"Türk dövlətlərinin birliyi kağız üzərində qalmasın"

TÜRK PA-nın Baş Katibi rəhbərlik etdiyi qurumun hədəflərini açıqlayır

İki əsrə yaxın Rusiya imperiyasının təsir dairəsində qalan türkdilli ölkələr əvvəlcə çarın, sonra isə sovetlərin dönəmində bir dövlətin tərkibində olmalarına rəğmən bir-birindən çox uzaq salınmışdılar. SSRİ-nin dağılması ilə dövlət müstəqilliklərini bərpa edən türk ölkələri də bir-birinə yaxınlaşmağa başladılar. Dövlətlərarası inteqrasiya prosesinin sürətləndirilməsi məqsədilə uzun illərdən bəri davam edən müzakirələrin sonu olaraq TÜRK PA formalaşdırıldı. Avropa dövlətlərini özündə birləşdirən beynəlxalq qurumların timsalında ərsəyə gətirilən TÜRK PA-nın məram və məqsədləri də rəngarəngdir. Qurum təkcə özündə türkdilli dövlətləri birləşdirmək niyyətində deyil, gələcəkdə onun sırasında digər dövlətlərin təmsilçiliyini də görmək mümkün olacaq. Bu müsahibədə TÜRK PA-nın Baş Katibi Ramin Həsənovla qurumun gördüyü və perspektivdə planlaşdırıldığı işlər barədə söhbət etdik.

Birləşək, güclənək

- TÜRK PA hansı zərurətdən yarandı?

- Türkdilli dövlətlər arasında son illər bir neçə hökumətlər və parlamentlərarası beynəlxalq qurumlar formalaşdırılıb. Onların yaranma tarixi çox əvvəllərə gedib çıxır. Sadəcə, onlar real olaraq bu gün fəaliyyətə keçiblər. 1991-ci ildə türkdilli dövlətlərin müstəqilliklərini əldə etmələri, Türkiyənin lokomativliyi öz üzərinə götürməsi ilə 1992-ci ildən türkdilli dövlət başçılarının zirvə toplantıları keçirilməyə başladı. 2006-cı ildə Antaliyada keçirilən zirvə toplantısında Qazaxıstanın prezidenti Nursultan Nazarbayev bu dövlətlər arasındakı münasibətləri inkişaf etdirmək və daha da gücləndirmək məqsədilə beynəlxalq qurumların formalaşdırılmasına ehtiyac olduğunu bildirmişdi. Eyni zamanda da türkdilli dövlətlərin Parlament Assambleyasının yaranmasına zərurətin olduğunu vurğulamışdı. Bu təklifi Türkiyə, Qırğızıstan, Azərbaycan prezidentləri dəstəklədikdən sonra həmin istiqamətdə proses başlayıb. Dövlətlərarası əlaqələri parlamentdə qanun layihələri hazırlayaraq istənilən səviyyəyə gətirmək üçün real bir təşkilat lazım idi. 2009-cu ildə Bakıda TÜRK PA-nın I plenar sessiyası keçirildi ki, bu da böyük əhəmiyyət daşıyır.

- Qurumun beynəlxalq arenada tanınması işi necə qurulur?

- TÜRK PA-nın beynəlxalq təşkilat kimi formalaşması üçün ilk növbədə hüquqi sənədlərə və daimi struktura ehtiyac var. Bunlar olmadan bu təşkilat heç bir fəaliyyət göstərə bilməz. Dörd ölkənin parlament sərdinin iştirakı ilə Azərbaycanın ev sahibliyi etdiyi I plenar sessiyada TÜRK PA-nın reqlamenti, daxili nizamnaməsi, katibliyin əsasnaməsi, büdcəsi, Bakı bəyannaməsi qəbul olunub. Reqlamentə əsasən TÜRK PA-nın baş katibliyi daimi əsaslarla Bakıda yerləşir. Yəni məndən sonra quruma rəhbərlik edəcək digər dövlətlərin təmsilçiləri də Bakıda oturmalıdır.

- Türkdilli dövlətləri birləşdirmək missiyası daşıyan bir qurumda digər iki türk dövlətinin-Özbəkistan və Türkmənistanın təmsil olunmamasını necə başa düşmək olar?

- Biz onlara kənarda qalmış kimi baxmırıq və heç kim də hər iki qardaş ölkəni kənarda qoymayıb, belə bir niyyət olmayıb, olmayacaq da. Hələlik onlardan hansısa bir təklif də gəlməyib ki, TÜRK PA ona müsbət və yaxud da mənfi cavab versin. Bu təşkilat qurularkən bütün türkdilli dövlətlərə müraciət olunub. Sadəcə olaraq Özbəkistan və Türkmənistan təşkilatın qurulma prosesində yer almaq istəməyiblər. Bizim qapılarımız hər iki ölkə üçün hər zaman açıqdır və əgər hər iki ölkə TÜRK PA-da fəaliyyət göstərmək barədə qərar qəbul etsələr bizim tərəfimizdən hər hansı bir problem olmayacaq. İki ilə yaxındır ki, biz hər iki ölkənin Xarici İşlər Nazirliyi və onların Azərbaycandakı səfirlikləri ilə mütəmadi təmaslardayıq. Biz çalışırıq ki, hər iki dövlət təşkilatda təmsil olunsunlar. Bu gün Türkmənistanın TÜRK PA-ya gəlmək ehtimalı Özbəkistanla müqayisədə daha çoxdur. Keçən ilki İstanbul sammitində Türkmənistan prezidenti qonaq statusu ilə iştirak etdi. Bundan sonra biz də ümid yarandı ki, yəqin Türkmənistan parlamentinin sədri də ən azından TÜRK PA-nın fəaliyyətində qonaq kimi iştirak edə bilər. Bizim məqsədimiz odur ki, türk dövlətlərinin birliyi sadəcə kağız üzərində qalmasın.

"Pantürkist, panislamist?"

- Uzun illər müzakirəsi gedən və nəhayət ərsəyə gətirilən TÜRK PA-nın nəzərləri cəlb edəcək fəaliyyəti görünmür. Bunu nə ilə izah edərdiniz?

- Sizə elə gəlir ki, real iş yoxdur. Bu təşkilatın Bakıda yerləşməsinə baxmayaraq beynəlxalq bir qurumdur və birbaşa Azərbaycana tabe olan da deyil. TÜRK PA-nın bir məqsədi var və məqsədlərə çatmaq üçün hansı addımların atılması da bəllidir. Bizim bir neçə hədəflərimiz var və bu istiqamətdə də iş gedir. Birincisi, bu qurumu beynəlxalq bir təşkilat olaraq dünya beynəlxalq münasibətlər sistemində, eyni zamanda dünyada mövcud olan beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində tanıtmaq, qəbul etdirmək və pantürkist, panislamist təşkilat olmadığını isbat etmək əsas hədəflərdəndir. Bu çox önəmlidir. Çünki Avropa Birliyindən başlamış bir çox beynəlxalq təşkilatlar bizimlə görüşlərində ilk sualları bu olur: TÜRK PA pantürkist, panislamist təşkilatdır? Belə olan halda bu təşkilatın fəaliyyətini beynəlxalq münasibətlər sistemindən tanıdıb qəbul etdirmək üçün ciddi iş aparırıq. Görülən iş nəticəsində TÜRK PA ATƏT, AŞ, AB, NATO, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq, GUAM, Baltik, MDB Parlament Assambleyaları, Beynəlxalq Parlamentlər İttifaqı İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı Parlament Assambleyası, BMT Baş Assamleyası ilə əməkdaşlıq edir. Bu əməkdaşlıq bizə təşkilatımızın fəaliyyəti ilə bağlı beynəlxalq qurumlara informasiya ötürməyə imkan verir. Bizim adını çəkdiyim bu qurumlarla ikitərəfli sıx münasibətlərimiz var. Bu münasibətlər ona gətirib çıxarır ki, TÜRKPA artıq dünyada mövcud olan beynəlxalq təşkilatlarda beynəlxalq bir qurum kimi tanınır, qəbul olunur. Həmçinin də bizim fəaliyyətimiz TÜRKPA ilə bağlı Avropa qurumlarındakı şübhələri qaldırmağa başlayır. TÜRKPA diplomatik münasibətlər haqqında Vyana Konvensiyasına, beynəlxalq hüquq normalarına uyğun qurulmuş heç kimə zərərli olmayan bir təşkilatdır. Əksinə regionda türkdilli dövlətlərin siyasi, iqtisadi, sosial əlaqələrinin inkişafına xidmət edən bir qurumdur və digər region ölkələri ilə də dostluq münasibətlərinin qurulmasına stimul verir. Bu hərbi bir birlik də deyil. Son 20 ildə parlament diplomatiyası deyilən bir format önə çıxıb ki, əvvəllər bu o qədər də geniş vüsət almamışdı.

- Hədəfləriniz nədir?

- TÜRK PA-nın gücündən istifadə etməklə bu ölkələrin strateji münasibətlərini gücləndirmək, iqtisadi, siyasi, hüquq, təhsil, mədəniyyət, səhiyyə və bir çox sahələrlə bağlı ortaq qanunların qəbul olunması nəzərdə tutulub. Məqsədimizin ikinci hissəsi, əsas ana hədəfi də TÜRK PA-nın qanunvericilik bazası əsasında qurumda birləşən dövlətlərin oxşar qanunları qəbul etməsinə nail olmaqdır. TÜRK PA-nın bu il Astanada keçirilən plenar sessiyası dönüş nöqtəsi sayıla bilər. Sünki II plenar sessiyada biz TÜRK PA-nın lazım olan dörd daimi komissiyalarını yaratmışıq və onların hər birində hər ölkədən iki nəfər olmaqla 8 millət vəkili təmsil olunur. Onların hər birinə də bir ölkənin millət vəkili rəhbərlik edir. Hər bir komissiya yerli parlamentlərdə olan daimi komitələrin statusuna malikdirlər. Sadəcə olaraq bizim komissiyaların statusu beynəlxalq qurum təmsilçisi olduqlarından daha genişdir.

- Yəqin məsuliyyətləri də böyükdür...

- Şübhəsiz, məsuliyyətin böyüklüyü ilə yanaşı işin çətinliyi də var. Çünki dörd ölkəni təmsil etdiklərindən ortaq məxrəcə varana qədər müzakirələr davam edir. Beynəlxalq qurumların komissiyalarında müzakirəyə çıxarılan məsələlər həm də həmin ölkələrin Xarici İşlər Nazirlikləri tərəfindən də razılaşdırılmalıdır. Katiblik bütün proseslərdə koordinasiyanı həyata keçirir. Ən uğurlu işimiz odur ki, artıq formalaşdırılan komissiyalar öz işlərinə başlayıblar. Komissiyaların əsas önəmi odur ki, onlar rəsmi sənədləri qəbul etmək səlahiyyətləri var və hər komissiya öz profilinə uyğun dörd ölkənin maraqlarını birləşdirən ortaq sənəd qəbul etməlidir. Məsələn, beynəlxalq komissiya türkdilli dövlətlər arasında strateji partnyorluq münasibətlərini tənzimləmək və beynəlxalq təşkilatlarda birgə əməkdaşlığı təmin etməkdir. Bununla bağlı rəsmi sənəd qəbul olunub. Digər komissiyalarda da rəsmi sənədlər qəbul olunub, amma onlar təsir qüvvəsinə sahib deyil. Həmin sənədlər TÜRK PA-nın 2012-ci ildə Bişkekdə keçiriləcək III plenar sessiyasında müzakirəyə çıxarılacaq.

"Həpimiz kardeşiz..."

- Bu dövlətlərdən hansısa birinin beynəlxalq aləmdə tanınan probleminin birgə müdafiəsinə qalxmaq nəzərdə tutulur...

- Biz beynəlxalq qurum olduğumuzdan Parlament Assambleyaları ilə yanaşı, həm də Xarici İşlər Nazirlikləri ilə işləyirik. BMT Avropa Şurası, ATƏT kimi beynəlxalq təşkilatlarda, Beynəlxalq Parlamentlərarası İttifaqda əsas məqsədimiz ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkiyə bir-birinə lobbiçilik etsinlər. Yəni müzakirəyə çıxarılacaq məsələlərlə bağlı informasiyanı əvvəlcədən alsın və onu adı çəkilən qurumlarda dəstəkləsin. Ona görə də türkdilli dövlətlər arasında eyni zamanda əməkdaşlıq şurası yaradılıb. Biz parlamentlərarası, onlar isə hökumətlərarası qurumlarıq. Hər ikimiz diplomatik missiyayıq, onlar İstanbulda, biz isə Bakıda yerləşirik. Amma biz paralel işləyirik və çalışırıq ki, hər birimizin ərazi bütövlüyü və digər problem məsələlərimizdə bir-birimizi dəstəkləyək. Məsələn, Qazaxıstanın problemi varsa, onu Azərbaycan, Türkiyə və Qırğızıstan vasitəsilə dəstəkləmək üçün iş görürük. Yaxud da Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ problemi, ərazi bütövlüyünün qorunması məsələsi, Türkiyənin PKK terroru, Qazağıstanın hansısa beynəlxalq təşkilatda rəhbərlik etməsi məsələsndə səs vermək kimi məqamlarda strateji partnyorluq edirik. Biz başqa ölkələrin əleyhinə fəaliyyət göstərmədən bu kimi problemli məsələlərdə bir-birimizə partnyorluq etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Mən bu müsahibə vasitəsilə TÜRK PA-nın və türk dövlətlərinin qurduğu təşkilatların barış və dostluq evi olduğu mesajını vermək istəyirəm. Biz sadəcə olaraq öz birliyimizi gücləndirməklə birlikdə başqa ölkələrlə əməkdaşlığa da çox önəm veririk, onlarla əməkdaşlığı daha da gücləndirmək istəyirik ki, bizim bü gün yaşadığımız işğal problemi gələcəkdə yaşanmasın. Bunun üçün dialoq çox önəmlidir və bu istiqamətdə TÜRK PA da türkdilli dövlətlərin Əlaqələndirmə Şurası da önəmli addımlar atıb və gələcəkdə daha uğurlu işlər də görüləcək.

- TÜRK PA-nın beynəlxalq qurumlar arasında yer tutmasında iki illik təcrübə və fəaliyyət nəyi deməyə əsas verir?

- Biz qısa müddətdə TÜRK PA-nı beynəlxalq arenada beynəlxalq təşkilat və ciddi regional bir qurum kimi tanıda bilmişik. Amma təbii ki, bu yetərli deyil. Bizim gücümüz və imkanlarımız əsas verir ki, biz daha ciddi fəaliyyət göstərməliyk. Vaxtın və zamanın bizə vermiş olduğu imkanlar daxilində TÜRK PA-nın gördüyü işlər, fəaliyyəti, beynəlxalq münasibətlər sisteminə inteqrasiyası prosesində qarşımızda nə qədər məqsəd və vəzifə varsa, onların hamısını həyata keçirməliyik. Çox şadam ki, qurumda təmsil olunan dörd ölkənin Xarici İşlər Nazirlikləri beynəlxalq əlaqələr sistemində bizə tam dəstək verir. Bu da gözəl bir birliyin nümunəsidir. ATƏT-də, onun Parlament Assambleyasında TÜRK PA kimi bizim iştirakımıza bəzən bəzi ölkələr qısqanclıqla yanaşırlar.

- Beynəlxalq Parlament Assambleyalarının təcrübəsi öyrənilirmi?

- TÜRK PA-nın daimi komissiyalarının iş prinsipini Avropa standartlarına uyğunlaşdırmaq məqsədilə təşkilatımızın ofisinin əməkdaşları Avropa Birliyinin Brüsseldə yerləşən ofisində keçən il 12 günlük təcrübə keçiblər. Qanunların qəbul olunma şəkli, forması, onların milli parlamentlərdə tətbiqi ilə bağlı proseslərin hər birinin mənimsənilməsi gərəkdir. Bizim əməkdaşlarımızın çoxu həmin təcrübəyə sahibdirlər. Ona görə də milli parlamentlərlə işləyərkən ciddi çətinliklə üzləşmirik. Bu proseslər inşallah davam etdiriləcək. Bilirsiniz ki, seçkiləri müşahidə missiyası çox çətin və olduqca məsuliyyətli bir missiyadır. TÜRK PA artıq seçkiləri izləmək üçün beynəlxalq müşahidə missiyasında yer alıb və bizim müşahidələrimiz əsasında hazırlanan sənədlər Avropa Birliyi, Avropa Şurası, NATO, ATƏT Parlament Assambleyaları, Beynəlxalq Parlamentlərarası İttifaq kimi beynəlxalq qurumlara tanışlıq məqsədilə göndərilib. Bunun əsasında da onların rəsmi seçki monitorinq sisteminə daxil olub və artıq onların sistemində TÜRK PA-nın seçkiləri müşahidə ilə bağlı rəyləri də öz əksini tapıb.

- Yəqin ki, bu həm də TÜRK PA-nın nüfuzlu bir quruma çevrilməsində, tanınmasında mühüm rol oynaya bilər...

- Əlbəttə, bu bizim xeyrimizə olan bir məsələdir. Seçkiləri müşahidə prosesi çətin və məsuliyyətli bir missiya olduğundan burada hər bir kəs də iştirak etmir. Seçki prosesini müşahidə missiyasının verilməsi təşkilatın statusunun nə qədər güclü olduğunun və ölkələrin buna nə qədər önəm verdiyinin göstəricisidir. Seçkiləri müşahidə avtomatik surətdə bizim tanınmağımız üçün ikinci böyük bir dəstəkdir. Biz artıq seçki proseslərini müşahidədə iştirak edirik və uğurları da görürük.

- Qurumda dil məsələsi necə həllini tapır, türk dövlətləri TÜRK PA-da bu məsələdə ortaq məxrəcə gələ biliblərmi? Yoxsa burada da Türkiyə türkləri ilə Türkiyə türkcəsində, sovetlərdən çıxmış ölkələrlə isə rus dilində danışılır? Sizcə bu bir qədər qəribə görünmürmü?

- Mən sizinlə tamamilə razıyam. Hazırda əsas fəaliyyətimiz ortaq əlifba məsələsinin həllinə nail olmaqdan ibarətdir. Çünki ortaq dil yaratmaq daha çətindir, nəinki ortaq bir əlifbanın ortaya çıxarılması. Bu ölkələrin hər birinin əlifbası müxtəlifdir və ona görə də mütəxəssislər ortaq əlifbanın ərsəyə gətirilməsi üzərində iş aparırlar.

- Hazırda Azərbaycan Parlamentində qərarlaşmısınız. TÜRK PA-nın ayrıca bir qərargahla təmini tez bir zamanda həllini tapacaq?

- Bilirsiniz ki, biz müvəqqəti olaraq burada fəaliyyət göstəririk. Çox güman ki, Azərbaycan dövləti və hökuməti tərəfindən TÜRK PA-ya ayrıca bir bina veriləcək. Hələlik Azərbaycan Parlamentinin sədri bizə bütün şəraiti və imkanları yaradır. TÜRK PA-nın beynəlxalq bir qurum kimi müstəqil fəaliyyəti üçün də heç bir maneə və əngəl yoxdur. Sadəcə olaraq beynəlxalq aləmdə qəbul olunmuş bir təcrübə var və diplomatik korpuslar heç bir zaman dövlətin hansısa qurumunun ərazisində yerləşə bilməzlər. Ona görə də bizim burada qərarlaşmağımız müvəqqətidir və yəqin ki, Azərbaycan dövlətinin verdiyi dəstək nəticəsində biz gələn il ayrıca bir bina ilə təmin olunacağıq. Çünki bu mənə yox, TÜRK PA-ya lazımdır. Hesab edirəm ki, bu Azərbaycan dövləti üçün yalnız müsbət təsir bağışlayar və qurumda bir araya gələn dövlətlər də Azərbaycana buna görə təşəkkür edərlər. İki il yarımlıq fəaliyyətimiz dövründə Azərbaycanın prezidenti bizə tam dəstək verib və bizə göstərilən dəstəkdən də nümayəndəlik çox məmnundur. Mən burada tək deyil, digər dövlətlərdən olan müavinlərimlə birgə işləyirəm. Onu da qeyd edim ki, ilk dəfə olaraq Azərbaycanda beynəlxalq bir qurumun baş ofisi - TÜRK PA-nın Baş Katibliyi yerləşir. Bu günə kimi Azərbaycan beynəlxalq təşkilatların təmsilçiliklərinə ev sahibliyi edib. Amma TÜRK PA-nın baş ofisinin Bakıda yerləşməsi ancaq Azərbaycanın imicinə müsbət çalarlar əlavə edə bilər. Bu başqa dövlətlər üçün bir presedent ola bilər ki, onlar da baş ofislərini burada aça bilərlər.

- TÜRK PA-nın Baş Katibliyinə təsəvvürlərdə başqaları canlanırdı, amma sizin seçilməyiniz tamamilə gözlənilməz oldu...

- Ola bilər. Çoxlu tənqidlər də vardı. Postsovet məkanı ölkələrində və Azərbaycanda da bəzi çalarlar var. Amma ən gözəl nümunəni Azərbaycan prezidenti göstərir və onun xarici ölkələrə təyin etdiyi səfirlərin əksəriyyətini gənclər təşkil edir. Yaponiya, Argentina, Cənubi Afrika, NATO və bəzi dövlət və beynəlxalq qurumlarda Azərbaycanı təmsil edənlər gənclərdir. Bütün bunlar dövlət başçısının gəncliyə böyük etimadının göstəricisidir. Gənclik də etimadı doğrultmağa çalışır. Bir məqama da toxunum ki, sadəcə mən gəncəm deyə, məni gətirib hansısa məsuliyyətli bir işin başına qoymazlar.

- Bu prosesin irəliyə aparılmasında gənc və perspektivliliyin önəmi varmı və nə kimi rol oynayır?

- Bunların çox böyük önəmi var. Mənim həm siyasi, həm də dövlət qurumlarındakı fəaliyyətim sadəcə olaraq ölkə rəhbərliyi tərəfindən bəyənilib. Ona görə də mənə belə bir etimad göstərilib. TÜRK PA-ya Baş Katib seçilməyim Azərbaycan hökumətinin və parlamentinin namizədliyi əsasında baş tutub. Mən də çalışıram ki, göstərilən etimadı yüksək şəkildə doğruldum ki, səlahiyyətim bitdikdən sonra mənə görə Azərbaycan hökumətinə, parlamentinə qınaq deyil, təşəkkür olunsun. TÜRK PA-nın daxili reqlamentinə görə, Baş Katib seçilən şəxs seçildiyi andan etibarən neytrallığı qorumağa məcburdur. Baş Katibin əsas missiyası qurumda təmsil olunan dövlətlərin hər birinin mənafeyini eyni dərəcədə qorumalıdır. Mən TÜRK PA-dakı hər bir dövlət üçün eyni səviyyədə bir şəxsəm. Bəzən müəyyən istək və arzular olsa da tutduğum vəzifəyə və səlahiyyətə görə neytrallığımı qorumaq məcburiyyətindəyəm. Bu beynəlxaq qanun olduğundan onu qorumağa çalışacağıq. Bu həm Azərbaycan, həm də digər ölkələrə yalnız xeyir gətirəcək.

Gültəkin

Ədalət.-2011.-3 dekabr.- S.12-13.