"Hər bir ölkə dünyada öz yerini bilməlidir"

Politoloq Rüstəm Məmmədov: "Axırıncı canavarı, ayını Böyük Britaniyada üç yüz il əvvəl öldürüblər. Bu ölkədə qoyunlar açıq havada gecələyir"

Son bir ildə baş verən ciddi siyasi proseslər başa çatmaqda olan 2011-ci ili tarix səhnəsində xüsusi yerə çıxarmış oldu. "Ərəb baharı" adı almış inqilablar yarım əsrlik diktator rejimlərinin çöküşünə gətirib çıxardı. İl sona yaxınlaşsa da siyasi müşahidəçilər gərgin siyasi proseslərin sona çatmadığını idda edirlər və hesab edirlər ki, ciddi siyasi proseslərin hələ başlanğıc nöqtəsindəyik. Politoloq Rüstəm Məmmədovla budəfəki müsahibəmizdə də müşahidə olunanlar və gələcəkdə olacaqlar barədə danışmışıq.

"Xarici faktorsuz heç nə baş verə bilməz"

- 2011-ci ili əvvəlki illərdən nə ilə fərqləndirmək olar?

- Həqiqətən də 2011-ci il bir qədər qeyri-adiliyi ilə seçildi. 1917-ci il də ondan əvvəlki illərdən fərqlənir. Nəyə görə? Deməli, dünyada çox ciddi köklü dəyişikliklər baş verir. 2011-ci il digər illərdən ona görə fərqlənir ki, ictimai mühitdə, insanların yaşayış məntiqində xeyli dərəcədə dəyişmələr var. Ərəb inqilabları faktorundan danışanda bir çox hallarda deyirlər ki, Liviyada əhali çox yaxşı yaşayırdı. Bəs nəyə görə bu gün onlar həmin rejimə qarşı inqilab etdilər.

- Sizcə, etiraz birdən-birə baş qaldırdı, yoxsa, proseslər pərdəarxası gedirdi, şərain yetişməsini gözləyirdi?

- Mənə elə gəlir ki, proseslər birdən-birə baş vermədi, bu uzun illərdən gələn bir bir yolun sonu idi. İraq prezidenti Səddam Hüseyni niyə devirdilər? Ona görə ki, o özü üçün 53 saray tikdirmişdi, həyatı eyş-işrətlə keçirdi. Günlərin bir günü məlum oldu ki, belə bir şəraitdə yaşayan ölkə başçısının əhalisinin bir qismi zindanda, o biri qismi rəzalətdə, müəyyən qismi isə kef çəkir. Kef görən insanları da təqdim edirdilər ki, iraqlılar belə yaşayır. Axı elə deyildi. Belə olan halda təbii ki, qarşıdurma yarandı. Üç təbəqədən-sünnü, şiə və kürdlərdən ibarət olan İraqda əhali arasında sosial təminat, sosial bərabərlik pozulmuşdu. Bu qruplar bir-birini qəbul edə bilmirdilər, bir-birlərinə qarşı dururdular. Təbii ki, belə bir mühitdə situasiya da qəlizləşməliydi.

- Proseslərin belə bir həddə gəlib çatmasında daxili faktorların təsiri daha çoxluq təşkil edir, yoxsa xarici amillər əsas rol oynayır?

- Xarici faktorsuz heç nə baş verə bilməz. Götürək Böyük Oktyabr Sosialist inqilabını. 1917-i il hadisələri kimlə, nə ilə bağlı idi, təkcə Rusiyanın daxili iləmi? Xeyir. Təbii ki, bu prosesdə qərbdə təhsil almış, qərbdə işləmiş adamlar vardı və onlar qərb məntiqini patriarxal, feodal Rusiya mühitinə gətirmək istəyirdilər. Baxmayaraq ki, Rusiyada çar özünü demokrat göstərməyə çalışırdı. Lakin mütləqiyyət rejimi idi və çar da mütləq hakim idi. İstər-istəməz onun hakimiyyəti real ola bilməzdi. Mənə elə gəlir ki, ərəb dünyasında, elə Liviyanın özündə də bu proseslər özünü biruzə verdi. Çünki orda da tayfalar eyni vəziyyətdə deyildi. Biri həddən artıq yaxşı yaşayır, digəri isə çox aşağı səviyyədə həyat sürür. Götürək elə Müəmmər Qəddafinin öz tayfasını. Bu o demək deyil ki, digər tayfalar da eyni cür yaşayır. Amma Qəddafiyə qarşı çıxış edənlər arasında öz tayfasının nümayəndələri də az deyildi. Cəmiyyət bütövlükdə bu tipli vəziyyəti qəbul edə bilmir və hətta ona gecə-gündüz çörək versələr belə, o alçalmanı qəbul etmir. Daha çox mənəvi sarsıntılar, pozuntular hər şeydən üstün gəldi. Çörək ver, amma onu alçalt, o sabah sənin əleyhinə çıxacaq. Təbii ki, bu da baş verdi. İnsanların bərabərliyini təmin etməyincə, inqilabi proseslərin həmişə reallığı mövcuddur. Bunu birmənalı olaraq bilməliyik. Bu dünyanın illərlə klassiklərin hazırladığı inqilab nəzəriyyəsindən irəli gəlir. İnsanlar bərabər olmağa çalışırlar. Bir balaca məntiqlə düşünsək, nəyə görə sovet dövründə süni şəkildə insanları bərabərləşdirdiklərini başa düşərik.

- Axı o dönəmdə də korrupsiya, rüşvət vardı...

- Bu artıq sonradan formalaşdı. Bu Xuruşov, Stalinizm dövrünün məntiqi idi. Ona qədər isə hamı bərabər idi.

- Əgər bərabərlik etiraz doğurmurdusa, bərabərliyə qulluq edən bir quruluş niyə dağıldı?

- Həmin quruluş bərabərçiliyin pozulmasından sonra dağıldı. Xuruşşovun dövründə korrupsiya başladı, Brejnevin dövründə daha da inkişaf etdi və keçib oldu xərçəng xəstəliyi. Bu xəstəlik hər yeri bürüdü və ondan sonra partiya nomenklaturası var-dövlət yığmağa başladı. Belə olan halda da istər-istəməz həmin cəmiyyət dağılmalıydı.

- Əksər hallarda qeyd olunur ki, ərəb dünyasındakı proseslərdə daha çox neft maraqları rol oynayıb. Necə düşünürsünüz, neft maraqları daxildə etirazı bu həddə gətirib çıxara bilərdi?

- Təbii ki, burda neft maraqlarının da təsiri var və mən neft maraqları ilə daxildəki etirazı uyğunlaşdırıram. Bu prosesin hərəkətverici, stimullaşdırıcı, maliyyələşdirici qüvvəsi olmasa bu inqilablar da baş verə bilməz. Qəddafinin gücü çox idi və baş verənlərin qarşısını da ala bilərdi. Lakin dünyanın marağı ilə ölkədəki gərginlik üst-üstə gəldi. Nəyə görə Müəmmər Qəddafi, Hüsnü Mübarək öz rejimlərini qoruyub-saxlaya bilmədilər? Çünki bir qrup həddən artıq varlanır, o biri qrup isə müflisləşə-müflisləşə gedir. Bu uçurum onların bir cəmiyyətdə yaşamalarını təmin edə bilmir. Belə bir zamanda qərb dünyasının da başqa problemləri meydana çıxır. Dünya krizisi, maliyyə krizisi inkişaf etməkdə olan ölkələrlə xammal bazası olan dövlətlərin məntiqi ilə bağlıdır. Dünənə kimi bu dövlətlər yetim vəziyyətində idi və bir kəlmə söz də deyə bilmir, dəyər-dəyməzinə sərvətini qərb dünyasına verirdi. Yüksək texnoloji imkanlara malik olan qərb dövlətləri həmin sərvətləri aparıb emal edib, yenidən onların özlərinə satırdı. İndi qərb dünyasının xammalı yoxdur. Axırıncı canavarı, ayını Böyük Britaniyada üç yüz il əvvəl öldürüblər. Bu ölkədə qoyunlar açıq havada gecələyir. Çünki canavar yoxdur ki, gəlib onlardan üç-dördünü qırsın. Fransanın, İspaniyanın, Polşanın, Almaniyanın xammalı yoxdur, ancaq ağıllı başları var. Onlarınsa, inkişaf etməkdə olan dünya ilə danışıqları çətinləşir. Dünən ura-ura deyə-deyə yalvarırdılar ki, gəl mənim xammalımı al. İndi isə onlar heç kimlə hesablaşmır, mənəm-mənəm deyirlər. Ərəb ölkələri prezidentlərinin kollektiv şəkillərini internetdə yerləşdiriblər, həmin şəkildə Müəmmər Qəddafi bir əlini Hüsnü Mübarəkin, digər əlini isə Əli Abdulla Salehin çiyninə qoyub. Bu artıq qudurmuşluqdan, məntiqini itirməkdən xəbər verir. Görün bu insan nə qədər qudurub ki, "Fransa prezidenti Sarkozinin maliyyəsini mən vermişəm, mən onu prezident etmişəm" deyir. Bu məntiq o deməkdir ki, bunlar artıq özlərini tutublar və Fransa, İtaliya, Almaniya saymırlar. Qərb dünyası xammal bazasız nəyə oxşayar, xammal bazasız Qərb dünyasını nə gözləyir? Təbii ki, inqilablar. Xammal yox, zavodlar dayanıb, fəhlələr bayıra tökülür. Fəhlələr də bir həftə işsiz, ac qalır və sonra prezident iqamətgahının qarşısına toplaşıb, tələblərini irəli sürürlər. Sonra ordu ilə toqquşma baş verir və keçir vətəndaş müharibəsinə. Yəni Avropa o qədər ağılsızdır ki, qurduğu demokratik cəmiyyətin partlayışına imkan versin. Təbii ki, onlar mənəm-mənəmlik iddiasına düşən dünyanı yerində otuzdurmalıdırlar. Dərd orasındadlır ki, bu məntiqi bir sıra inkişaf etməkdə olan ölkələr dərk etmir.

"Hindistan İngiltərəyə deyir ki..."

- Proseslərin yeni mərhələsinin Rusiyada cərəyan edəcəyi mümkündürmü?

- Rusiyanın da taleyi çox ağırdır, onu da ağır proseslər gözləyir. Görürsünüzmü ki, hakimiyyət manipulyasiyasını Rusiya qəbul edə bilmir. Necə yəni prezidentlə baş nazir yerdəyişmə oyunu oynayır, rus xalqı da bunu sükutla qarşılayır. Prezidentlə baş nazir milləti barmağına sarıyıb. Bu qabaqcıl rus cəmiyyətidir, Soljenitsinin, Karamzinin, Tolstoyun, Dostayevskinin, Turgenevin vətənidir. Onların davamçısı, ağıllı olan bir milləti belə bir vəziyyətə salmaq olar? Üstəlik də Rusiya xammal bazasına malik ölkədir. Xammalını isə bərk-bərk bağlayıb, heç kəsə vermir, özünün də müasir texnologiyası yoxdur. Bu gün dünya iqtisadi krizisini şərtləndirən birinci Rusiyanın özüdür. İndiyə qədər xammal bazası ucuz və üstəlik də bir vaxtlar müftə idi. Böyük Britaniya Hindistandan çayı aparıb, istehsal edib ingilis çayı adından satırdı. İndi isə Hindistan deyir ki, vermirəm sənə, özüm satmıram. Keyfiyyətsiz çayını istehsal edib, satır, içmək də olmur. Çünki, yüksək keyfiyyətli istehsal üçün texnologiyası yoxdur. Düşünürəm ki, bu məntiqi nəticəni, reallığı biz dərk etməliyik. Ya gərək biz Avropa məntiqinə gəlib çatmalıyıq, uyğunlaşmalıyıq, ya da onları öz məntiqimizə salmalıyıq. Təbii ki, heç bir avropalı bizim məntiqimizə düşmək istəməz. Bizim avropalıların məntiqinə uyğunlaşmağımız üçünsə illər lazımdır. Avropalılar o qədər də zəngin yaşamırlar, lakin sakit, firavan həyat sürürlər. Hansı Avropa ölkəsində iri məmurların və yaxud da böyük biznesmenlərin 53 sarayı var? Uzaq başı onların iki villaları - biri dağda, biri isə dənizin kənarında ola bilər. Şəhərdə isə ofis tipində bir mənzildə yaşayır. Ancaq onların həyatı dolğundur. Onlar bu gün Alp dağlarında xizək sürə, sabah Tayvanın sahillərində okeanda çimə bilər. Bununla bərabər işləyə, çalışa, böyük əsərlər yarada, böyük elmi kəşflər edə bilər. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə bir dənə də olsun Nobel mükafatçısı, yaxud da idmançı tapa bilməzsiniz. Hamısı inkişaf etmiş ölkələrin payına düşüb. Afrika ölkələrinin hansındansa idmançı çıxıbsa, onlar öz ölkələrində böyüməyənlərdir. Onları inkişaf etmiş ölkələrdə yetişdirirlər.

- Qayıdaq yenidən Rusiyaya. Bu gün Rusiyada nə baş verir və bu proseslərdə Avropa, Amerika nə dərəcədə iştirakçıdır?

- Ümumiyyətlə, qərb dünya xammal bazasının tükənməməsində, inteqrasiya proseslərinin real getməsində, qərb üçün mane rolunu oynaya biləcək proseslərin baş verməməsində, alternativ ticarət obyektlərinin işləməsində maraqlıdır. Qərb özünə qarşı hərbi qarşıdurma, ona qarşı duran qüvvənin ortaya çıxmasını görmək istəmir. Çünki özünün bütün sahələrdə sistemlərini qurub. Xammal bazasının bahalanması isə bu gün bu prosesləri pozur. Rusiya isə istəyir ki, yenidən soyuq müharibə dövrünə qayıtsın, qərb üçün alternativ qüvvəyə çevrilsin və reallıqda özü-özünü idarə etmək imkanları əldə etsin. Həqiqətən də Rusiyanın potensial imkanları olduqca böyükdür və ona görə də qarşıya qoyduqlarına çata bilərdi. Amma onların buna cavab verəcək idarəçilik, texnologiya sistemi yoxdur. Rusiya hələ də qərbin köhnəlmiş texnologiyasından istifadə edir və idarəçiliyi də çox ağır, çətinliklə yeninə yetirir. Daha çox gücə əsaslanan siyasəti üstün tutur. Rusiya həddən artıq zəifləyib, real durumu çox çətindir. Bir Gürcüstanı ram etmək üçün böyük çətinlik çəkdi. Çeçenistanı isə hələ də ram edə bilməyib. Rusiya texnoloji inkişafı əldə edə bilmir. Çünki idarəçilik, ölkə əhalisinin məntiqi, əxlaqı zəifdir və total qeyri-ənənəvi meyillərə qurşanma, kriminallaşma Rusiyanı geriyə salan amillərdir. Əslinə qalsa Rusiya dünyanın ən varlı dövlətidir və əgər o özünü idarə edə bilsəydi bu gün dünya daha çox Rusiyadan bəhrələnərdi, nəinki Avropadan, ABŞ-dan. Bu gün Rusiya bunu edə bilmir və qərb də bu imkanı ona vermir, verəsi də deyil. Belə olan halda Rusiyanın daxildən parçalanması ehtimalı ildən-ilə çoxalır. Hesab edirəm ki, bu gün Rusiyanın daxilində baş verən proses, qarşıdurmalar müəyyən dərəcədə qərbdən də, dünyanı idarə edən digər mərkəzlərdən də dəstəklənir. Rusiya özü bütün bunlara bəhanə verir, şans yaradır. Seçki sistemini təkmil formada qurmaq olmazdımı ki, ötür-ötür oyunu olmasın? Ötür-ötür oyununun real surətdə məntiqi də yoxdur axı.

- Bu gün Rusiyanın başı üzərindən 1917-ci il küləyi əsir? Həmin inqilab atmosferi varmı?

- O qədər də güclü deyil, ancaq o ehyam var. Ola bilsin ki, 1917-ci il hadisələri baş verməsin. Lakin 1991-ci il prosesləri təkrarlana bilər.

- Bu dəfə də Federasiyanın dağılması ilə nəticələnə bilərmi?

- Əlbəttə ki, proseslər nəticədə Federasiyanın dağılmasına gətirib çıxara bilər. Çünki bir mərkəzdən idarə olunmayan belə böyük dövlətin kiçik dövlətlərə bölünməsi daha real görünür.

- Bütün bunlar baş verərsə, Cənubi Qafqazdakı qaynar ocaqlara nə kimi təsir göstərə bilər?

- Rusiya Cənubi Osetiya ilə Abxaziyanı Gürcüstandan ayırmaqla nə əldə etdi? Özü iqtisadi cəhətdən təkmil olmayan bir ölkə olduğu halda bununla özünü yenidən yüklədi. Bunun özü də bir səhvdir. Əksinə o gürcülərlə abxazların, osetinlərin dostluğunun bərpasına, onların vahid unitar dövlətdə birləşməsinə çalışmalıydı. Rusiya isə onların parçalanmasına gedən yola rəvac verdi. Eləcə də Dağlıq Qarabağ məsələsində faktiki olaraq erməniləri separatçılığa meyilləndirməklə Rusiya heç bir şey əldə edə bilməyib. Əvvəl-axır ermənilər də bu prosesdən yorulacaqlar və Dağlıq Qarabağdan əl çəkəcəklər, iki yüz il əvvəl necə bu ərazilərə gəlmişdilərsə, eləcə də çıxıb gedəcəklər. Çox güman ki, ərəb inqilabları digər regionlardan birbaşa bu gün durumu çox ağır olan Rusiyaya keçəcək. Bu olduqca inandırıcı görünür. Hətta İranı da qabaqlaya bilərlər.

- Sonrakı mərhələdə İran dayanır?

- Təbii ki, Rusiyadan sonra proses digər regionlara, postsovet ölkələri, Asiya dövlətlərinə keçməlidir. Axı onlarda da durum çox ağırdır və istər-istəməz bu proseslər özünü büruzə verməlidir.

"İran özünü bəsit aparır"

- Neçə illərdir İrana qarşı yaranmış gərgin vəziyyəti Böyük Britaniya səfirliyinə hücumun reallaşdırılması ilə rəsmi Tehran bir qədər də artırmadı ki?

- Əlbəttə ki, baş verənlər İrana hücum prosesini daha da yaxınlaşdırdı. İndiyə kimi qərb bir bəhanə tuta bilmirdi, amma indi artıq belə bir bəhanə verilib. Səfirliyə hücum etmək, konsulluğu dağıtmaq olmaz.

- Bu məsələdə qərbin nə dərəcədə marağı vardı və ümumiyyətlə, burada qərbin rolu görünürmü?

- Təbii ki, dünyada baş verən proseslərdə kiminsə, nəyinsə rolu var. Reallıqla razılaşsaq, belə bir məntiqi nəticə ortaya çıxa bilər ki, Rusiya və İran bu gün bir-biri ilə bağlı olan ölkələrdir. Onlardan hansısa birində baş verənlər digərində də təkrarlanmalıdır. İran özü monolit dövlətdir, bir mərkəzdən idarə olunur və üstəlik də fanatizm, digər amillər var. Lakin İran özünü olduqca bəsit formada aparır. Siyasətdə isə belə bəsitliyə yol vermək olmaz, gücə-güclə cavab vermək ideyası o qədər də hörmət qazandırmır. Hər kəs öz gücünü bilməli, dərk etməlidir və bilməlidir ki, onun gücü nəyə çatır. O zaman başından böyük işlərə də baş qoşmamalıdır. İranın gücü yalnız onun öz gücüdür. NATO-nun gücü isə NATO-nun gücüdür. Təbii ki, NATO-nun gücü on dənə İranın gücünə bəs edər. İran da bunu dərk etməli, onunla hesablaşmalıdır. Ura-ura deməklə irəli getmək olmaz.

- Dünyaya qarşı İranla Rusiyanın bir arada olması nəyisə dəyişmək iqtidarındadır?

- Bəlkə də bu gün İran Rusiyanın gücünə arxalanır. Lakin bu gün Rusiyanın gücü də tükənmiş gücdür və o qədər effektiv deyil.

- Bu "təmizləmə əməliyyatı" ilə məsələ bitəcəkmi, yoxsa, biz yeni bir müharibənin astanasındayıq?

- Bu gün həqiqətən də dünya çox gərgin durumdadır və hamı da başa düşür ki, iqtisadi böhrandan çıxmağın yolunu tapmaq lazımdır. Tarixən iqtisadi krizisdən çıxmaq üçün mütləq müharibələr baş verib. Amma biz bu müharibələri arzulamırıq. Mənə elə gəlir ki, baş verənlərdən məntiqi nəticə çıxarılmasa, biz üçüncü dünya müharibəsinin astanasında olacağıq. Məntiqi nəticə isə odur ki, inkişaf etməkdə olan dünya öz yerini bilməlidir. Bilməyənin isə başına qapazı qoyub, yerini göstərirlər.

Gültəkin Qəhrəmanlı

Ədalət.- 2011.- 17 dekabr.- S.12-13.