Müəllimin manifesti, yaxud həyatın acı həqiqətləri

Dünyanın dahi klassikləri, şair və yazıçıları öz yaradıcılıqlarında mənsub olduqları xalqın, millətin halını, güzəranını, düçar qaldığı ictimai - siyasi və sosial haqsızlıqları, dini xurafatın iyrənc fırıldaqlarını qələmə alıb bu naqislikləri qamçılamış, vətəndaşlarını savadlanmağa, maariflənməyə, mənəvi zənginləşməyə, öz hüquqlarını qorumağa çağırmış, monarxiyanı, müstəbid dövlət quruluşu və onun yaltaq, bürokrat tiplərini ədəbi janrın imkanları daxilində kəskin sarkazmla tənqid atəşinə tutmuşlar. Azərbaycan xalqının yaxın keçmişi tarixinə nəzər salsaq bu missiyanı məharətlə, həm də böyük cəsarətlə yerinə yetirən M.F.Axundzadəni, Q.Zakiri, H.Zərdabini, S.Ə.Şirvanini, M.Ə.Sabiri, C.Məmmədquluzadəni, H.Cavidi, Ü.Hacıbəylini və C.Cabarlı kimi görkəmli ədib və şairlərimizi fəxrlə göstərə bilərik.

Sosializm inqilabının qalib gəldiyi SSRİ kimi geniş bir ərazidə bu quruluşun törətdiyi qanlı repressiyalar və digər ciddi əyintilərlə yanaşı geniş xalq kütlələrinin savadlanması, milli mədəniyyətlərin pöhrələnib inkişaf etməsi, ziyalı və mütəxəssislər korpusunun yaranmasına gətirib çıxartdı. Bu mütərəqqi prosesdə, yəni gənclərimizin savadlanmasında, elmi dünya görüşünün yaranmasında, daxili aləmlərinin zənginləşməsində milli müəllim kadrlarının rolu əvəzedilməzdir.

Azərbaycanın Qarabağ mahalının Ağcabədi rayonunda, Əfşar kəndində dünyaya göz açmış balaca Şöhlət öz müəllimlərinə hədsiz məhəbbət bəsləmiş, onların öyrətdiyi fənlərə, verdikləri bilik və tövsiyələrə diqqət kəsilmiş, artıq orta məktəbi bitirərkən savadlı bir gənc olmuşdur. Sonrakı ali təhsil illərində də onun elmi biliklərə yiyələnməsində, mənəvi aləminin zənginləşməsində ona mühazirələr oxuyan alimlərin zəhmətini, ümumiyyətlə ona həyat vəsiqəsi verən müəllimlərini heç vaxt unutmayacaq.

Öz ixtisası üzrə uzun illər sadə kənd adamları arasında fəaliyyət göstərən Şöhlət müəllimin təşkilatçılıq bacarığını nəzərə alaraq onu daha məsul vəzifəyə irəli çəkmişlər.

Hələ gəncliyindən təbiət vurğunu, insanlarla ülfət bağlamaq kimi səmimi və saf hissləri ilə seçilən Şöhlət öz daxili aləmini poeziyada sınamış, lakin yazdığı bu şeirləri hələlik mətbuata çıxarmağa həvəs göstərməmişdi. Çünki tutduğu məsul dövlət vəzifələri həm vaxtını çox alır, həm də o, ədəbi aləmə atılmağın hələ yetişmədiyi bir qənaətdə idi. Lakin budur, o, artıq bu vəzifələrdən şəxsi qərarı ilə uzaqlaşmış və jurnalistika fəaliyyətinə başlamışdır.

Mənim Şöhlət müəllimlə tanışlığım, yaradıcılığına maraq bəslədiyim yazıçı Seyram Səxavət ilə görüşə gedərkən baş tutmuşdu. Yazıçının "Nekroloq" romanını oxuduqdan sonra mənim belə realist və cəsarətli yaradıcı insanı yaxından tanımaq həvəsi baş qaldırmışdı. Və bu istəyimi qohumum olan xalq artisti, gözəl insan İlham Əskər reallaşdırdı. Bir gün mənə zəng edib Seyran Səxavətlə məni görüşdürmək üçün metronun Nərimanov stansiyasına gəlməyimi tapşırdı. O, məni gəldiyi avtomobilə minməyə çağırdı. Hava qaralmışdı, qış günlərindən biri idi. İlham müəllim məni avtomobilin sükanında oturan şəxslə tanış etdi. Bu, indi onun bir müqtədir şair olduğuna tam inamım olduğu Şöhlət Əfşar idi.

Biz Mərdəkana gedirdik, çünki Seyran müəllim orada yerləşən müharibə və əmək veteranları sanatoriyasında dincəlir və yaradıcılıq fəaliyyətini burada, şəhərdən uzaqda, sakit bir guşədə davam etdirirdi. Yol gedərkən avtomobildəki radio - musiqisəsləndirici cihazı ilə eşitdiyim musiqi, İlham müəllimin könülləri riqqətə gətirən ecazkar səsi ilə qulaq asdığım şeirlər, əməkdar artist, xalqımızın sevimli xanəndəsi Könül xanım Xasiyevanın o gözəl avazla oxuduğu muğam parçaları, xalq artisti, tarzən Möhlət Müslimovun barmaqları altından çıxan musiqi təranələri məni bihuş etmişdi. İlahi, necə gözəl və cazibədar bir sintez, bu sözlər, bu şeir parçaları, oradakı hər bir sözün poetik dəyəri məni başqa bir aləmə aparmışdı. Nə vaxtı Mərdəkana çatmağımızı bilmədim, inanın, bu poeziya və musiqi aləmindən ayrılmaq mənə necə çətin gəldi, amma nə etməli, biz avtomobildən düşüb görüşə getməli idik. Hər bir muğam parçasında Könül xanımın səsləndirdiyi şeirin axırıncı beyitlərində "Şöhlət" adının çəkilməsi ilə mənə aydın oldu ki, bu diskə yazılmış şeirlərin müəllifi rul arxasında oturan orta yaşlı, gözəl simalı, gur saçlı, qəlbi poeziya aləminə məhrəm olan şair Şöhlət Əfşardır.

Bu yaradıcı insanların əhatəsində olub onların söhbətlərini eşitmək məndə çox yaxşı bir ovqat və təəssürat yaratdı. Seyran müəllim orada, mənə son vaxtlardan nəşr etdirdiyi iki romanını - "Bəhanə" və "Yəhudi əlifbası" kitablarını müəllif avtoqrafı ilə hədiyyə etdi. Sonralar mən "Yəhudinin əlifbası" başlıqlı publisist yazımı "525-ci qəzet"də dərc etdirdim. Çox dəyərli, realist, alleqorik formada yazılmış bir roman idi.

Biz bu gözəl tanışlıq görüşündən qayıdandan sonra mən Şöhlət müəllimə telefon bağlantısı edib ondan xahiş etdim ki, əgər mümkünsə o DVD diskindən bir ədəd mənə hədiyyə etsin. O, mənə məmnuniyyətlə bu xahişimi yerinə yetirəcəyini bildirdi. Lakin mənim ictimai işlərimlə əlaqədar onun yanına iş yerinə getməyim uzun müddət baş tutmamışdı. Bu vaxtı həm də mən anadan olmağımın 80 illiyi ilə əlaqədar dostlarımın təkidi ilə öz həyat hekayətimi yazıb indiyə kimi müxtəlif qəzet, jurnal və kitablarda dərc olunan yazılarımı toplayıb bir kitab halında nəşr etməyim xeyli vaxtımı aldı. Nəhayət, bu yaxınlarda mənim Şöhlət müəllimlə görüşüm, onun işlədiyi qəzet redaksiyasında (Azərbaycan nəşriyyatı binasında) baş tutdu. Onun səliqəli otağında bir nəfər orta yaşlı dostu da vardı. Şöhlət müəllim bizi tanış etdi. Həmyerlisi olan Məmməd müəllim uzun müddət təsərrüfat rəhbərliyində fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq klassikləri mütailə etməyi unutmamışdı. Odur ki, çox maraqlı söhbətlərimiz oldu. Mən Şöhlət müəllimə yeni nəşr etdirdiyim "Ömrün fəsilləri" kitabımı avtoqrafik yazımla töhvə etdim, o, da mənə çapdan yeni çıxmış (bu onun nəşr etdirdiyi 4-cü kitabıdır) "Həyat sən öyrədən deyil, müəllim" kitabını müəllif avtoqrafiyası ilə hədiyyə etdi, eyni zamanda şeirlərinə yazılmış 2 ədəd DVD diskini (1-ci və 2-ci bölmələr) bağışladı. Şöhlət müəllim poeması yazılmış həmin kitabdan birini də mənə verib dedi ki, bunu da verərsən poeziyanı qiymətləndirən bir dostuna. Mən elə buradaca xahiş etdim ki, avtoqrafla yazın bizim Diabet Cəmiyyətinin sədri Mömünat xanım Ömərovaya. O, belə də etdi. Mən işə qayıtdıqda bu kitabı Mömünat xanıma verdim o, elə kitabın səhifələrini aralayıb "Dəstəmaz edin" başlıqlı poemaya giriş kimi yazılmış parçanı oxuduqda məndən xahiş etdi ki , Şöhlət müəllimin nömrəsini yığım. Mömünat xanım bu gözəl və dəyərli kitaba görə Şöhlət müəllimə dərin təşəkkürünü bildirdi. Mömünat xanım BDU-nun dosenti, filologiya elmləri namizədi, həm də namaz qılan bir xanımdır. Oxucu təşəkküründən qiymətli şair üçün nə ola bilər?

İşdən evə qayıdıb bu poemanı bir nəfəsə oxudum, artıq mənə tam aydın oldu ki, şair olmaq, o gözəl poetik rübabları düzmək, hər sözü öz yerində işlətmək, həm də necə söz - bax bütün bunların ilahi vergisi olduğunu yəqin etdim.

İndi gəlin bu poemanın məziyyətlərindən söz açaq. Doğrusu, poemaya "Vətən dərdi - millət yanğısı" kimi adla ön sözü yazmış AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı Laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadənin çox dəyərli və samballı təhlilindən sonra poema haqqında ixtisasca ədəbiyyatçı olmayan mühəndis bir babanın söz deməsi yəqin ki, yerinə düşməzdi, miskin və sönük görünərdi. Bu şübhəsiz ki, belə də olacaq.

Ancaq, elə müəllif kimi, ondan da xeyli böyük yaşda olub sovet dövründə müəllim olmuş atamın, orta məktəb illərində mənə dərs demiş aqil müəllimlərin, ali təhsil ocağında mühazirələrini dinlədiyim pedaqoq və alimlərin dərin əxlaqi və zəngin mənəviyyat toxumları ilə kök atmış söhbətləri, etik, bəzən də nəsihət xarakterli tövsiyələri ilə tərbiyə almış o dövrün gəncləri kimi mən də, indi yaşadığımız müasir dövrdə, Vətənimizin, ölkəmizin müstəqillik kimi əvvəllər xəyalımızda olan, ancaq hazırda reallaşmış bir dövlət quruculuğu vaxtında hər addımbaşı rast gəldiyimiz naqislikləri gördükdə bəzən özümüzü itirir, çaşır, lakin bir qədər özümüzə gəldikdə ikrah hissi keçirir, bu bəlaları törədən şəxsləri, yaranan mühiti lənətləyirik. Axı, müəllimlərimizin bizə təlqin etdikləri əxlaqi normalarla mövcud həyatda rast gəldiyimiz düşüncə tərzləri və ondan irəli gələrək edilən hərəkətlər mənim kimi ağsaqqal, dünya görmüş insanlara cox ciddi təsir edir. Bax məhz bundan irəli gələrək mən də Şöhlət müəllimin bu poemada kəskin sarkazmla, özünəməxsus yumor tərzi ilə qələmə aldığı həyat həqiqətlərinə bir dəstək vermək həvəsi ilə bu yazıma başladım.

Yazdığı gözəl, mənalı, poetik dəyəri ilə seçilən şeirləri tez bir zaman kəsiyində onu respublikanın ədəbi ictimaiyyətinə tanıtdırdı. Budur, Yazıçılar Birliyinin Natəvan adına klubuna yığılmış görkəmli ədəbiyyat biliciləri Şöhlət müəllimin poeziya inciləri barədə söhbət açırlar. Tədbirdə professor N.Şəmsizadə dahi Nizaminin çox böyük qüdrətlə yazdığı hər bir poemasını Böyük Yaradana, onun Peyğəmbərinə müraciətlə başlayıb ona bu çətin işdə yardımçı olmağa, dəyərli söz xəzinəsindən ona pay göndərməyi rica etdiyi kimi Şöhlət müəllimin də qələmə aldığı əsərlərini belə gözəl girişlə başlamasını muasir poeziyada bir yenilik kimi dəyərləndirdi.

Əl götürüb dərgahına,

Yalvardım Əl-Rəhmana.

Həmd edib şanlı "Quran"a,

Sığındım Haqq pənahına.

Qüdrətindən qüdrət versin,

Hikmətindən hikmət versin.

Mən aşiqi yada salsın,

Tanrım Özü kömək olsun.

Öz müəllimlərini hədsiz məhəbbətlə yada salan şair yazır :

Müəllim! Bu adı zikr edib hər an,

Qəlbimdə yaşatmaq bir fəxarətdir!

Əməlilə cənnət olur bu cahan,

Bu adın hikməti qəlbə ziynətdir.

Lakin illər ötür, dövran dəyişir, yeni ictimai - siyasi quruluş və onun yaratdığı "bazar iqtisadiyyatı" və fürsətdən istifadə edib tez bir zamanda bu "bazar" dan özünə yağlı tikələri götürməyi bacaran insanlar cəmiyyəti öz istədikləri kimi idarə etməyə can atırlar. Mənəviyyatı cılızlaşdırır, öz nəfsləri xatirinə sadə adamları, yazıçı Seyran Səxavətin təbirincə desək "söküb təzədən yığırlar". Və şair bunları addımbaşı gördükcə, şahidi olduqca bu dərdlər, bu yanğı ona çox təsir edir, Vətəninin, millətinin düşdüyü bu bəlalar qəlbində qövr edir, onu sızıldadır, məyus edir, düşündürür. Şöhlət müəllim hər gün, hər saat rast gəldiyi yeni-yeni naqislikləri gördükcə bu dərdlərə, bəlalara öz münasibətini bildirir. Ən əvvəl o, müəllim kimi müqqəddəs bir peşənin adı ilə işbazlara belə müraciət edilməsinə üsyan edir:

Bir dərd var ki, məni yaxıb-yandırır,

Müəllim deyirlər pullanan kəsə.

Bu, necə bazardır, ey çərxi-fələk,

Bir fərq qoyulmayır qumaşla bezə?!

Taciri, qəssabı, hər cür "işbaz"ı,

"Müəllim" çağırıb yaltaqlanırlar.

"Müəllim" dedikcə belələrinə,

Enlənib, özlərin bir zad sanırlar.

Sonra şair "Ana dilinə" yad sözlərin, lüzumsuz elementlərin gətirilməsinə, dilimizin korlanmasına etirazını bildirir:

Deyirdin, əziz tut ana dilini,

Öz dili olanın zilləti olmaz.

Qoru gözün kimi, qoy heykəlini,

Dili olmayanın milləti olmaz.

Sonra qoca Avropanın bu sahədə də müdaxiləsindən sonra:

Alaqlar basıbdı ana dilimi,

Soyumdan, kökümdən üzüb əlimi.

"İnteqrasiya" sözü qırıb belimi,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Müəlliminin elmə olan münasibətinə mövcud həyatdakı reallıqları yada salan şair yazır:

Deyirdin, elm ilə insan ucalar,

Elmi olanlara qapı açılar.

Sən demə, nadanlar başbilən olar,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Yetən köhnə arxın dibini qazır,

Nəysə qurdalanır, hey cızır, pozur.

Bu ondan, o bundan köçürüb yazır,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Sanma ki, yazdığı qəpiyə dəyir,

Elmi, məntiqi yox, özünü öyür.

Ağacı atırsan "alim" ə dəyir,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Sağ ikən aqilə qurarlar kələk,

Huylayıb başına salarlar ələk.

Dəyər almaq üçün, öləsən gərək,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Ş.Əfşar dinin, islamın pərdəsi altına girən hazırki işbazların niyyətlərinin sarkazmla faş edərək yazır:

Din-dinə qarışıb, məzhəb-məzhəbə,

Yaman faydalanır hibrid əshabə.

Saxta "hacı" lardan bezibdi Kəbə,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

"Hacı" var, dinəndə küfür söyləyir,

Pul görsə, canını oda bələyir.

Arxada şeytanla dostluq eyləyir,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Torpaq dərdi, Qarabağ yanğısı, qaçqın və köçkünlərin acı taleyi şairi bir an sakit buraxmır:

Şair var ki, ancaq yazır sevgidən,

Torpaq fəryadından çəkməz bir zillət.

Qaçqın, köçkün dərdi ruhuna yaddır,

Yoxdur mövzusunda Qarabağ, Millət.

Bir çox mətbuat orqanlarının, başı bəla müxbirlərin, televiziya kanallarının cəmiyyətin mənəviyyatını korlamaqda göstərdikləri "fəaliyyət" də şairin diqqətindən yayınmayıbdır:

Deyirdin, mətbuat xalqın gözüdür,

Ədalət, həqiqət sözün düzüdür.

Bəzi "qəzet" lər var, arşın bezidir,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Ekranda hökm edir iyrənc "şoular",

Böyüyün, kiçiyin üzünü açır.

Efirdə təhqirlər baş alıb gedir,

Ayağın altından bəzən yer qaçır.

Dünyada gedən siyasi oyunları diqqətlə izləyən şair millətinin övladlarına, ziyalılarına ayıq-sayıq olmağı, başımıza gələn bədbəxtlikləri unutmamağı dönə-dönə tövsiyə edir:

Erməni başladı səksən səkkizdə,

Dediyin elədi işdə, əməldə.

Biz isə gurladıq boş-boş, hədəfsiz,

Bina möhkəm durar möhkəm təməldə.

Unutduq ibrətin beşinci ilin,

Unutduq on beşi, on səkkizi də.

Kor olar bilməyən tarixin, dilin,

Kompastsız qərq olar gəmi dənizdə.

Dünyada demokratiyanı, təhlükəsizliyi, əməkdaşlığı sözdə özünə əsas tutan, həqiqətdə isə öz siyasi maraqlarını və dini təəssübkeşliklərini qoruyan Avropanın mötəbər orqanlarının iç üzünü açan şair yazır:

Böyüklük "ATƏT" ə, "AŞPA" ya düşür,

Lotular arxada bizə gülüşür.

Deyəsən, Qarabağ əldən sürüşür,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Cəmiyyətdə mövcud olan sosial ədalətsizlikləri, oliqarxların harınlaşmasını, təbəqələşməni şair qəlbağrısı ilə qələmə alır:

Qalxır əməkhaqqı, artır təqaüd,

Şeytanın ayağın hərdən sındırır.

Öncə bahalaşır bazarda hər şey,

Qiymət nəfəs kəsir, əli yandırır.

Boğur insanları monopoliya,

"İşbaz"lar kimsəni vecə almayır.

Məsəl var, deyiblər atalar axı;

"Bu puldan Fatıya tuman olmayır".

Cəmiyyət bölünüb təbəqələrə,

Qudurğan xam attək qırıb tuşağı.

Xalqın dərisini soyan harınlar,

Millətə baxırlar üstən aşağı.

Min rəhmət oxuyaq Mirzə Cəlilə,

Yazıb "Ölülər"i, acdı sirləri.

İndi əməlimiz betərdən-betər

Ağlayan lazımdır biz diriləri.

Görün necə də yerində deyilmiş bir həqiqət "Ağlayan lazımdır biz diriləri".

Şöhlət müəllim poemada daha neçə belə həyat həqiqətlərini, mətləbləri açıb göstərir, onların cəmiyyətimiz üçün ağır bəlalar gətirdiyini bəyan edir.

Müəllif poemanın axırında yenə sevimli müəlliminə xitabən deyir:

Hər sözün müqəddəs, mən də dinlədim,

Sənin tökdüyünü bir-bir dənlədim.

Haqqı dedim, zərbələrdən inlədim,

Həyat sən öyrədən deyil, müəllim!

Sevimli müəllimlərinin öz şagirdlərinə, tələbələrinə manifesti, yəni savada, elmə, mədəniyyətə, mənəviyata, doğruluğa, haqqa-ədalətə çağrışları çox keçmədi ki, real həyatda özünü doğrultmadı, əksinə, bu xeyir əməllər yaltaqlıq, ikiüzlülük, xəbislik, hər bir işdə maddi marağın üstün tutulması, nəfs, rüşvətxorluq, karrupsiya, məmur özbaşınalığı, harınlıq kimi acı həqiqətlərlə əvəz edildi. Poemanın qəhrəmanı bu naqisliklərdən şaşır, çaşıb qalır. Lakin onun intuisiyası sanki xəbər verir: bu şər qüvvələr mütləq məğlub olacaqlar, xeyir şərin üzərində qələbə çalacaqdır.

Şair bu tənqidi misralardan ariflərin, əsl alimlərin, saleh dindarların qəti narahat olmayacaqlarını yəqin edərək, əksinə saxtakarların, riyakarların özlərini görüb vaxtsız xoruz kimi banlayacaqlarına gülür:

Təki banlasınlar vaxtsız xoruzlar,

Yerini, yurdunu nişan verəcək.

Yırtılacaq qara, çirkin maskalar,

Onların kimliyin xalqım görəcək.

Poema həcm etibarilə elə də böyük deyil, kompozisiya quruluşu, sujet xətti nisbətən sadə görünür, lakin bu sadəlikdə müasir həyatın ziddiyyətləri, onun yeni nizamı, "əyrilərə bütün qapıların açılması", "gədanın ağsaqqaldan qabaq durması" və poemanın lirik qəhrəmanın həyatda rast gəldiyi digər çoxlu naqisliklər, onu yaradan səbəblər bədii-fəlsəfi baxımından çox güclü və təsirli verilməsi onun dəyərini xeyli qaldırır.

Şair Şöhlət Əfşarın "Həyat sən öyrədən deyil, müəllim" poeması müasir Azərbaycan poeziyasında yeni hadisədir desək, yəqin ki, səhv etmərik. Bu əlbətdə mənim fikrimdir. Çox istərdim ki, oxucular bu poema ilə yaxından tanış olub mənim gəldiyim qənaətə öz rəylərini bildirsinlər.

Akif Muxtarov

Ədalət.- 2011.- 30 aprel.- S. 17.