komirtəsinə seçilmiş, partiyanın ideologiyasını işləmiş, partiyanın orqanı olan "İrane no və "İrane-Ahat" qəzetlərinin baş redaktoru olmuşdu. O, öz qələmi ilə İranda Avropa tipli jurnalistikanın əsasını qoymuşdur. Bu barədə sonralar, azərbaycanlı olan Seyid Həsən Tağızadə yazırdı "Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur". Rəsulzadə bütün yaradıcılığı boyu İran xalqlarının azadlıq ideyalarını müdafiə etmiş və bütöv Azərbaycan ideyaları uğrunda elmi-nəzəri və təcrübi addımlar atmışdır. O,istər AXC dövründə, istərsə də AXC-nın suqutundan sonra fəaliyyət göstərdiyi muhacirət illərində bir çox ölkələrlə diplomatik münasibətlərin qurulmasında inanılmaz işlər görmüşdür. Onun Türkiyə dövlət rəsimləri ilə apardığı danışıqlar nəticəsində 1918-ci ildə Azərbaycan türklərinin Rus bolşevikləri və erməni daşnakları tərəfindən məhv olunması siyasətinin qarşısı alına bilmiş, Türkiyə Azərbaycan qardaşlığının yalnız mənəvi deyil, rəsmi şəkildə təməl prinsiplərini qoymuşdur. Rəsulzadə və silahdaşları tərəfindən Türkiyə ilə yaradılan ittifaq bu gündə davam etməkdədir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu siyasət Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirildi. H.Əliyevin "beynəlxalq lahiyələrin" həyata keçirilməsində Türkiyə ilə birgə hərəkət etməsi, bu siyasətin uğurlu davamıdır. H.Əliyevin söylədiyi "Bir millət,iki dövlət" şüarı Türkiyə -Azərbaycan dostluğunun sarsılmaz və yenilməz qüvvəyə malik olduğunun bariz nümunəsidir...

AXC dövründə Almaniya, Polşa, Ruminya və başqa dövlətlərlə diplomatik münasibətlərin qurulmasında Rəsulzadənin böyük əməyi olmuşdur. O, bir müddət Polşa hökümətində məsləhətçi işləmiş, lakin bir müddətdən sonra Ruminyaya getməli olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə böyük bir ömür yolu keçmişdir. Gənclik dövründə yaşıdlarından fərqlənən və xalqını maariflənməyə səsləyən Rəsulzadənin hansısa siyasi təşkilatlarda fəaliyət göstərməsindən aslı olmayaraq,əsas məqsədi Azərbaycanı azad və milli-demokratik bir ölkə kimi görmək olub. Azərbaycan xalqının taleyinin bir parçası olan Rəsulzadənin mənalı həyatına, dolğun yaradıcılığına bu gün ani bir nəzər salmaqla biz vətənə, müstəqil Azərbaycanımıza sədaqət timsallı böyük bir şəxsiyyətin canlı obrazı ilə görüşürük. Əlbəttə ki, bu sədaqət, bu sevgisi ilə o, Azərbaycan xalqının məhəbbətini qazanmış və qəlblərdə əbədi məskən salmışdır. Rəsulzadə prinsipə sədaqətin, məfkurəyə bağlılığın, səbr və fədakarlığın, əzm və qüdrətin timsalı idi. 20 yaşında " insanlara hürriyət, millətlərə istiqlal" arzusu ilə siyasi həyata atılmış M.Ə.Rəsulzadə "İnsanlara hürriyət, millətlərə istiqlal fikri ilə də 72 yaşında Ankara Unveristetinin tibb fakultəsinin klinikasında 1955-ci il mart ayının 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış üç dəfə "Azərbaycan, Azərbaycan, Azərbaycan" deyərək əbədiyyətə qovuşdu. Ankara radiosu martın 7-də saat 22:45 dəqiqədə sabiq Azərbaycan Milli Şurasının sədri, Türk dünyasının böyük oğlu M.Ə.Rəsulzadənin vəfat etdiyini təəssüflə bidirirdi.

M.Ə.Rəsulzadə Ankara Əsiri qəbirstanlığında dəfn edilib. Vəfatı münasibəti ilə Türkiyədə, İranda və Qərbi Avropa ölkələrində xeyli nekroloq çap olunub. Bunlardan ən maraqlısı Seyid Həsən Tağızadənin çap etdirdiyi nekroloqdur. Əsli Ordubaddan olan, özü Təbrizdə dünyaya gəlmiş, M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə İran "Məşrutə inqilabının" əsas rəhbərlərindən biri hesab edilən, sonralar Pəhləvi üsul-idarəsinin tərəfdarına çevrilən və öz doğma xalqına yad bir adam olan, İranın ən görkəmli dövlət xadimi, diplomatı və alimi sayılan Seyid Həsən Tağızadə "Sühən" jurnalında yazırdı: " Rəsulzadə, bütün ömrüm boyunca ,Şərq dünyasında tayına rastlaşmadığım, mübaliğəsiz söyləyə biləcəyim fövqaladə nadir insanlardan biri idi. Məmməd Əmin bəy tərbiyəli, qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbi, doğru sözlü, mətanətli tam mənası ilə dürüst, fikir və yoluna dərin bir iman bəsləyən fədakar, mücahid və örnək bir insandı. Belələrinə zamanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rast gəlmək münkün deyil". (Sühən, jurnalı Tehran, 4. 1955-ci il).

1978-ci ildə, ölümündən 23-il sonra Ankarada M.Ə.Rəsulzadənin "Milli təsanüd" (Milli həmrəylik) adlı kitabı nəşr olundu. 1985-ci ildə dünyanın ən qədim Universitetlərindən biri olan Oksfordda M.Ə.Rəsulzadənin "Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" adlı kitabı ingilis dilində ön sözlə Rus dilində ikinci dəfə çap edilmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin 1989-cu ildə "Əsrimizin Səyavuşu" və 1990-cı ildə isə "Azərbaycan Resbublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti" adlı kitabları Ankarada yenidən işıq üzü görmüşdür.

Bəli, Azərbaycan xalqının böyük oğlu, mütəfəkkir, dahi insan Rəsulzadənin anadan olmasının 126-cı ildönümü münasibətilə söylənilən fikirlər, gətirilən faktlarla bu böyük şəxsiyyətin həyat və yaradıcılığının çox böyük elmi araşdırmalara ehtiyacı olduğunu xatırlatmağı özümüzə borc bildik. Əlbəttə, Rəsulzadə qədim dövlətçilik ənənəsinə və mədəniyyətə malik olan bir xalqın - Azərbaycan xalqının tarixə bəxş etdiyi Əfrasiyab,Tomris, Babək, Cavanşir, Xətai və Nadir kimi dahilərdən gələn ənənənin davamçısı idi. XX əsrin əvvələrində dediyi "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz" fikiri, XX əsrin sonunda dünya şöhrətli siyasətçi Heydər Əliyevin uğurlu siyasəti nəticəsində bir daha özünü doğrultdu.

Biz də bu şərəfli və müqqədəs insanların bizə miras qoyduqları müqəddəs işin, layiqli davamçıları olmağı özümüzə borc bilməliyik. Gəlin hamlıqla, örnək şəxsiyyət M.Ə.Rəsulzadənin dediyi "öz-özümüzü" kimliyimizi, türklüyümüzü, İslamçılığımızı, Azərbaycanllığımızı" tanıyaq, dərk edək sözlərinə əməl edək. Özümüzü tanıyaq, tariximizi və tarix yaradan şəxsiyyətimiz Məmməd Əmin Rəsulzadəni unutmayaq....

Kərim Novruzov

Ədalət.- 2010.- 30 yanvar.- S. 6.