SABİR RÜSTƏMXANLI-65

ƏDƏBİ HƏYAT

( I məqalə)

Hamarkənddən başlanan yol

1963-cü ilin isti yay günlərində Yardımlının ucqar dağ kəndlərindən birindən-Hamarkənddən Bakıya bir cavan oğlan gəlir. Adışov Sabir Xudu oğlu. Bu cavan oğlan o zaman yeganə universitetimizin filologiya fakültəsinə daxil olur. Dünyanın yaşıl xalısmına bənzəyən Hamarkənd Sabirin doğma ocağı, anasının laylalarının, bayatılarının, bülbül şərqilərinin vətəniydi. Dağ oğlu, çəmən oğlu, çiçək oğlu Sabir sonralar bu kəndi Azərbaycan şeirinin bir balaca ərazisinə çevirəcəkdi:

Doğulmuşam ulu, gözəl bir torpaqda,

Milyon illik üfüqlərin qucağında.

Qədim-qədim adətlərin,

nəğmələrin, arzuların ocağında.

Burda insan çinar kimi qol-budaqlı,

Burda insan dağlar kimi əzəmətli.

Ürəkləri günəş kimi saf eləyir

yerin ətri, göyün ətri!..

Burda geniş çəmənlərin

çiçək-çiçək gülüşü var.

Burda dolmuş səmaların

şimşək-şimşək gülüşü var.

Burda uca zirvələrin

bəyaz qardan gümüşü var.

Sabir hələ 11 yaşında ikən rayon qəzetində "Kəndim" şeirini çap etdirir. 18 yaşında isə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində "Kənd yolu" şeiri ilə respublika mətbuatına çıxır. Elə ilk şeirlərində Sabir qoynundan ayrıldığı, amma qanında, canında, ruhunda yaşatdığı kəndi poeziyaya gətirir: Qəlbindən tunel aç, dağlar inciməz Ancaq zirvəsinə ayaq dəyməsin. Kəndlər də qırmızı almalar kimi Asılıb yolların şaxələrindən. Dünyanın ən uzun yollarını da Dağlar yumruğunda dəstələyibdir. Sabir kənddən əbədi ayrılmamışdı, ruhu, canı ordaydı, amma Hamarkənddən başlanan yol onu dünyanın çox yolları ilə qovuşduracaq. Sonralar yazacaqdı ki:

Nə yaxşı ki, ömür yolum

uzaq bir kənd cığırından başlanıbdır.

Nə yaxşı ki, ömür yolum

qayğıların ağırından başlanıbdır.

Əmilərin, dayıların

adına yox, puluna yox,

möhürünə, qoluna yox,

mərdliyinə güvənirəm.

Mən anamın qaşqabaqlı istəyinə,

Mən atamın sərtliyinə güvənirəm.

Sabir Rüstəmxanlı mənim üçün sıradan biri olmayan ŞAİRdir. Sonralar o, tanınmış bir publisist, ictimai xadim, dövlət adamı, dönməz Azərbaycançı və türkçü, Azərbaycanı dünyada təmsil edən ziyalılardan biri olsa da, ŞAİR Sabir Rüstəmxanlı birincidir.

Onun ədəbiyyata gəlişi səssiz olmadı. Altmışıncı illərin ən gənc şairlərindən olan Sabir elə ilk şeirlərindən hamını belə bir etirafa məcbur elədi ki, onun taleyi poeziyadan ayrılmazdır. O, heç kimə bənzəmir, Azərbaycan poeziyası karvanında əbədiyyətə yol gedə biləcək bir şairdir.

Altmışıncı illər XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının ikinci "qızıl dövrü" sayılır. (Əsrin əvvəllərində Mirzə Cəlil, Sabir, Uavid, Hadi, Səhhət, Üzeyir bəy, Əlibəy Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Haqverdiyev, Çəmənzəminli, Qəmküsar, Ordubadi, A.Şaiq, Uabbarlı, Seyid Hüseyn kimi nadir söz ustalarının, fikir cəngavərlərinin yaratdığı ədəbiyyat doğrudan da yeni bir intibah idi). Bu dövrdə artıq Azərbaycan ədəbiyyatı bir çox köhnəlmiş, stereotipləşmiş ənənələrdən xilas olurdu, poeziyada vətənçilik ideyaları, xalqın şanlı tarixinin tərənnümünə meyl getdikcə güclənirdi, Ölü doğulan, bu gün dərc edilib elə bu gün də unudulan, yaddaşlardan çox asanlıqla silinən şeirlərin sayı azalırdı. Əsl Vətən, Təbiət, Sevgi şeirləri yaranırdı. Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Hüseyn Arif, Qabil, Əliağa Kürçaylı, Məmməd Araz, Xəlil Rza, Söhrab Tahir, Sərdar Əsəd, Nəriman Həsənzadə, Cabir Novruz, Məmməd Aslan, Hüseyn Kürdoğlu, Famil Mehdi kimi şairlər üçün poeziyada yeni bir era başlanırdı. Altmışıncı illərin də öz şairləri vardı- Əli Kərim, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə, Vaqif Səmədoğlu, Məmməd İsmayıl, Musa Yaqub, Səyavuş Sərxanlı, Vahid Əziz, Tofiq Abdin, Camal Yusifzadə, Abbas Abdulla, az sonra Sabir Rüstəmxanlı, Nüsrət Kəsəmənli, Çingiz Əlioğlu, Ramiz Rövşən, Zəlimxan Yaqub, Vaqif Cəbrayılzadə, Eldar Baxış Azərbaycan şeirində heç bir zaman bu qədər istedadlı, yetkin şair sələfi yaranmamışdı. İndi o illərin saralmış qəzet vərəqlərini, solmuş jurnal səhifələrini gözdən keçirirəm və baxıb görürəm ki, o dövrün ədəbi mübahisələri də, lap elə intriqaları da indikindən qat-qat fərqlidir. Ədəbiyyata yeni gələn, təzə söz deməyə, daha doğrusu, sözü ehya eləməyə can atan cavanlar tənqid olunurdular, amma çox keçmədən-yetmişinci illərdə bu şairlər sevilirdilər, etiraf olunurdular.

Sabir Rüstəmxanlı 60-70-ci illərin poeziya havasında təmiz oksigeni ilə seçilən bir şair oldu. Onun 1967-ci ildə qələmə aldığı "Vətən" şeiri Azərbaycan poeziyasında həmin mövzuda yazılan nümunələr sırasında birinciliyi fəth edən şeirlərdən biri oldu. Dövr sovet dövrü idi, amma bu şeir sovet dövrünün vətən şeiri deyildi.

Bir əlçim buludlu,

Bir ömür umudlu,

Bir içim sudu.

Yandıqca odlanan ocaqdı,

Daddıqca dadlanan arzudu.

Bir dərə bahar leysanıdı,

21 Azərin qanıdı,

Uavad xanın qətl yeridi,

Sabirin "Fəxriyyə" şeiridi,

Dağları dumanda itən-

Vətən... Vətən!

Hecanın sərbəst sintezindən yaranan bu gözəl şeir Sabirin şeir texnikasına mükəmməl bələd olduğunu sübut edirdi. Sonralar Sabir bütün şeirlərini təmiz hecada yazdı. Bütün ömrü boyu dilimizin saflığı, təmizliyi uğrunda mübarizə aparan S.Rüstəmxanlı şeirlərində də o təmizliyi, o saflığı göz bəbəyi kimi qorudu. Ancaq söhbət burada şairin aşıladığı ideyadan gedirsə, deyim ki, elə Vətən haqqında bu bircə şeir bəs idi ki, öz vətəndaşlıq, vətənpərvərlik missiyanı poeziya dili ilə şərh edəsən.Çünki bu şeirdə Azərbaycan bütün tarixi və təbiəti ilə birgə görünür. Hər misra Vətənin bir parçasıdır, tarixinin gah qürurla, gah da nisgillə xatırlanan bir məqamıdır.

Hadinin şeir bazarıdı,

Füzulinin məzarıdı,

Taleyin ələnən ələyidi.

Durna lələyidi.

Araz hörüyündən

kəməndə düşmüş Sevildi.

"Ənəlhəq" harayıdı.

Ələsgərin sazıdı.

Qədim əlyazmasıdı-

Dahilər boylanır sətirlərindən

VətəngVətən!

Təbii ki, Sabir Rüstəmxanlının da təsirləndiyi dahi söz ustadları, müasir şairlər, onların əsərləri olub. O, elə bir dövrdə ədəbiyyata gəlmişdi ki, Bəxtiyar Vahabzadənin milli istiqlala təkan verən şeirləri, gizli də olsa əldən-ələ gəzən "Gülüstan" poeması, Məmməd Arazın, Xəlil Rzanın, Söhrab Tahirin vətənpərvərlik ruhunda yazılan odlu-alovlu misraları poeziyada yeni bir tendensiyanın yaranmasından xəbər verirdi. Bəlkə ilk dəfə idi ki, Azərbaycan onların şeirlərində sərhədsiz görünürdü. Şeirimizdə MƏNƏVİ AZƏRBAYCAN bütöv görünürdü..

Şimşəklər çinartək sancılıb yerə,

Düşmənin gözünə dirsəkdi hər dağ.

Babalar atını sürüb gedibdi,

Qalalar boylanıb qalıbdır ancaq.

Oğlu-Şah İsmayıl Xətayi adlı,

Ağ atlı oğlan var, atı qanadlı;

Bir də Suraxanı atəşgahı var,

Bir də Misri qılınc, bir də Çənlibel;

Bir də "Heydərbaba" yazılmış bir dil.

Torpağı ot deyil, kişi göyərdən

Vətən... Vətən!

Sabir Rüstəmxanlı Vətən şairidir.

Əcəba, bu ifadə qəribə səslənmirmi? Azərbaycanda yaşayan, yazıb-yaradan istənilən şairə Vətən şairi demək olmazmı? Mən bu xüsusda heç bir mübahisəyə, polemikaya meydan açmıram. Ancaq "Vətən şairi" ifadəsiylə bağlı fikrimi belə şərh edirəm ki, o şairin şeirlərində aparıcı mövzu məhz Vətəndir-onun tarixidir, bu tarixin qürur doğuran qəhrəman səhifələri və həmçinin ürək ağrıdan faciələridir. Vətənin təkrarsız gözəlliyinin tərənnümüdür. Vətəni dünyada tanıtmaq istəyidir. Tarixin gizli qalan səhifələrini böyük bir cəsarətlə poeziyada ehya eləməkdir. Vətənin dilini, bayatısını, nağılını, holavarını, Füzulisini, Xətaisini, Cavad xanını, Sabirini, Hadisini, Üzeyirini qanına, ruhuna hopdurmaqdır. Təkcə kürsülərdə yox, Azadlıq meydanlarında mücadilə etməkdir. Sabir Rüstəmxanlı həm poeziyasında və publisistikasında, həm də ictimai fəaliyyətində məhz belə şairlərdən biridir.

Hələ tələbə ikən S.Rüstəmxanlı doğma şəhərimizdə "Tbilisi", "Yerevan" xiyabanlarını, Leninqrad, Moskva prospektlərini gəzir. Lakin:

Mən bu duyğularla gəzirəm yalqız,

Ürəyim səbirsiz, qəlbim qərarsız.

Keçirəm Moskva prospektindən,

Təbriz xiyabanı həsrətiylə mən!..

Sabirin altmışıncı illərdə yazdığı şeirlərin hər birindən ya beləcə vahid Azərbaycan ideyasının ayrı-ayrı mərmiləri sıçrayırdı, ya da Vətənin igid oğul və qızlarının mənəvi heykəlləri ucalırdı. Bir tələbə şairin, bir gəncin B.Vahabzadə, M.Araz, X.Rza kimi öndər şairlərin ardınca qoşması, onların səsinə səs verməsi sevindirici idi. Hərçənd ki, həm onda, həm də sonralar məhz elə bu şeirlərinə görə onu tənqid də edəcəkdilər, qınayacaqdılar da.

Müqəddəs adətdir ucaldır məni,

Mən onun eşqiylə yaşayam gərək.

Babam qarşılayıb neçə düşməni,

Bir əlində qılınc, birində çörək.

Döyüşlər şənimi dünyaya yayıb,

Bu aləm eşidib mənim səsimi.

Dar gündə qızlar da qılınc qurşayıb,

Vüqarlı, yenilməz igidlər kimi.

Sellərtək axışıb hər qış, hər bahar

Düşmən talayanda elin varını.

Sərkərdə analar, igid analar

Yəhərdə doğublar övladlarını.

"Döyüşlər şənimi dünyaya yayıb". Sabir Rüstəmxanlı da döyüş üçün doğulmuşdu. Silahı SÖZ idi. Böyük adaşı Mirzə Ələkbər Sabirin sığındığı SÖZ...

Vaqif YUSİFLİ

Ədalət.- 2011.- 30 aprel.- S. 19.