Şirvanın şöhrəti qədim Şamaxı

Sevgi və rəğbət misallı...

Mən bu yazını hazırlayarkən bir məsələ üzərində düşünməli oldum: görəsən Şamaxının bu günkü inkişafından , yeniliklərindən , digər uğurlarından söhbət açıb nöqtəni qoysam, necə olar? Bəs bu qədim şəhərin tarixi keçmişi , şöhrəti, həm də başına gələn olmazın musibətlər? Bu gün Şamaxını Vətənin inkişaf etməkdə olan gözəl bir guşəsi kimi sevən , əzizləyən insanlarımız , xüsusilə gənc nəslin nümayəndələri səfalı yerlərində möhtəşəm villalar sıralanan bu elin ta qədimlərdən bəri nəinki Azərbaycanda , bütün Şərqdə tanındığını, şöhrət qazandığını bilirlərmi? Bu suallar hardasa mənim özümə də aiddir. Nələrinsə umulduğu kimi, sevgi və rəğbət suallarıdır həm də.

Qədim dövrlərdən tanınan,məşhur olan Naxçıvan, Şəki, Bərdə, Qəbələ,Bakı, Beyləqan, Şamaxı... Şamaxının tarixi keçmişi haqqında görəsən yığcam söhbət açmaq mümkünmü? Mövzu fürsət yaradıb deyə buna da çalışacağam.

Şamaxı haqqında antik dövrlərdən tutmuş ıx-xx əsrlərə qədər ərəb, fars, türk, gürcü, rus və Avropa tarixçilərinin dəyərli məlumatları olub. Şamaxının adı daha geniş şəkildə yunan coğrafiyaşünası Ptolomeyin "Coğrafi təlimnamə" əsərində çəkilib .Ərəb mənbələrində "əş- Şəməxiyyə" kimi qeyd edilən "Şamaxı" sözünün etimologiyası haqqında müxtəlif mulahizələr mövcuddur . Ancaq Şamaxının salındığı tarix də dəqiq məlum deyil. Burada aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində e.ə. v-ıv əsrlərə aid şəhər həyatına xas olan maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir. Əldə edilən Roma və Arşaki sikkələri , habelə Makedoniyalı İsgəndərin sikkələrinə oxtadılmış dirhəmlər qədim Şamaxının hələ antik dövrdə Şərq və Qərb ölkələri ilə iqtisadi , mədəni əlaqədə olduğunu göstərir.

Ərəb qoşunları Azərbaycanı işğal etdikdən sonra Şamaxı Xilafətə tabe olan feodal hakimlərinin iqamətgahına çevrilmişdi. O dövrün müharibələrində Şamaxı dəfələrlə əldən-ələ keçmişdi

Şirvanşahlar və...

şairlər vətəni

ıx-x əsrlərdə Azərbaycanda yaranan feodal dövlətlərindən biri də Şirvanşahlar idi. Şirvanşah II Mənuçöhr dövründə (xı əsrin əvvələri) Şamaxı daha da inkişaf etdi. 1123-cü ildə Səlcuq sultanı Mahmudun, 1124-cü ildə isə gürcü çarı Davidin qoşunları Şamaxıya daxil olmağa çalışdı. Sonralar Şirvanşahlarla gürcü çarları arasında qohumluq əlaqələri yarandı. Bu dövrdə Şamaxıda sənətkarlıq , ticarət elm və ədəbiyyat yeni mərhələyə qovuşdu. Şəhər Yaxın Şərqin mühüm iqtisadi və siyasi mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. 1191-ci ildə Eldəgəz hökmdarı Qızıl Arslan Şamaxını ələ keçirdi. Şirvanşah l Axsitan paytaxtı muvəqqəti olaraq Bakıya köçürüdü və Eldəgizlərin vassallığını qəbul etməyə məcbur oldu. Qızıl Arslanın ölümündən sonra paytaxt yenidən Şamaxıya köçürüldü.

1221-ci ildə monqol qoşunları Şamaxını müharisəyə alıb müqavimət göstərən əhalini qılıncdan keçirdi. Xııı-xıv əsrlərdə Şirvan başdan-başa Qızıl Orda xanları ilə Elxanilərin müharibə meydanına çevrilmişdi. Bir də xıv əsrin sonları xv əsrin əvvəllərində yaranmış dinc şəraitdə Şamaxı nisbətən dirçəldi. l İbrahimin döründə şəhər iqtisadi və mədəni cəhətdən inkişafa başladı.

1500-cü ildə isə Qızılbaş qoşunları Şamaxını tutdu. l Təhmasib dövründə Şirvanşahlar dövlətinə son qoyuldu. Şamaxı yeni təşkil edilmiş Şirvan bəylərbəyliyinin mərkəzinə çevrildi.

Bundan sonra Şamaxının Osmanlı qoşunları , l Şah Abbas müharibələri dövrü gəlir.

Zəlzələ!

Müharibədən də amansız!

Daha sonra müharibədəndə betər təbii fəlakət ! 1667-ci il zəlzələsində Şamaxı və onun ətrafında 80 min nəfərlə yaxın əhali həlak olur.

...1724-cü ildə Şamaxı Şirvan ərazisi də daxil olmaqla Osmanlıların tabeliyinə keçir.

1734-cü ildə Nadirqulu xan Şamaxını dağıdır.Həmin o məşhur Nadir şah...

1768-ci ildə Fətəli xan Şamaxını ələ keçirir....

1796-cı ildə bu dəfə general Zubovun başçılıq etdiyi Rusiya qoşunu Şamaxını tutur.

Bədnam Gülüstan müqaviləsindən sonra isə Şamaxı ayrı-ayrı vaxtlarda Şirvan əyalətinin , Xəzər vilayətinin Şamaxı qəzasının və Şamaxı quberniyasının mərkəzi olur.

...1859-cu ilin mayında baş verən zəlzələ Şamaxını yenidən dağıdır. Quberniya mərkəzi Şamaxıdan Bakıya köçürülür.

Bunlar hələ az imiş sanki. Böyük, məşhur yerlərin uğurları kimi , dərdləri də böyük və ağır olur. 1902-ci il zəlzələsi Şamaxını tamamilə dağıdır. Sağ qalan əhali baş götürüb ətraf yerlərə köçür. Bakıya , İsmayıllıya, Ağsuya, Göyçay şəhərinə...

Sonralar şəhər tədricən bərpa olunur və indiki Şamxının ilkin dövrü başlanır.

Prezidentin sərəncamı:

antik dövrün yadigarına xüsusi diqqət!

Budur, Xaqani Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir, Məhəmməd Hadi kimi böyük ədəbi simalar yetirən bu qədim yurd indi özünün yeni dövrünü yaşayır. Yüz illər boyu tarixin kitablarında , yaddaşında qalan, zaman -zaman döyüşlərə, müharibələrə, təbii fəlakətlərə tuş gələn böyük Şamaxı indi Azərbaycanın müstəqillik dövründə tariximizin qızıl fondu , əvəzsiz yadigarı və əmanəti kimi qorunur, daha gözəl gələcəyə doğru addımlayır. Bütün bunlar ölkə rəhbərliyinin diqqətindədir. Dövlətimizin başçısı regionların , xüsusilə Azərbaycanın tarixi şəhərlərinin abadlaşdırılması və onların infrastrukturunun daha da möhkəmləndirilməsi ilə bağlı qarşıya ciddi və təxirəsalınmaz vəzifələr qoymuşdur. Prezident bununla əlaqədar demişdir: "Azərbaycanın tarixi şəhərlərinin yüksək səviyyədə abadlaşdırılması üçün mənim tərəfimdən sərəncamlar verilmişdir. Şəki və Şamaxı şəhərlərinin abadlaşdırılması ilə bağlı hər birinə 5 milyon manat vəsait ayrılmışdır... Bu ilkin ödəmələrdir, bundan sonra da olacaqdır... Hər bir rayon, hər bir kənd mənim üçün əzizdir, doğmadır. Ancaq ölkəmizdə elə şəhərlər var ki, onların adları qədim xəritələrdə də göstərilir..."

(ardı gələn sayımızda)

Məzahir Əhmədoğlu

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət dəstəyi fondunun maliyyə yardımı ilə

Ədalət.-2011.-13 dekabr.- S.7.