126 yaşlı müasirimiz- Məmməd Əmin Rəsulzadə

Dövrü yaxşı bilən istənilən bir şəxs "AXC hökuməti təhvil verdi" ifadəsini işlətməz

Sabah Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin qurucularından biri və birincisi olan insanın, Məmməd Əmin Rəsulzadənin dünyaya gəldiyi gündür. 16 yaşından aktiv siyasi fəaliyyətə başlayan bu böyük insan milli demokratik bir dövlətin qurulmasına nail olsa da xalqına, dövlətinə vermək istədiyinin mində birini verə bilmədi. Özünün dediyi kimi, çox şey deyil, yalnız azadlığın nə olduğunu dadızdıra bildi. Beynəlxalq vəziyyətin gərginliyi, çar imperiyasının varisi sovet Rusiyasının daxıldəki emissarları vasitəsilə müdaxiləsi AXC-nin ömrünü elə başlanğıcda kəsdi.

Azərbaycanı işğal etməklə yanaşı, həm də Cumhuriyyəti quranlar qırmızı terrorun qurbanına çevrildi. Rus işğalından sonra müxtəlif yollarla sağ qalanlar Məmməd Əmin başda olmaqla Avropa ölkələrinə, Türkiyəyə üz tutaraq son nəfəslərinə kimi mübarizə apardılar. Avropanın bir çox ölkələrində müvəqqəti yaşayan Məmməd Əmin Rəsulzadə 1955-ci ildə Türkiyədə dünyasını dəyişdi. Son kəlməsi də "Azərbaycan" oldu.

Müsahibimiz Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri, tarix elmləri doktoru, professor Anar İsgəndərovla Məmməd Əmin dövrünə ekskursiya edirik

- Sizcə, biz Rəsulzadəni yetərincə tanıda bilmişikmi?

- Azərbaycanın Milli Azadlıq hərəkatı tarixində Məmməd Əmin Rəsulzadənin xüsusi yeri var. Tarixdə hər bir hadisəyə qiymət onun nəticəsinə görə verilir. Məmməd Əmin başda olmaqla XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində mücadilə aparan ziyalılar 1918-ci il mayın 28-də istək və arzularına nail oldular. Onların ən böyük amalı müstəqil Azərbaycan dövlətini yaratmaq idi bunu da bacardılar. Ancaq Məmməd Əmin başda olmaqla milli demokratik qüvvələr 1918-20-ci illərdə müstəqil dövləti qursalar da 1920-ci ilin aprel işğalı hər şeyin üzərinə qara sədd çəkdi. Bu qara sədd nə az, nə çox düz 1990-cı ilin əvvəlinə kimi davam etdi. Sovet dönəmində 1918-20-ci illərdə Azərbaycada nə baş verib, müstəqil dövlət qurulubsa, onu kimlər qurub, belə bir dövlətin qurulması ilə Azərbaycan nə əldə edib-suallarına cavab vermək çox çətin idi. Çətinliyin səbəbi odur ki, bununla bağlı heç kim hansısa məlumata maik deyildi. Məlumatı olanlar da çox nadir hallarda öz yaxınlarına bu barədə nəsə deyə bilərdi. Sovet quruluşu 1918-20-ci illərdə mövcud olmuş AXC-yə düşmən olduğuna görə, Cümhuriyyətlə bağlı bir cümlə belə deyənin ən uzaq yeri Sibir, ən yaxını isə həbsxana olurdu. Bu baxımdan 1918-20-ci illərin liderləri haqqında məlumatlar insanlara çatdırıla bilməzdi. Təbii ki, ötən əsrin sonlarında Azərbaycan özünün dövlət müstəqilliyini bərpa edərkən ilk olaraq bərpa ifadəsini işlədən insanların özündə sual yaranırdı ki, "necə yəni bərpa, nəyi bərpa?" Nəyi bərpa etmişik sualının cavabı bu idi ki, yəqin bundan əvvəl də nəsə olub. Təbii ki, həmin Cumhuriyyəti quran insanlar haqqında məqalələr yazılmalı, xalqa tanıdılmalıydı. İlk olaraq məqalələr, ardınca kitablar, daha sonra isə tədqiqat işləri yazıldı. Beləliklə də 1918-20-ci illərin mənzərəsi canlandırıldı.

- Əgər Rəsulzadə və mübarizə yoldaşları olmasaydı Azərbaycanın taleyi necə olardı? Bu insanların səyi Azərbaycanın gələcyi baxımından nə verdi?

- XIX əsr Qərb cəmiyyətində sosial demokratik hərəkat, eyni zamanda Rusiyadakı fəhlə, bolşevik, menşevik, eser hərəkatında Cənubi Qafqazla bağlı fikirlər ondan ibarət idi ki, regionda iki dövlət-gürcülər və ermənilər üçün qurulmalıdır. Şübhəsiz burda azərbaycanlıların sayının az olmasından söhbət getmirdi və əhalinin sayı baxımından Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Azərbaycan əhalisinin sayı daha çox idi. Belə bir dövrdə Qərbi inandırmaq olduqca çətin idi. 1920-ci il yanvarın 11-də Paris sülh Konfransının Ali Şurası Azərbaycanı de-fakto tanıdı və bu fakt Qərb düşüncəsindəki fikirləri alt-üst etdi. Kiçik, həm də tanınmayan bir xalq kimi təbii ki, müstəqil dövlət yaratmaq fikrinə düşmək və onu reallaşdırmaq böyük qələbədir. Bu mənada Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatının ilk qığılcımı Həsən bəy Zərdabi ilə başlayırsa, sonrakı dönəmdə marifçi-demokratik hərəkatdan inqilabçı-demokratik hərəkata keçiddə AXC-ni yaradanların əvəzsiz rolu olub. 1918-20-ci illərdə mövcud olan dövlət olmasaydı 1920-ci ilin aprelində bu əraziyə daxil olan XI rus ordusu gələcəkdə Cənubi Qafqazda üç deyil, iki-Ermənistan və Gürcüstan dövlətlərinin formalaşmasına fərman verəcəkdi. Çünki Ermənistanın bir respublika kimi yaranmasında Qərb də maraqlı idi. 1919-cu il mayın 28-də Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətini ABŞ prezidenti Vudro Vilson Parisdə qəbul edir və aralarında bir saata yaxın danışıq aparılır. Əlimərdan bəy etiraf edir ki, bir saat ərzində ABŞ prezidentini Azərbaycanın harada olduğunu qəbul etdirə bilməyi. Vudro Vilson Georgiya, Armeniya, Atropatena-Albaniyanı etiraf edir, amma Azərbaycanın varlığını inkar edir. Bu o dövrdə söz sahibi olan bir ölkənin fikri olsa da sonda onları fikirlərindən daşındırmaq böyük diplomatik məharət idi. Həmçinin bu 1920-ci ilin aprelindən sonrakı dönəmlər üçün də Azərbaycanın torpaqlarını qoruyub saxlamaq idi.

- Yəni işğaldan sonra da AXC-nin fəaliyyətinin təsirləri özünü göstərirdi?

- Əlbəttə, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ifadəsi ona görə işlədilirdi ki, ona qədər iki ilə yaxın hakimiyyətdə olan müstəqil dövlət vardı və onu inkar etmək olmazdı. Bu Cumhuriyyət qurucularının danılmaz xidmətlərinin nəticəsi idi. Hətta, AXC süquta uğrasa da, işğala məruz qalsa da bizim qazandığımız o oldu ki, sovet rejimi müstəqillik, azadlıq ideyasını üstümüzdən tamamilə ata bilmədi. Azərbaycanı işğal etdilər, ancaq formal olsa da müstəqil dövlət sözü üzərimizdə qaldı.

- Rəsulzadə və mübarizə yoldaşları eyni zamanda həmin dövrlə bağlı məlumatlar yetərincə olmasa belə orta və ali məktəblərdə tədrisi zəruridirmi?

- Məmməd Əmin Rəsulzadə daxil olmaqla Azərbaycanın milli demokratik ziyalıları xalqımıza lazım olan çox şey verdilər. Bunun nəticəsində 1918-ci ildə AXC yarandı. Tədris olunmalarına gəlincə, inanmıram ki, bu gün hansısa orta məktəb şagirdi ötən əsrin əvvəlində mövcud olan Cumhuriyyətlə bağlı elementar bilgiyə malik olmasın. Ən azı Azərbaycanın dövlət himni, digər dövlət atributları var və onlar həmin dövrün yadigarıdır. Ümumilikdə götürdükdə 1918-23-cü ildə Mustafa Kamal Atatürkün qurduğu dövlətlə müqayisədə bizdə müəyyən qədər çatışmazlıq var. Bunu inkar etmək olmaz, ona görə ki, hər bir dövrün, tarixin insanların təfəkküründə oturuşması üçün zamana ehtiyac duyulur. Əgər müstəqilliyin bərpasının ilk illərində 1918-20-ci illərin tədqiqi əsas idisə, bu gün təhrif olunan dövrlərin tədqiqinə ehtiyac var. Səfəvi, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Şirvanşahlar, digər dövlətlərimiz və Rusiya işğalından sonra Gülüstan, Türkmənçay sülh müqavilələri ilə Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi, Albaniya probleminin araşdırılması vacibdir. Tarixdə fərd subyekt sayılsa da hər bir şəxsiyyətin hansı xidmətləri olubsa həmin istiqamətdə də təbliğ olunmalıdır. Bu gün təbliğatımızda təkcə 1918-20-ci illər tarixi ilə kifayətlənmirik, ancaq həmin tarixdən daha çox ona görə danışırıq ki, ilk müstəqil Azərbaycan Cumhuriyyəti o zaman qurulub. Azərbaycanın dövlət dili, vətəndaşlığı, ordusu, univesitetin, parlamentin yaradılması haqqında, qərb cəmiyyətində tanınma ilə bağlı ilk deyə biləcəyimiz fərmanlar, böyük hadisələr Cumhuriyyətin adı ilə bağlıdır. 1918-20-ci illərə qədər olan tariximizə xələl gəlmədən, Cumhuriyyət dövrü bizə o qədər əziz, doğmadır, uğurları o qədər çoxdur ki, orta məktəbdə də, ali məktəbdə də, ölkədən kənarda da onu təbliğ etmək bizim borcumuzdur.

- Milli Şuranın rəhbəri kimi atılan hər bir addımda Məmməd Əminin rolu danılmazdır...

- Təsəvvür edin ki, AXC parlamentinin təşkili və strukturu ilə bağlı biz Avropa Parlament Şurasına sənəd göndərəndə onlar təəccüblənmişdilər. Avropada XX əsrin 50-ci illərində qadınlara seçki hüququ verildiyi halda, 1919-cu ildə Azərbaycan parlamenti haqqında qanun hazırlanarkən qadın və kişilərin hüquq bərabərliyi əksini tapmışdı. 1918-ci ilin dekabrında Azərbaycan parlamenti təşkil edilərkən Azərbaycanda kimlərin yaşamasına və sayına baxmayaraq, hətta azlıqda qalan yəhudilərə, polyaklara, almanlara parlamentdə təmsilçilik hüququ verilirdi. Bu günkü Qərb parlamenti AXC parlament strukturunu görəndə ona görə təəccüblənir ki, bu XX əsrin əvvəlində hətta Qərb cəmiyyətindən öndə gedəcək bir dövlət strukturu, parlamentli respublika qurmağın göstəricisi idi. Dünənə qədər əsarətdə yaşayan , bu gün azad olub, azadlığını ərazisində yaşayan kiçik xalqlara şamil edən bir dövlət aborigen xalq kimi bu torpağa sahiblənib digərlərini çıxdaş etmir. Bütün bunlar 1918-20-ci illərin Azərbaycan tarixinin şərəfli səhifəsidir və Məmməd Əmin başda olmaqla onun mübarizə yoldaşları da Azərbaycanın tarixində xidmətləri olan şəxslərdir.

- Nədənsə həmişə bütün məsələlərdə ilk olaraq Məmməd Əminin adının çəkilməsi birmənalı qarşılanmır...

- Bunun sadə bir səbəbi var və bu ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın görkəmli dövlət liderlərindən ən çox yaşayanı Rəsulzadə olmuşdur. Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli 1920-ci ildə qətlə yetirildi. Əlimərdan bəy Topçubaşov 1934-cü ildə vəfat etdi. Ancaq 1955-ci ilə kimi yaşayan, təkcə yaşayan deyil, həm də son nəfəsinə kimi mübarizə aparan Məmməd Əmin Rəsulzadə oldu. Rumınya, Polşa, Almaniya, Türkiyədə-harda yaşamasından asılı olmayaraq yazdıqları və mübarizə apardıqlarından bir daha bəlli olur ki, onun beynində bir Azərbaycan mücadiləsi vardı. Bu mücadiləni də axıra kimi apardı. Bu mənada biz Rəsulzadəyə daha çox önəm veririk. Amma biz Cumhuriyyəti quranları birini digərinə qarşı qoya bilmərik və bu yolverilməzdir. Əslində tədrisimizdə və təbliğimizdə heç bir rəhbər digərinə qarşı qoyulmamalıdır. Çünki onların hamısı Azərbaycanın ziyalılarıdır. Bizim üçün önəmli odur ki, onların bacarıb etdiklərini təbliğ edək, işğal üzündə həyata keçirə bilmədiklərini bu gün yerinə yetirək. Ona görə biz bunu etməliyik ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü təmin olunmayıb, Qərb cəmiyyətinin bizə qarşı yaranmış münasibəti dəyişməyib.

- Rəsulzadəni hakimiyyəti təhvil verməkdə ittiham edənlər bu gün də az deyil. Vəziyyət nəyi diqtə edirdi?

- Dövrü yaxşı bilən istənilən bir şəxs "AXC hökuməti təhvil verdi" ifadəsini işlətməz. AXC-yə birmənalı olaraq məlum idi ki, 70 mindən artıq qırmızı ordu Samur çayını keçir. Həmin ordu yarıçılpaq vəziyyətdə beyni doldurulub ki, Azərbaycanda hər şey var. XI qızıl ordunun əsgərlərini də Azərbaycanda hər şeyin olduğuna və onlara çatacağına inandırmışdılar. Elə bir orduya qarşı mübarizə aparılsa belə onun qarşısını almaq qeyri-mümkün idi. Gələn ordu rəhbərliyi Azərbaycanı işğal etdiyini demirdi və onun bəhanəsi o idi ki, Anadoluda qan qardaşlarımızın köməyinə gedirlər. Digər bir tərəfdən zirehli qatarda gələn də dünənə qədər Qafqaz ordusunun tərkibində Azərbaycana azadlıq gətirən Xəlil Paşa idi və o bu gün "əfəndim biz bir də gəlirik" deyirdi. Dünən ondan azadlıq, ədalət görən azərbaycanlı çaşıb qalmışdı. Əgər ordu Anadoluya köməyə gedirdisə, Azərbaycanda "buyurun, gedin" deyilməliydi. AXC-nin ən ədalətli qərarı idi ki, ən azı hakimiyyəti parlamentdə təmsil olunan Azərbaycan bolşeviklərinə təhvil verirdi. Əgər bu mübarizədə qan tökülmədisə, deməli, bu hökumətin müsbət addımının nəticəsi idi. Amma təbii ki, gələn ordu nə Anadoluya gedirdi, nə Azərbaycana firavanlıq gətirirdi, məqsəd Azərbaycanı işğal etmək idi.

Gültəkin Qəhrəmanlı

Ədalət.- 2010.- 30 yanvar.- S. 9.