BÖYÜK ALİM, İNCƏ QƏLBLİ PUBLİSİST

Bəziləri xalqın böyüklüyünü onun say çoxluğu, ərazi genişliyi ilə əlaqələndirir. Amma yanlış fikirdir. Xalqın böyüklüyü onun dünya mədəniyyəti xəzinəsinə verdiyi incilərlə, görkəmli şəxsiyyətləri - şairləri, elm xadimləri, dünya şöhrətli ailmləri ilə ölçülür! Bu mənada xalqımızın öyünməyə haqqı var. İstər dünən, istər bu gün. Bu gün biz fəxrlə deyə bilərik ki, elmin hər bir sahəsində dünya şöhrətli alimlərimiz, elm xadimlərimiz Azərbaycan elmini dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrində yüksək səviyyədə təmsil etmişlər.

Mənalı bir ömür yaşamış, dünya şöhrətli alim, böyük ziyalı və gözəl insan Şəfaət Mehdiyev də belə bir insan olmuşdu. Geniş dünyagörüşünə, ensiklopedik biliyə malik olan alim şəxsi keyfiyyətlərində bir çox yüksək məziyyətləri özündə birləşdirə bilmişdi.

XX əsr Azərbaycan elminin, təhsilinin, mədəniyyətinin inkişafında silinməz iz qoyan akademik Şəfaət Mehdiyev çox erkən yaşlarından zəhmətə, elmə bağlı olub. Dünyaya göz açan günü, dünyasını dəyişən bu böyük insanın, istedadlı alimin həyat yoluna nəzər salsaq yetərincə maraqlı və mənalı faktlarla rastlaşa bilərik.

Şəfaət Mehdiyev 1910-cu il dekabrın 15-də Cənubi Azərbaycanın Sərab qəzasının Şalqun kəndində Fərhad kişinin ailəsində dünyaya göz açmışdı. Əslən Cənubi Azərbaycanın Kəleybər bölgəsinin Dəmirçi kəndindən olduğum üçün bu həmyerlim haqqında söz deməkdən şərəf duyuram. Dörd yaşında atasını itirdikdən sonra ailəsi ilə Bakıya köçmüşdü. Uşaqlıq və gənclik illəri Bakının Sabunçu qəsəbəsində keçmiş. O burada yeni üsullu məktəbi bitirmiş və 1930-cu ildə Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun geoloji-kəşfiyyat fakültəsinə daxil olur. Çalışqanlığı və çevikliyi ilə tez bir zamanda tələbə yoldaşlarının və müəllimlərinin diqqətini çəlb edir. Hələ tələbə ikən professor P.P.Suşinskinin "Kristalloqrafiya kursu" adlı kitabını rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edir və 1932-ci ildə nəşr olunur. Onu da qeyd edək ki, həmin kitabdan uzun illər ölkəmizdə institutların Azərbaycan bölməsində dərslik kimi istifadə edilib.

Bu tərcümədən sonra Ş.Mehdiyev elmi-tədqiqat işlərinə daha çox maraq göstərir. 1934-cü ildə institutu əla qiymətlərlə başa vuraraq neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı üzrə dağ mühəndisi ixtisasına yiyələnir.

Bildiyimiz kimi həmin illərdə Azərbaycanda milli mütəxəssislərin sayı çoz az idi. Bununla əlaqədar Şəfaət Mehdiyev oxuduğu institutda və Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda kiristalloqrafiya fənnindən Azərbaycan bölməsində dərs deyib. Bununla yanaşı həmin illərdə 1932-1936-cı illərdə Şəfaət Mehdiyev Sənaye İnstitutunun "Neft kadrları uğrunda" çoxtirajlı, daha sonra isə "Gənc işçi", "Azərbaycan idmançısı" və "Qala neftçisi" qəzetlərinin redaktoru işləmişdi.

Yorulmaq bilməyən, daima calışan Ş.Mehdiyev elmin daha dərin qatlarına yiyələnmək, geologiya elmində yeni uğurlar, axtarışlar əldə etmək arzusu ilə istehsalatda işə başlayır. 1937-1938-ci illərdə Neftçala neft mədənində geoloq kimi çalışarkən yenə də əməksevərliyi və çalışqanlığı ilə çoxlarına nümunə olur. Odur ki, tezliklə Ş.Mehdiyevi Azərbaycan Elmi-Tədiqat Neftçıxarma İnstitutunda baş geoloq kimi işə götürürlər. O burada aspiranturaya daxil olmaqla yanaşı direktor müavini vəzifəsinə kimi yüksəlir. 1939-1941-cı illərdə Şəfaət müəllim Azərbaycan Geoloji Fondunun və Abşeron geoloji partiyasının rəisi vəzifələrində çalışır.

Böyük Vətən müharibəsi başlanarkən Ş.Mehdiyev də orduya çağrılır. O müharibədə Qara dəniz qrupunda, Zaqafqaziya və IV Ukrayna cəbhələrində zabit kimi igidliklə vuruşur. 1944-cü ildə Şəfaət Mehdiyev neft və qaz sahəsində tanınmış və bacarıqlı mütəxəssis olduğu üçün geri çağrılır və Azərbaycan Elmlər Akademiyası Geologiya İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlayır.

Beləliklə, gələçək alim geologiya sahəsi üzrə bir-birinin ardınca uğurlar, nailiyyətlər əldə edərək Azərbaycan elminin daha dərin qatlarına baş vurur. Tez bir zamanda 1945-ci ildə "Abşeron yarımadası neft yataqlarının geotermikası" mövzusunda namizədlik işini müdafiə edir. Bu uğurla razılaşmayan gənc alim cəmi beş il sonra 1950-ci ildə "Lənkəran rayonunun geoloji quruluşu və neftlilik prespektivliyi" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdi.

Görkəmli alim ömrünün yarım əsrdən çoxunu Azərbaycan elminin inkişafına həsr etmiş, neft və qaz sahəsində apardığı çoxşaxəli elmi-tədiqat əsərləri ilə onu daha da zənginləşdirmişdi. Bu təqdirə layiq əsərlərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, illər kecməsinə baxmayaraq orada irəli sürülən elmi fikirlər öz aktuallığını itirməyib. Əksinə tədqiqatların nəticələri göstərir ki, Cənubi Xəzər çökəkliyində 5-10 kilometr dərinliklərdəki çökmə suxurlar sənaye əhəmiyyətli neft və qaz yığımlarının əmələ gəlməsi üçün özünəməxsus struktur-tektonik, litoloji-fasial və termodinamik şəraitlərə malikdir. Ş.Mehdiyev daha sonra bildirirdi ki, böyük dərinliklərdəki laylarda xeyli miqdarda nəinki qaz, həm də neft yığımları toplana bilər. Ona görə də alim təcrübələrinə əsaslanaraq həddən böyük dərinliyə gömülmüş çökmə suxurlar kompleksində sənaye əhəmiyyətli neft-qaz yataqlarının axtarışına və kəşfiyyatına ciddi fikir verirdi. Onun bu mövzuda 1984-cü ildə Moskvada Beynəlxalq Geoloji Konqresin XXVII sessiyasında "Cənubi Xəzərdə dərinliyə gömülmüş neft-qaz yataqlarının ilkin geoloji şəraiti" mövzusunda etdiyi məruzə dünya alimlərinin diqqətinə və marağına səbəb olmuşdu. Akademik Ş. Mehdiyev yalnız Moskvada deyil, dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində, o cümlədən ABŞ, Almaniya, Kanada, Fransa, Cexoslavakiya, Türkiyə və digər ölkələrdə Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdi. Bu mövzuda onlarla elmi məqalələri, çıxışları xarici mətbuat səhifələrində çap edilib. Alimin elmi monoqrafiyaları, dərslik və dərs vəsaitləri mütəxəssislər, tələbələr tərəfindən həmişə böyük maraqla qarşılanmış.

Uzaqgörən alim "Gələcək nəsillər naminə" adlı məqaləsində gəncləri təbii sərvətləri qorumağa, ondan səmərəli istifadə etməyə cağırırdı: "XXI əsrin axırlarında Yer kürəsində müəyyən təbii sərvətlərə olan tələbatı təmin etmək son dərəcə çətin, bəlkə də həlli "mümkün olmayan" bir problemə çevriləcəkdir. Buna görə də təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə etmək və bu problemi qlobal miqyasda ümumbəşəri səviyyədə həll etmək ciddi məsələdir".

Aradan uzun illər kecməsinə baxmayaraq alimin bu fikirləri bu gün də aktualdır. Unutmayaq ki, təbiətin nemətlərindən bol-bol istifadə etdiyimiz kimi, bu nemətləri qorumağın və artırmağın da qayğısına qalmalı, gələcəyi, yeni nəsillərin səadətini də düşünməliyik.

Təbiiətə onun sərvətlərinə daima qayğı ilə yanaşan alim ölkəmizin geologiyasına həsr olunan əsərlərində çoxlu yeni, orijinal məlumatlar vermişdi. Geologiya elminin tarixçisi kimi, maraqlı və sanballı əsərlərin müəllifi olan akademik yalnız Azərbaycanda deyil, Gürcüstan, Türkmənistan, Dağıstan, Sibir və başqa ölkələrdə 70-dən çox elmlər doktoru və namizədi yetişdirmişdi. Bu gün onların arasında dünya şöhrətli alim, tanınmış pedaqoq kimi fəaliyyət göstərənlərdə var. Onlar elmdə və həyatda qazandıqları uğurlar üçün hər an Şəfaət müəllimi ehtiramla yad edirlər.

Görkəmli alim Ş.Mehdiyev bir neçə geoloji xəritələrin tərtibçisi və redaktoru olmuşdu. Alimin elmi redaktoru və həmmüəllifi (F.M.Bağırzadə, X.B.Yusifzadə, S.H.Salayev və b. ilə birlikdə) olduğu "Azərbaycanın neft və qaz yataqları və perspektiv strukturları" adlı əsər dövlət mükafatına layiq görülmüşdü.

İstedadlı alimin əsərlərinə diqqət yetirəndə onun tədqiqatlarının çoxşaxəli olması bir daha diqqəti cəlb edir.

Ölkənin ən yüksək mükafatlarına layiq görülən Şəfaət müəllim üçün ən ali mükafat xalq sevgisi idi ki, buna da nail olmuşdu. Azərbaycan xalqına xas zəngin mənəvi keyfiyyətləri özündə cəmləşdirə bilən Şəfaət müəllim işlədiyi hər bir kollektivdə özünə qarşı hörmət, sevgi, sayğı aşılaya bilmişdi.

1958-1965-ci illər ərzində Azərbaycanın ən nüfuzlu elm məbədgahı olan Azərbaycan Dövlət Universitetinə rəhbərlik etmişdi. Yalnız müəllim, professor heyətinin deyil, tələbələrin də sevimlisi olmuşdu. Şəfaət müəllimin universitetə rəhbərlik etdiyi dövrdə tələbə olmuş, bugünkü Sumqayıt Dövlət Universitetinin rektoru, prof. N.F.Qəhrəmanov tələbəlik illərində Şəfaət Mehdiyevin tələbələrə və müəllimlərə göstərdiyi qayğısından həmişə fəxrlə danışır, milli kadrların hazırlanmasında onun xüsusi rolunu həmişə qeyd edir. Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, akademik, millət vəkili Abel Məhərrəmov "Elm dühası" adlı məqaləsində Şəfaət Mehdiyev haqqında yazır: "Bu insanların hər biri ustad alim, nüfuzlu ziyalı, tanınmış pedaqoq, ən əsası isə millətini sevən Şəfaət Mehdiyevi bu gün də xoş xatirələrlə anırlar. Ardıcılları və tələbələri xatirələrində qeyd edirlər ki, Şəfaət müəllim bütün tələbələrə əsl atalıq qayğısı ilə yanaşıb. Ağır müharibə illərində valideyinlərini, yaxınlarını itirmiş yetim tələbələr bu dəyərli ziyalının simasında əsl himayədarlarını tapıblar. Deyilənlərə görə, hətta zəif oxuyan tələbələrə də təqaüd yazdırırmış..."

Bu bəlkə də ondan irəli gəlirmiş ki, Şəfaət müəllim çox həssas və incə bir qəlbə malik bir insan olub. Dünya şöhrətli neftçi-alim həm də gözəl publisist qələminə malik idi. Əslində mən bu məqaləmdə Ş.Mehdiyevin bir publisist-yazıcı kimi bədii yaradıcılığından daha geniş bəhs etmək fikrində idim. Çünki, onun neft və qaz sahəsindəki ixtiraları, nailiyyətləri haqqında yəqin ki, mütəxəssislər daha sanballı fikir söyləyə bilərlər. Mən bir tarixci alim kimi, Şəfaət müəllimin publisistik yaradıcılığından bir necə söz demək istərdim. Ş.Mehdiyev publisist sözünün qüdrəti ilə necə-necə qəlbləri ovundurmuş, onlarda ədəbi aləmə maraq, sevgi yaratmış. Bir-birindən maraqlı pyesləri, dərin məzmunlu hekayələri, lirik düşüncəli miniatürləri, ictimai-siyasi xarakterli publisistik məqalələri ədəbi mühitə, onun istedadlı qələm əhlilərinə böyük sevgisindən doğduğundan irəli gəlir. Bu haqda Şəfaət müəllim "Mirzə Fətəli" adlı pyesində yazırdı: "Böyük sənətkar M.F.Axundzadənin bədii surətini yaratmaq məni çoxdan düşündürürdü. Uzun tərəddüddən sonra oxucuların mülahizəsinə təqdim etdiyim bu əsəri yazmağa cəsarət etdim".

Bu pyes Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, filosof və müdirik alim M.F.Axundzadənin həyat və yaradıcılığına həsr edilib. Əsərdə xalqımızın maarifpərvər oğulları H.Zərdabi və N.Vəzirov şəxsiyyətindən də qürurla danışılır.

Müəllifin, 1975-ci ildə işıq üzü görən ikinci bir pyesi "Ərk qalası"ıdır. Bu dram əsəri məşhur İran inqilabçısı, zülm əleyhinə üsyan bayrağı qaldırmış və qəhrəmanlıqla mübarizə aparmış Səttarxanın fəaliyyətinin son dövrünə həsr edilmişdi. İki il əvvəl Cənubda olarkən orada yaşayan qohumlarım məni "Ərk qalası"na apararkən bu qalanın nə qədər acınacaqlı vəziyyətdə olduğunun şahidi oldum. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Şimalda (Azərbaycan Respublikasında) tarixi abidələrimizin yenidən bərpasına, qorunub saxlanmasına göstərilən dövlət qayğısı ilə müqayisədə Cənubda bu işə münasibət tamamilə fərqlidir.

Ümumiyyətlə, bir publisist kimi Şəfaət müəllimin daha çox müraciət etdiyi mövzular ədəbi mühitimizin, mədəniyyətimizin, maarifimizin inkişafında silinməz iz qoyan ədiblərimiz və onların yaradıcılığı idi. Bu baxımdan onun satirik şeir məktəbimizin banisi olan, M.Ə.Sabirə həsr etdiyi "Sabir" pyesi də çox maraqlıdır. Burada Sabirin qələm və amal dostları olan Mirzə Cəlildən, Abbas Səhhətdən də söz açılır.

Şəfaət müəllim istər "Mirzə Fətəli", istərsə də "Sabir" pyeslərində Azərbaycanın maarifpərvər ziyalılarının roluna çox diqqət yetirir, H.Zərdabi, N.Vəzirov, Mirzə Cəlil və digər ziyalılarımızın xalqın savadlanması, müasirləşməsi, ictimai-siyasi məsələlərdə daha fəal olması istiqamətində onların apardıqları işlərə xüsusi əhəmiyyət verirdi.

Mirzə Cəlil yaradıcılığına və şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşan publisist "Səadət carçısı" adlı məqaləsində Mirzənin xalqının azadlığı və səadəti yolunda neçə əzimlə, ürəklə mübarizə apardığını alqışlayaraq onu ədəbiyyat və incəsənət üfüqlərimizdə "parlayan ulduz " adlandırmışdı.

Müəllifin "İlk qız məktəbi" adlı publisistik məqaləsi Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda acılan qız məktəbinin fəaliyyətinə həsr edilib. Şəfaət müəllim burada Hacının bu xeyirxahlığından ürəkdolusu ilə danışaraq millətsevər bir ziyalı kimi onun bu əməlini yüksək qiymətləndirirdi. "Tarixin dərinliklərindən gələn bayram" adlı məqaləsində bir daha hiss olunur ki, Şəfaət müəllim milli adət-ənənəyə, soy kökünə bağlı bir insan olub. Məqalədə Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Novruz bayramının kecirilməsinə qoyulan qadağalardan, bu qadağalara etiraz edən Şıxəli Qurbanov kimilərinin faciələrə məruz qalmasından ürək ağrısı ilə söhbət açılır.

Şəfaət Mehdiyevin ədəbi aləmində dörd pyesi ilə yanaşı onlarla hekayələri, miniatürləri, şeirləri və publisistik məqalələri oxucularının dərin rəğbətini qazanmışdı. "Dissertasiya duası", "Usta inanmadı", "Dələduz", "İllərin hökmü", "Rüşvət ustası", "Gülpəri xanımın "alim" əri" hekayələri, "Gülüşdə vacibdir", "Ağıl vahidi", "Dəhşətli faciə", "Haqq-hesab var dinar ilə", "Baş çıxaran olmadı", "Palıd kötüyü" miniatürləri, "Oxu gözəl", "İstərdim", "Yaşamır hər yanan", "İstərdim" şeirləri bu gün də öz aktuallığı ilə diqqəti cəlb edir.

Daima yazmaq-yaratmaq, yeni-yeni elmi ixtiralar aparmq eşqi ilə yaşayan böyük alim, gözəl insan, mehriban və qayğıkeş ailə başcısı Şəfaət Mehdiyev ömrünün 83-cü qışında, elə dünyaya gəldiyi gün 1993-cü il dekabrırın 15-də haqq dünyasına qovuşdu. Dəyərli, elmi-bəbii əsərləri, xeyirxah əməlləri ondan yadigar qaldı.

Deyirlər həyatda o insan xoşbəxtliyə qovuşur ki, onun mənəviyyat fəlsəfəsində dünyanı gözəlləşdirən nəcib, xeyirxah əməllər, Vətəninə, xalqına məhəbbət hissləri əsasdır. Belə xoşbəxtlik Azərbaycanda geologiya elminin formalaşmasında misilsiz xidmətləri olmuş Şəfaət Mehdiyevə də nəsib olmuş. Ona görə də geniş elmi biliyə malik olan, mənalı bir ömür yaşayan Ş. Mehdiyevin əziz xatirəsi bu gün də xalqımız tərəfindən böyük hörmət və etiramla yad edilir.

Adil Baxşəliyev Sumqayıt Dövlət Universiteti Tarix fakültəsinin dekanı, tarix elmləri doktoru, professor

Ədalət.-2011.-15 dekabr.- S.6.