AZƏRBAYCAN YAZIÇILARIN XII QURULTAYI QARŞISINDA

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA FOLKLORİZM

(əvvəli ötən sayımızda)

... 60-cı illər ədəbiyyatının yaranmasında xidmətləri olan sənətkarlardan biri Xalq yazıçısı Anardır. Anar ədəbi düşüncənin alt və üst qatlarında qorunub saxlanan folklorizm dəyərlərinin ilk öncə görünən laylarını müasirlərinin həyatında aşkarlayaraq üzə çıxarmış, onları yeni sənətkarlıq meyarları ilə cilalayaraq milli Mənə məxsus əxlaqi dəyər kimi cəmiyyətə təqdim edə bilmişdir. "Dantenin yubileyi" və "Yaxşı padşahın nağılı"ndan başlayaraq "Təhminə və Zaur"a qədər insan taleyi və faciəsinin görüntülərini dövrün ədəbiyyatında özünə qədər görünməyən düşüncə ölçülərində obrazlaşdıra bilmişdir. Bu nümunələrdə Mirzə Cəlil üslubunun təsiri aydın görünməkdədir. Nisbətən sonralar qələmə aldığı "Təhminə və Zaur"da isə Anar əksliklərin və ziddiyyətlərin milli məzmunda təqdimində daha irəliyə gedir. Daha qlobal düşüncə laylarına enir. Cəmiyyət həyatının uzun zaman açıqlana bilməyən "duyğu saxlancı"nı gündəmə gətirir, insan taleyinin bu qapalı saxlancının sevgi, həsrət, iztirab, ayrılıq, uğursuzluq, bədbəxtlik, yalançı, qərəzli səmimiyyət, xəyanətkarlıq və sairə kimi çoxmərtəbəli və çoxpilləli qatlarına işıq salır, bunların hamısını insan taleyi ilə bağlı acılı-şirinli düşüncə kimi ürək yanğısı ilə oxucusuna təqdim edir. Əslində Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsərinin folklorizmi elə bu düşüncənin bir-biri ilə üz-üzə gəldiyi altıncı mərtəbədir. Anar yaradıcılığının həyat həqiqətləri ilə sıx cilalanmış folklorizmi 60-cı illər ədəbiyyatına təzə nəfəs gətirən yeni düşüncə modeli idi ki, sonradan o, ədəbiyyatın gələcək taleyində həlledici rol oynadı, onu xalqa sevdirdi və ona əbədiyaşar bir həyat bəxş etdi.

"Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"nin ədəbi aləmdə əks-sədası məlumdur ki, birmənalı deyildi. Ancaq cəmiyyətdəki çevrilişlər kimi, düşüncədəki çevrilişlər də heç də həmişə birmənalı qarşılanmır, həqiqətin bərpası yaxud üzə çıxması üçün müəyyən zaman tələb olunur. Zaman isə "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"nin xeyrinə işlədi. Dövrü üçün ədəbiyyatın baş yaradıcılıq metodu olan - sosializm realizminin qəlibləri sökülüb parçalandı, sosialist gerçəklikləri sindromu tarixin arxivinə verildi. Ədəbiyyatımızda insan tale və həyatının dərin qatlarına nüfuz edən, onun daxili aləmini, psixoloji durumunu əks edtirən yeni ədəbi düşüncə 60-cı illər ədəbiyyatını doğurdu, tarixi zərurət həqiqətə çevrilib reallaşdı.

Anarın folklorizm ənənələri əsasında yazdığı və əslində mövzusunu xalq yaradıcılığı qaynaqlarından götürdüyü ikinci böyük əsəri "Ağ qoç, qara qoç"dur. Əgər yazıçı "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"ndə gənc nəsillərin taleyi ilə bağlı narahatçılığı qələmə almışdırsa, "Ağ qoç, qara qoç"da cəmiyyət idarəçiliyinin daha ciddi problemlərini gündəmə gətirmişdir. Burada cəmiyyətin yetkin, kamallı, xalqın gələcək firavan həyatına fərqli prizmalardan baxan insanların taleyi öndədir. Anar Ağ Qoç və Qara Qoçun şəxsində elə bu həyatın gələcək yüksəlişinə, onların mübarizə ideallarına folklorizm çevrəsində nəzər yetirir, dərin təzad və ziddiyyətlər içərisindəki cəmiyyətin işıqlı sabahına bəslədiyi pozitiv ümidlərini oxucuları ilə bölüşür.

Əgər Anar ötən əsrin 60-cı illərinin başlanğıcında cəmiyyət həyatının üst qatında yaşayan görüntüləri bütün yasaq və qadağalardan yan keçərək qələmə alırdısa, "Ağ qoç, Qara qoç"da yaşadığı yeni dövrün inkişaf və gedişat problemlərini, ziddiyyət və təzadlarını gündəmə gətirir, şüuraltdakı neqativ düşüncənin gözəgörünməz mifologizmini yaradırdı. Bununla da Anar insanları qabaqcıl, işıqlı düşüncənin qorunub-saxlanmasına səfərbər olmağa çağırır. Yazıçı təkcə düşüncənin alt laylarındakı dəyərləri bərpa edib üzə çıxarmır, həm də cəmiyyətin üst düşüncə qatının deformasiyasından nigarançılığını ifadə edir. Bütün bunlar isə Anarın yaranmaqda olan ən yeni dövr ədəbiyyatına bəxş etdiyi folklorizm dəyərləri, yeni yaradıcılıq modelləri idi. Şübhəsiz ki, bu əsərlər sosialist realizmi metodundan sonra ölkəmizdə əsası qoyulan ədəbiyyatın - ən yeni dövr ədəbiyyatının ilkin, yetkin nümunələridir.

Milli ədəbi düşüncə tarixində ən yeni dövr ədəbiyyatının başqa qüdrətli nümayəndələrindən biri də xalq yazıçısı Elçindir. Ömrünün kamillik dövrünü yaşamaqda olan Elçin 60-cı illər ədəbiyyatının böyük yaradıcılarındandır. İlk qələm təcrübələrindən başlayaraq folklorizmdən istifadə onun əsərlərindən qızıl xətt kimi keçir. "Sarı pencək" hekayəsindən sonra Elçin yaradıcılığında milli özünüdərk, milli Mənə qayıdış, folklor ənənələrindən bəhrələnmə özünün tarixi-xronoloji ardıcıllığını demək olar ki, mühafizəkarlıqla qoruyub saxlamışdır. Sosializm realizmi metodunun ədəbiyyatımızda aparıcı mövqeyə keçməsi ilə bağlı milli ədəbi düşüncədə demək olar ki, öz dolğun mövqeyini itirib yoxa çıxan folklorizmi o, əlinə qələm aldığı gündən mərhələ-mərhələ bərpa edən, ədəbi düşüncənin alt və üst qatlarındakı folklorizmin geniş və rəngarəng mənzərəsini əsərlərində əks etdirən ədiblərimizdəndir. O, ilk hekayələrindən başlayaraq nəsr və dram əsərlərində ardıcıl olaraq folklor ənənələrinə istinad edən, milli-mənəvi və əxlaqi dəyərlərimizi qabaqcıl dünyaya yüksək sənətkarlıqla təqdim edən yazıçılardandır. Ədəbiyyatımızda "Leyli-Məcnun" folklorizmi neçə yüz ildən bəri dünya xalqlarının diqqət mərkəzindədirsə, Elçinin "Mahmud və Məryəm"i (Əsli və Kərəmi) məhəbbət mifologizmi tolerantçılığa çağırış, milli ayrıseçkiliyə qarşı insanları mübarizəyə səfərbəredici gücə malik bədii düşüncə məhsulu kimi dünyada geniş tanınmaqdadır.

Ədibin "Ağ dəvə" əsərində, yaxud ayrı-ayrı zoomorfik obrazlar silsiləsi çevrəsində yaratdığı folklorizm dəyərləri öz təkrarolunmazlığı ilə seçilir.

Bütövlükdə isə Elçin yaradıcılığında folklorizmin elə görüntüləri önə çəkilir ki, onların arxasında adi, sadə insanların arzusu, düşüncəsi, bir sıra hallarda isə uğurlu-uğursuz taleyi dayanır, ibrətamiz həyat faktı kimi oxucusunu düşündürür, onu öz arxasınca aparır. Elçin xalqımızın milli dəyərlərinin daim keşiyindədir. O, əsərlərində neqativ halları yamanlayır, onların acı və ağrılarını folklorizm çevrəsində oxucusunun gözü qarşısında ustalıqla canlandırır, pozitiv məqamların isə insan həyatındakı və taleyindəki tutumunu, böyük nüfuzedici mövqeyini ümumiləşdirərək təqdir edir.

Göründüyü kimi, 60-cı illər ədəbiyyatı yüksək mənəvi-əxlaqi dəyərləri əhatə etməklə hər cür siyasi konyunkturalardan, şəxsiyyətə, azad düşüncəyə qarşı yönəlmiş hər cür zorakılıqlardan uzaq bir ədəbiyyat kimi yaranıb üzə çıxmışdır. Sovetlər birliyinin dağılması, müstəqilliyimizin bərpasından sonra ədəbiyyatımızın yeni inkişaf istiqamətinin müəyyənləşdirilməsi zərurəti barədə qarşıya təbii ki, suallar çıxır. Ən yeni dövr ədəbiyyatımız hansı ənənələrə söykənməli, hansı yaradıcılıq metodları əsasında öz inkişafını davam etdirməlidir? Bizcə cavab birmənalıdır: ən yeni dövr ədəbiyyatımız özünün tarixi varislik ənənələrini qoruyub saxlamalı, milli-mənəvi, əxlaqi dəyərlərlə yüksək azərbaycançılıq görüşləri qovşağında 60-cı illər ədəbi zəmininə əsaslanan ədəbiyyat olmalıdır. O, neomodernist bir ədəbiyyat kimi folklorizm dəyərləri çevrəsində bütün modernist və postmodernist dəyərlərdən fərqli, milli kökə və yaradıcılıq ənənələrinə əsaslanmalıdır. Bu ədəbiyyatın ilk mükəmməl nümunələri isə artıq 60-cı illər nəsli ədəbi qüvvələrinin yaradıcılığından oxuculara kifayət qədər tanışdır. 60-cı illərdən başlayaraq yaranan bu neomodernist yazıçıların sayı çox olduğu kimi, yaratdıqları neomodernist əsərlərin sırası da çeşidlidir - Bu sırada Anarın, Elçinin adı çəkilən əsərləri ilə yanaşı, Məmməd Arazın milli kökə bağlı bütöv dolğun poeziyası, Ə.Əylislinin "Mənim nəğməkar bibim", M.Süleymanlının "Dəyirman", "Köç", "Şeytan", S. Rüstəmxanlının "Ömür kitabı" və onlarla adını çəkmədiyimiz şair və yazıçılarımızın əsərləri xüsusi yer tutur.

Müasir dövrdə ədəbi prosesin bu istiqamətdə ən son nailiyyəti isə Elçinin folklorizm və mifologizm ənənələri əsasında yazdığı "Teleskop" əsəridir (bax: "Azərbaycan" jurnalı, 2011, N7).

"Teleskop" ən yeni dövr ədəbiyyatında mifologizmin rəngarəng, müxtəlif və çoxçalarlı qəliblərini geniş şəkildə əks etdirən, müasir həyatın dərinliklərində baş verən ənənəvi, təzadlı və ziddiyy

Müharibə illərində qəhrəmanlıq dastanları, himnləri və nəğmələrinin nəşri və təbliği yaranmış boşluğu doldurmaq iqtidarında deyildi. Yalnız müharibədən sonrakı illərdə S.Vurğunun, S.Rəhimovun, S.Rüstəmin, S.Rəhmanın, M.Cəlalın, Ə.Vəliyevin, M.Rahimin, Ə.Əbülhəsənin və başqalarının yaradıcılığında milli dəyərlərə və folklor ənənələrinə müxtəlif formada qayıdış az və ya çox dərəcədə, mətnaltı və mətnüstü məzmunda özünü göstərməyə başladı. Özü də bu meyl ədəbiyyatda çox ehtiyatlı şəkildə, yumoristik və satirik çalarlarda, eyhamlar, sarkazmlar, obrazların və tiplərin şəxsləndirilməsi yolu ilə, eləcə də başqa sənətkarlıq ölçü qəliblərində, mətnaltı məzmunda və fərqli formalarda ifadəsini tapmaqda idi.

Çox keçmədən ədəbiyyatımızda bütün bu meyllərin güclənməsi, eləcə də cəmiyyətin siyasi həyatında baş verən dəyişikliklərin təsiri altında milli, mənəvi- əxlaqi dəyərlərə yeni bir qayıdış dalğası özünü göstərməyə başladı. M.İbrahimovun "Böyük dayaq" (1957) əsərində milli həyatın yeni detalları göründü və bu, ədəbiyyata yeni düşüncə gətirmək çağırışı ilə əlamətdar oldu. Bu gün böyük cəsarətlə qeyd etmək lazımdır ki, "Böyük dayaq" 60-cı illər ədəbiyyatının ən güclü nəhrlərindən biri oldu. Ədəbi tənqidimiz və ədəbiyyatşünaslığımız 60-cı illər ədəbiyyatının mövzu və məzmun problemləri, yeni düşüncə modelləri və sair barədə bir sıra dəyərli mülahizələr irəli sürsələr də onun ana qaynağı olan M.İbrahimov nəsrinə, xüsusən də ədibin "Böyük dayaq" romanına yeni düşüncə ədəbiyyatı olan 60-cı illər ədəbiyyatını doğuran "böyük qaynağa" hələlik kifayət qədər diqqət yetirməmişlər. "Böyük dayaq " sosializm realizmi yaradıcılıq metodundan fərqli yaradıcılıq modelinə əsaslanmaqla eyni zamanda ondan uzaqlaşmağa, ziddiyyətlərlə dolu sosialist həyatında insan talelərinin bədii tərənnümünə çağırış nidaları ilə zəngin idi. 60-cı illər ədəbiyyatı məhz bu cücərtilər üzərində boy atıb yaranan bir ədəbiyyat idi. O, eyni zamanda başqa bir məziyyəti ilə bədii düşüncədə folklorizmi əsaslı şəkildə bərpa etməyi gündəmə gətirməsi ilə əlamətdar oldu və 60-cı illərin gənc qələm sahibləri bu fürsətdən bəhrələnərək yeni yaratdıqları ədəbiyyatı həmin tarixi ənənələr zəmini üzərində bərqərar etdilər. Bu prosesi ardıcıl şəkildə izləyən akademik M. Arif yazırdı: "Həmin mərhələdə Azərbaycan nəsrinin bəhrələndiyi ən mühüm qaynaqlardan biri xalq ədəbiyyatıdır... Azərbaycan xalqının ədəbi ənənələrinin inkişafı da özünəməxsus bir varislik yolunun aparıcısı kimi diqqəti cəlb edir, onun başlıca xüsusiyyətinin dərinliyində isə zəngin folklor ənənələri aydın nəzərə çarpmaqdadır".

Göründüyü kimi, xalq yaradıcılığı ənənələri üzərində yaranıb yüksələn Azərbaycan ədəbiyyatında folklorizm yeni hadisə deyildi. O, ədəbiyyatımızda erkən orta əsr çağlarından xeyli qabaq formalaşıb ədəbi düşüncəmizə tarixi varislik ənənələri ilə bağlı olmuşdur. Sovetlər dönəmində sosializm realizmi yaradıcılıq metodunun və sovet ideologiyasının güclü təzyiqi altında ədəbiyyatımızdan sıxışdırılıb çıxarılsa da tamamilə məhv edilə bilməmişdir. Ədəbi düşüncənin alt qatında əski milli dəyər toplumu kimi folklor ənənələri çevrəsində qorunub saxlana bilmişdir. Münasib tarixi şəraitin yaranması ilə ədəbi yaddaşın saxlancından baş vuraraq ədəbiyyatımızda pillə-pillə, mərhələ-mərhələ öz yerini bərpa edə bilmişdir.

Müharibədən sonra, ötən yüzilliyin 50-ci illərindən başlayaraq repressiyalar burulğanından salamat çıxan, cəbhələrdə döyüş yolu keçən yaşlı və orta nəslin ədəbi simaları tarixən mövcud ədəbi ənənələri, o cümlədən folklorizmi yaradıcılıqlarında böyük fədakarlıqla bərpa etməyə başlamışlar. Bu illər isə nəzəri fikir tarixinə folkllorizmin yenidən bərpası dövrü kimi daxil olmuşdur. Onun ədəbi düşüncədə bərpasında isə yenidən nəsrimizə gələn kənd mövzusu mühüm rol oynamışdır. Bu dövrün ədəbiyyatında iki kənd - müharibə illərində ön cəbhədə "döyüşən" kənd və müharibə ağrıları və ayrılıqlarını unuda bilməyib yeni yüksəliş yoluna çıxaraq "dəyişən" kənd vardı. Hər ikisi ədəbiyyata yeni mövzu, düşüncə və folklorizm ənənələri gətirməkdə idi. Akademik B.Nəbiyevin qeyd etdiyi kimi, "... Bütün bu dəyərlər 60-cı illərdə ədəbiyyata yeni düşüncə və nəfəsin gəlməsinin başlıca qaynaqlarından idi."

60-cı illər ədəbiyyatı ölkədə yaranan yeni tarixi şəraitə və əhvali-ruhiyyəyə köklənmişdi. Yasaqlara və qadağalara məruz qalmış xalqın uzun müddət ifadə edə bilmədiyi dəyərləri - özünüdərk, keçmişə qayıtma, əxlaqi saflığı önə çəkmə, fikir və düşüncə sərbəstliyi, psixoloji sarsıntıları görmək, onu dəyərləndirmək, insanın şəxsiyyətini zorakılıqlardan qorumaq, həyatı bəzəksiz-düzəksiz, olduğu kimi təsvir etmək və sairi toplum halında ədəbiyyata gətirmək arzuları ilə bağlı idi. Təbii ki, bütün bunlar ilk mərhələdə ədəbiyyatda üstüörtülü şəkildə, ədəbi düşüncənin alt qatında qorunub saxlanan folklorizm görüntüləri işığında yüksələn xətt üzrə əks edilməkdə idi. Həmin yaradıcılıq prosesində yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ədəbiyyatımızın S.Rəhimov, Mir Cəlal, Ə.Vəliyev, Əbülhəsən, Mehdi Hüseyn və digər yaşlı nəslə məxsus sənətkarları ilə yanaşı, orta nəslin İ.Əfəndiyev, B.Vahabzadə, İ.Hüseynov, İ.Şıxlı, S.Qədirzadə, İ.Səfərli, M.Araz, Ə.Qasımov, Ə.Mustafayev və onlarla başqa sənətkarların iştirakı da fəal idi. Ancaq bir həqiqət inkaredilməzdir ki, 60-cı illər ədəbiyyatının yeni ədəbi düşüncə modeli kimi formalaşması gənc ədəbi qüvvələrin adları ilə daha çox bağlıdır. Təbii ki, bu sənətkarların hər biri 60-cı illər ədəbiyyatının yaranma və formalaşmasına özlərinin layiqli töhfələrini vermişlər. Onların hər birinin bu sahədəki fəaliyyətlərinin müxtəlif cəhətlərdən öyrənilməsinə günümüzdə ehtiyac böyükdür və əminəm ki, bu sahədə ən yaxın illərdə ədəbi tənqidimiz və ədəbiyyatşünaslığımız öz sözünü deyəcəkdir. Ancaq biz 60-cı illər ədəbiyyatında folklorizmdən danışdığımızdan onun ədəbi tənqidimiz və folklorşünaslığımız üçün daha yeni və aktual görüntülərini açıqlamağa imkan verən sənətkarların yaradıcılıq ənənələrinin bəzi xüsusiyyətlərindən, eləcə də həmin kontekstdə ədəbiyyatımızda özünü göstərən bəzi yabançı, təftişçi meyllərdən uzaq, yeni yaranmaqda olan neomodernist ədəbiyyatın perspektivlərindən müxtəsər şəklidə bəhs etmək istərdik.

Ilk öncə bir daha qeyd etmək vacibdir ki, 60-cı illər ədəbiyyatı ədəbi düşüncədə birdən-birə yaranan, "yoxdan var olan" ədəbiyyat deyildir. Bu, ədəbiyyatımızda mövcud ənənələrə, tarixi varisliyə söykənən, milli düşüncə zəmini üzərində yüksəlmiş yeni bir ədəbiyyatdır. Onun formalaşmasında qədim və orta əsrlərdən başlayaraq bütün sonrakı yüzilliklərdə yaranan zəngin ədəbi-mədəni irsimiz mühüm qaynaq olmuş, iyirminci yüzilliyin yaşlı və orta nəslinə məxsus bütün yaradıcı qüvvələr həmin ədəbiyyatın meydana çıxmasında bu və ya digər dərəcədə iştirak etmişdir. Ancaq çoxsaylı ədəbi qüvvələr içərisində 60-cı illər nəsli adlandırılanların bu ədəbiyyatın yaranıb meydana çıxmasında mühüm tarixi xidmətləri vardır. Onların içərisində Anarın, Elçinin, Ə.Əylislinin, İ.Məlikzadənin, M.Süleymanlının, S.Rüstəmxanlının, Z.Yaqubun və onlarla başqa şair və yazıçılarımızın adı haqlı olaraq ehtiramla çəkilir. Bütövlükdə isə 60-cı illərdə ədəbiyyatımıza gələn gənc ədəbi qüvvələrin ənənəvi folklorizm çevrəsində ədəbi düşüncədə milli-mənəvi və əxlaqi dəyərlərin, insan talelərinin, onun psixologiyasının əks olunmasında xidmətləri əvəzsizdir. Təbii ki, onların hər birinin yaradıcılığının bu istiqamətdə araşdırılmasına ehtiyac vardır. Biz isə hələlik bu sənətkarlardan yalnız ikisinin yaradıcılığının bəzi xüsusiyyətlərindən qısaca söz açmaq istərdik.

AZAD NƏBİYEV

Ədalət.-2011.-2011.- 9 dekabr.-S.5.