Şəhriyarın yeni (azad) şeir yaradıcılığına bir baxış

Ədəbiyyat həmişə yeni forma və bədii ifadə vasitələrinin axtarışında olmuşdur. Şairləri ən çox düşündürən yeni, mütərəqqi mövzuları ənənəvi şeir formaları çərçivəsində deyil, yeni poetik qəliblərdə, daha çevik, sadə, əlverişli və münasib formalarda ifadə etmək məsələsi idi. Zaman keçdikcə yeni ictimai məzmun daşıyan mövzular köhnə çərçivələrə, bütün misraların uzunluğunun bərabər olması, hecaların da eyni sayda saxlanması, uzun və qısa hecaların arasında tənasübün gözlənməsini tələb edən poetik qəliblərə sığmırdı. XX əsrin I rübündə Quzey Azərbaycanda M.Ə.Sabir, M.Müşfiq, H.Cavid, Ə.Cavad, R.Rza klassik əruz formalarının sadələşdirilməsi, "azad əruz" yaratmaq yolunda əhəmiyyətli addımlar atmışdılar. R.Rza "azad, sərbəst" şerin yolundakı bütün maneələri çətinliklə də olsa, aşdı, məhdud çərçivəni dağıtdı, heç bir tənqidə, həmkarlarının əsassız hücumlarına əhəmiyyət vermədən böyük cəsarətlə şeir və poemalarını yeni şeir üslubunda - sərbəst vəzndə qələmə aldı. Güney Azərbaycanda bu yolun uğurlu ilk yolçusu Həbib Sahir olmuşdur. Fars ədəbiyyatında isə Nima Yuşic bu qaydanı sadələşdirmək prinsipini əsas götürərək yeni, "azad, sərbəst" vəzndə yazdığı "Əfsanə" poeması ilə poeziyaya yenilik gətirmişdir. "Əfsanə" poemasının (1922-ci ildə nəşr olunmuşdur) vəzni, azad qafiyə sistemi, əsərin dialoq formasında qurulması, əruza nisbətən sadə dili və ifadə tərzi onu klassik şeir nümunələrindən xeyli dərəcədə fərqləndirirdi. N.Yuşic və onun tərəfdarlarının başladıqları "azad şeir" uğrunda hərəkatın əsas məqsədi şerin formasını məzmununa tabe etmək, şeri məhdud vəzn və qafiyə çərçivəsindən çıxarmaq, fikrin ifadə imkanlarını və hüdudlarını genişləndirmək idi. Ancaq İranda modernizm hərəkatı genişləndikcə ədəbiyyatda böyük canlanma yaranır, sərbəst şeri qəbul edənlərlə etməyənlər arasında kəskin fikir ayrılığı özünü göstərirdi. Lakin həm fars, həm də türkdilli yaradıcılığında yenilikçi - novator şair mövqeyini aydın nümayiş etdirən, yeniliyi təkcə şerin formasında deyil, ideya-məzmun, məna və mövzu yeniliyində, eyni zamanda bu yenilikləri ifadə etmək bacarığında, bütövlükdə sənətkarlıq xüsusiyyətlərində görən Şəhriyar Nima Yuşicin prinsipini təqdir edirdi. Əsərlərində novatorluqla ənənəviliyin vəhdətini yarada bilən ustad şair Sədi - Rumi -Xəyyam-Hafiz, eyni zamanda Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı və Qətran Təbrizi - Nizami - Xətai - Nəsimi ənənələrinə söykənərək poeziyada yeni üslub, məktəb yaratmış, özünü yenilikçi sənətkar kimi təsdiqləmişdir. Xəlqiliyi, canlı xalq dilində yazıb-yaratmağı novatorluğun əsas təzahürlərindən sayan Şəhriyar, ümumiyyətlə, yeni və ən yeni İran şeirində bu hərəkatın realizm ədəbi cərəyanının inkişafı, formalaşması prosesi ilə əlaqədar olaraq genişləndiyini, inkişaf mərhələsi keçdiyini göstərmiş, konkret olaraq romantik və ya realist üslubda əsər yaratmaq qəlibini deyil, hər iki cərəyanın vəhdətində ənənəviçilik yolunu novatorcasına getmək prinsipini əsas götürmüşdür. O, ənənəvi, klassik şeir üslublarında, əruz və heca vəzni qəliblərində ən mükəmməl əsərlər yaratsa da, qələmini azad, sərbəst vəzndə də sınayaraq modernizm üslubunda uğurlu əsərlər yazmağa nail olmuşdur. Müasir ədəbiyyatda yeni məna kəsb etməyən, yeni fikir, yeni söz deməyən şerin qəbul edilməyəcəyinə əmin olan Şəhriyar şerin yeniliyinin əsas cəhətlərindən biri kimi onun məhz xalq danışıq dilinə yaxın olmasını, sadə insanların da anlayacağı tərzdə yazılmasını qəbul edirdi. "Heydərbabaya salam" poemasını da şair yeni səpkidə, xalq danışıq dilində - Təbriz şivəsində və ənənəvi mövzulardan fərqli olaraq yeni mövzu və məzmunda qələmə almış, real həyatın gerçəkliklərini parlaq şəkildə əks etdirmişdir. Güneydə uşaq ədəbiyyatının görkəmli yaradıcılarından olan Səməd Behrəngi də "Heydərbabaya salam"ı Azərbaycan yazılı şerində yeni səhifə kimi qiymətləndirmişdir: "Şəhriyar "Heydərbabaya salam" poeması ilə Azərbaycan yazılı şerində yeni səhifələr açdı. "Heydərbaba"nın böyük bir hissəsi, sözün əsl mənasında, şeirdir. "Heydərba-ba"nın təsiri elə bir səviyyədə oldu ki, çoxları onu təqlid edən əsər yazdılar, hətta onun qafiyəsindən, vəznindən, formasından, şəklindən, bəzən məzmunundan da istifadə etdilər".

Şairlər sözlə, rəssamlar rənglərin dili ilə danışır, incə və zərif hisslərini, sevgi və nifrət duyğularını bəyan edirlər. Xalqının talesiz övladlarının talan olmuş ömürlərini, nakam qalmış arzularını sərbəst vəzndə daha rahat, azad ifadə edə biləcəyini düşünən müdrik şair "Nəqqaş", yaxud "Rəssam" adlı sərbəst qəlibli əsərini yazır. Rəssama üzünü tutaraq hər vərəqi faciələrlə dolacaq bir dəftər yaratmağı və hər tükü şair xəyalından toxunan fırçasını götürüb ana təbiətin ruha qida verən, gözoxşayan gözəlliklərini, həyatın eyş-işrətini, naz-nemətini deyil, pərdə arxasını, qaranlıq tərəflərini, əksliklərini nəqş etməyi məsləhət görür. İstəyir ki, rəssam o dəftərdə hilal vaxtından bədr olanadək bircə anlıq da buludların arxasından çıxa bilməyən ayın, rəssamın sinəsində həyata gəlmədən ölən bir tablonun, doğulmadan məhv edilən bir arzunun, şəhla gözləri ilə nə aynaya, nə də suya baxa bilməyən lalənin, ayaqyalın, başaçıq, səfalət içində yaşayan, ömrünü səhralar talayan, günəş altında yanıb lalə tək təndirlər qalayan bir kəndli qızının, bir ömür qayalar arasında çırpınaraq həyata təşnə qalan, yolları bağlanıban sədd çəkilən zümrüdgözlü şəlalənin, memarın səylə yaratdığı, lakin sona çatdırmağa macal tapmadan dağıdılıb xaraba qoyulan abidəni və dadına kimsə yetişə bilməyən nalənin rəsmini çəksin. Şəhriyar əmindir ki, əbədiyyətə qovuşacaq, sənət ömrü heç vaxt tükənməyəcək belə bir tablonun insanların ruhunda və ürəklərində izi qalacaqdır:

Əziz rəssam! Keşikçi şallağı altında

Can verən bir məhbusun İman şöləsini çək!

Səmum küləyinə bənzər, İmansızların əzabına dözən, fəqət

Bir kəlmə yalan deməyən Ülvi məhəbbətli şəxsiyyət.

Kimsəyə düşmənçilik etməyən, Lakin dövlətlə döyüşən,

Qələbə kandarına düşən.

Ulduzun işığının söndüyünü, Dan yerinin söküldüyünü,

Günəşin doğduğunu xəbər verən.

O günəşin ki, Əjdaha yuvasını xaraba qoyub

Bu qara ləkədən təmIzləyəcək Yer kürəsini,

Bəli, o günəşin şəfəqləri...

Əziz rəssam!

Bu tablo, inan ki, çox vaxt aparmaz...

İstər fars, istərsə də Azərbaycan ədəbilyyatında XX əsrin 20-30-cu illərindən etibarən pərvəriş tapmış yeni-modernist şerin, yeni formanın köklərinin Məşrutə hərəkatı dövründən qaynaqlandığını, bu üslubda yazmağın o qədər də yeni hadisə olmadığını vurğulayan şair orta çağlarda şeirin bəhri-təvil və müstəzad formalarının mövcudluğundan da bəhs etmiş və həm ənənəvi, həm də sərbəst vəznlərdə yazıb-yaratmağı vacib saymışdır.

Lakin dilin və ədəbiyyatın daim qoruyucusu olan, sənətdə baş verən mütərəqqi yenilikləri müdrikliklə qəbul edən və həmin yenilikləri yaradıcılığında novatorluqla yaşadan Şəhriyar bu məsələdə də son dərəcə diqqətli olmağı tövsiyə edərək yazırdı: "Qəzəl, qəsidə, qitə və məsnəvi nəzərdə tutulan mövzunu bəyan etməyə imkan vermədikdə azad şeir formasına müraciət etmək lazımdır. Çünki şeir yazmağın birinci şərti şair olmaq, şeirdə ictimai dərdləri nəzmə çəkməkdir. Həqiqi şair odur ki, fikrində olan mövzunu hansı formada bəyan etməyin mümkünlüyünü əvvəlcədən müəyyənləşdirə bilsin. Bütün şeir qəlibləri ixtiyarında olan kamil şair şerin hər hansı bir qəlibinə və xüsusi formasına müxalif olmaz və şerin bir, yaxud bir neçə növünə müxalif olanlar bərk yanılırlar. Özləri hansısa bir formada şeir yaza bilmədiklərinə görə də həmin formaya müxalif olurlar. Belə ki, bu günün yeni şerinin tərəfdarları Sədi, Hafiz, Mövləvi, Nizami, yaxud Sənai kimi qiymətli qəsidə yazanları inkar etməməlidirlər. Çünki yeni şeir zamanın hadisəsidir. Zaman isə heç vaxt səhv etmir".

Lakin yaradıcılığının bütün mərhələlərində Şəhriyar qəti olaraq ona əminliyini bildirib ki, şeir mütləq vəznli olmalıdır. Əsil şeirin canı onun məna və məzmunundadır. Forma onun yalnız libası, poetik qəlibi, zahiri qılafıdır.. Adətən sözləri vəznli olan yazıçıya şair deyirlər. Həqiqi yazıçı isə həm də şairdir. Azad şeir üslubunda yazdığı "Mumiyalanmış adam", yaxud "Mumiyayi" əsərində şairi söylədikləri bariz ifadəsini tapır. Əsərin məzmunu ilə forması bir-birini tamamlayır, Şəhriyarın məhdud şeir qəlibinə sığmayan sərhədsiz fikirləri sərbəst vəznin çərçivə azadlığında qanad çalır:

Verdiklərini geri aldı bir-bir...

Bu dünya məni uşağa bənzətdi,

Qaqqa göstərdi, vermədi, aldatdı.

Xəstəlik verdi, dərman vermədi.

Əyləncə öyrətdi, əyləndirmədi.

Sonra da quraşdırdıqlarını açıb yığdı bir yerə,

Vurdu qoltuğuna,

"Bir daha qaytarmaram" deyib apardı.

(Daha nə deyəsən buna!)

"Dünya kişi deyil" deyən qadınlar

Min yaşasınlar...

Şəhriyarın bütövlükdə Yaxın Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusilə də qəzəlin klassik bir janr kimi yaşaması və inkişafı uğrunda göstərdiyi xidmətlər ölçüyəgəlməzdir. Köhnəliyi özündə yaşadan bir vasitə kimi mühakimə olunan, meydanlarda çatılmış tonqallarda yandırılan, qəzəl bizim zəmanənin şeri deyil, - deyərək onu bir janr kimi ədəbiyyatdan silmək istəyənlərə ustad şair əməli işi ilə cavab vermiş, həyatdan götürdüyü mövzularda türkcə və farsca yazdığı qəzəlləri ilə əsrlərdən bəri eşq və məhəbbəti, gülün bülbülə, aşiqin xəyali məşuqəyə olan sevgisini, gözəlin qaşlarının aya, zülflərinin ilana, ləbinin qönçəyə, dilinin şəkərə, yanaqlarının laləyə bənzədiyini izhar edən, eşq dili ilə danışan qədim şeir növünü yeni məna və məzmun zirvəsinə qaldırmışdı. Onun misilsiz xidmətləri, fars ədəbiyyatının və qəzəlin inkişafındakı böyük rolu dövrünün görkəmli söz ustaları, elm xadimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.

Şəhriyar, əsasən "Şeir və hikmət" məsnəvisində, yeri gəldikcə isə digər əsərlərində ədəbi-estetik görüşlərini şərh etmiş, şeir sənətinin məqsəd və vəzifələrini, onun idraki, tərbiyəvi əhəmiyyətini müəyyənləşdirərək oxucunun nəzərinə çatdırmağa çalışmışdır. Onun qənaətinə görə, poetik düşüncələrini hansı şeir qəlibində ifadə etməsindən asılı olmayaraq şair-sənətkar öz dövrünün, əsrinin səsi, vicdanı, el-obasının, xalqının dostu, sınmadan, əyil-mədən, dünya nemətlərinə aldanmadan mərdanə yaşayanların, məzlumların - əzilən-lərin pənahı, dərddaşıdır. Şair yaşadığı cəmiyyətin, bu cəmiyyətin fərdlərinin arzu və istəklərini bəyan edən, hayqıran odlu bir ürəkdir. Bu odlu ürək sahibi yalnız həqiqəti deməli, gerçəkləri söyləməlidir, əgər həqiqətləri çatdıra bilmirsə və bu, mümkün deyilsə, sənət meydanından çəkilməlidir.

Şəhriyar real həyati gerçəklikləri, necə varsa, olduğu kimi təsvir və tərənnüm etmək üçün müasir şeirdə dil, forma və qəlib azadlığını, mütərəqqi yenilikləri vacib saymışdır. Şairin novatorluğunun əsas təzahürlərindən biri və ən birincisi, az sözlə daha dərin fikirlər, geniş və dolğun mənalar ifadə etmək, duyğu və düşüncələrini sadə, cazibədar, xalqın anlayacağı dillə oxucuya çatdırmaq qüdrətidir.

Esmira Fuad

Ədalət.-2011.-7 dekabr.- S.4.