Qloballaşma dövründə milli-mədəni dəyərlərin və adət-ənənələrin yad təsirlərdən qorunması zərurəti

XX əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərində dünyada baş verən qlobal dəyişikliklər cəmiyyətimizdən də yan keçməyib. Bu isə istər-istəməz cəmiyyətin və xalqın milli dəyərlərinin inkişafında bəzi dəyişikliklərə və aşınmalara gətirib çıxarır. Qloballaşma prosesi elm, texnika, texnologiya ilə yanaşı milli kimliyi müəyyən edən mədəni-mənəvi amillərə də sirayət etməyə cəhd göstərir. Belə bir şəraitdə ilk növbədə nələri qorumaq lazım olduğu, hansı məsələlərdə konservator olmağın labüdlüyü müəyyənləşməlidir. Bu baxımdan müasir dövrdə ən aktual problemlərdən biri milli özünütəcrid və qloballaşma kimi iki kənar hal arasında optimal nisbətin tapılmasıdır.

Milli-mənəvi dəyərlərimiz deyəndə nələri başa düşürük və bu anlayış bizim qarşımızda hansı vəzifələri qoyur? Hər bir xalqın dili, tarixi, folkloru, ədəbiyyatı, dini, adət-ənənəsi, mədəniyyəti kompleks surətdə onun milli-mənəvi dəyərləridir. Azərbaycan xalqı milli- mədəni dəyərlərini, adət-ənənələrini yüz illər boyu qoruyub saxlayıb. Hətta Sovet dövründə belə milli sərvətimiz müxtəlif qadağalara, yasaqlara rəğmən, məhv edilə bilmədi, cilalanaraq nəsildən-nəslə, bu günümüzə gəlib çatdı. XXI yüzillik isə tarixə milli-mədəni və əxlaqi dəyərlərimizin ümumsivilizasiya kontekstində dəyərləndirilməsi və inteqrasiya prosesinin başlanğıcı kimi daxil oldu. İndi bizim qarşımızda bir tərəfdən milli köklərə, milli-mənəvi dəyərlərə qayıdış, digər tərəfdən də elmi-texniki inkişaf və informasiya cəmiyyətinin qoyduğu çağdaş tələblərə uyğunlaşmaq vəzifəsi durur. Hazırda bir çox xalqlar kimi, biz də bu mühüm problemlə üz-üzəyik. Ya öz mədəni dəyərlərimizi dünya xalqlarının diqqətinə çatdırıb onları dünyəvi, qlobal dəyər kimi təqdim etməli, ya da Avropa dəyərlərini qəbul etməliyik. Təbii ki, Azərbaycan birinci yolu seçib. Müvafiq sahədə dövlətin yürütdüyü siyasət, xüsusilə UNESCO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın aşıq, muğam sənətinin qorunması, inkişafı və təbliği istiqamətində fəaliyyəti, qazanılan uğurlar göz qabağındadır. Azərbaycanın muğam, aşıq sənətinin və ölkədə dövlət səviyyəsində qeyd edilən Novruz bayramının UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil edilməsi görülən işlərin bariz nümunəsidir. Beynəlxalq səviyyədə qazanılan bu uğurlar bir daha təsdiq edir ki, muğam, aşıq sənəti, Novruz bayramı Azərbaycanın milli-mədəni irsinin ən qədim nümunələrindən biridir.

"Buna hər zaman ehtiyac var"

"Qloballaşma olsa da, olmasa da, hansı ictimai sosial quruluşda yaşasaq da, milli-mədəni dəyərləri, adət-ənənələri hər zaman qorumaq lazımdır. Çünki bunlar millətin mövcudluğunun daşıyıcılarından biridir". Bunu Milli Məclisin Sosial Siyasət Komitəsinin sədr müavini Musa Quliyev deyir. Onun sözlərinə görə, milləti başqa millətlərdən fərqləndirən, özü edən xüsusiyyətlərin ən başlıcası məhz bu dəyərlər, adət-ənənələrdir. Ümummilli lider Heydər Əliyev də bizim milli adət-ənənələrimizin azərbaycançılıq ideyamızın tərkib hissəsindən biri olduğunu müəyyənləşdirmişdi. Ona görə də onları qoruyub yaşatmağa hər zaman ehtiyac var: "Təbii ki, vaxt keçdikcə zaman və məkan təsiri nəticəsində bəziləri sıradan çıxacaq, bəziləri daha dəyişilmiş formada olacaq. Həqiqi milli keyfiyyətlər milləti yaşadan, onu inkişaf etdirən keyfiyyətlərdir. Bu baxımdan, keçmişimizdən qalan, lakin tərəqqiyə deyil, tənəzzülə xidmət edən cəhətləri yaşatmaqdansa, onlardan xilas olmaq yolu tutulmalıdır. Lakin biz yenə də nəyin pozitiv, nəyin neqativ, yaxud nəyin həqiqi, nəyin saxta olduğunu aydınlaşdıra bilmək üçün keçmişdən daha çox bu günümüzə və gələcəyimizə, milli-mənəvi idealımıza xidmət etməliyik. Amma əsas millətin ruhunun daşıyıcıları olan, türklüyümüz və islamla bağlı adət-ənənələri yaşatmalıyıq".

Bəs bu dəyərləri yaşatmaq üçün nə etmək lazımdır? Musa Quliyevin fikrincə, ilk növbədə məkan olaraq kəndlərimizi qoruyub saxlamalıyıq. Bununla yanaşı hər bir fərd üzərinə düşən öhdəliyi yerinə yetirməlidir: "Təbii ki, dəyərləri qoruyub saxlamağın konkret reseptini vermək çox çətindir. Bəlkə də bu, mədəniyyətşünaslıq elminin bir problemidir. Ümumiyyətlə belə deyirlər ki, hər bir mədəniyyət şəhərdə formalaşır. Amma hesab edirəm ki, adət-ənənələrimiz daha çox kəndlərdə qorunub qalır. Təəssüf ki, qloballaşmanın bir təsiri tək adət-ənənələrin dəyişilməsi yox, həm də kəndlərimizin sıradan çıxması ilə bağlıdır. Bu, tək bizdə belə deyil. Bütün dünyada bu problem var. Kənd əhalisi daha çox urbanizasiyaya məruz qalır, kəndlər boşalır. Ona görə də çalışmalıyıq birinci növbədə məkan olaraq kəndlərimizi qoruyub saxlayaq. Bundan başqa, toy məclislərində, bayramlarda, eləcə də evdəki, ictimai həyatdakı davranışlarımızda baba-nənələrimizin bizə öyrətdiklərini, biz də öz balalarımıza, nəvələrimizə öyrətməliyik. Uşaq valideynin genini görkəmində, xasiyyətində daşıdığı kimi, adət-ənənəni də o cür daşıya bilər və daşımalıdır".

Bütün coğrafiya boyug

Parlament üzvü hesab edir ki, hər hansı qanun qəbul etməklə milli-mədəni dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi qorumaq, inkişaf etdirmək, dəyişdirmək olmaz. Qanunlar cəmiyyətdəki münasibətləri hüquqi tənzimləyən bir sənəddir. Adət-ənənələr isə qanundan daha möhkəm və qədim normalardır: "Mən hesab etmirəm ki, hər hansı qanun qəbul etməklə, ya da bir müddəa verməklə adət-ənənəni, milli-mədəni dəyərləri qorumaq, inkişaf etdirmək, dəyişdirmək olar. Əslində bu, qanunvericilik orqanının işi deyil. Müəyyən dövlət proqramının qəbul olunması, tövsiyə xarakterli təkliflərin verilməsi ola bilər. Amma hansısa qanun qəbul etməklə milli-mədəni dəyərləri qorumaq absurd bir şeydir. Müxtəlif ölkələrdə Azərbaycanın diasporları və onların fəaliyyətinin bir tərkib hissəsi olan milli-mədəni mərkəzlər var. Yoxdursa da, gərək yaradılsın. Həmin mərkəzlərlə bu sahəyə baxan qurumlar - başda Mədəniyyət və Turizm, Gənclər və İdman nazirlikləri, Diaspor ilə İş üzrə Dövlət Komitəsi daim əlaqə saxlamalıdırlar. Azərbaycanın milli-mədəni dəyərləri və adət-ənənələri təkcə Azərbaycan Respublikası məkanında deyil, bütün dünya azərbaycanlılarının birləşdiyi coğrafiyada qorunmalıdır. Belə olmasa, müəyyən müddətdən sonra azərbaycançılıq əlaqəsi də itib gedə bilər. Əlbəttə ki, son illər dövlət tərəfindən bu sahədə ciddi addımlar atılır. Müxtəlif QHT-lər, xüsusən də Heydər Əliyev Fondu tərəfindən böyük işlər görülür. Bu, azərbaycançılıq ideyasının bir tərkib hissəsidir".

Qloballaşma dövründə milli-mədəni dəyərlərin və adət-ənənələrin yad təsirlərdən qorunması zərurətini əslində vətənini, tarixini, xalqını sevən hər bir şəxs, hər bir vətəndaş duymalıdır. İsveçrə psixoloqu, mədəniyyət fəlsəfəsinə dair bir sıra əsərlərin müəllifi Karl Qustav Yunq yazır: "0 işi ki millət görür, o işi hər bir insan da görür; və bir insan bu işi görürsə, deməli bütövlükdə millət də görür". Bu, bir növ fərdlə millət arasında tarazlıq vəziyyətidir. Bu tarazlıq ancaq bir halda pozula bilər - ayrı-ayrı adamlar milli-mənəvi meyarlar sisteminə uyğun gəlməyən hərəkətlər etdikdə. Bu uyğunsuzluq iki istiqamətdə ola bilər. Kimsə millətin səviyyəsinə qalxa bilmir, yaxud kimsə orta milli səviyyədən yüksəyə qalxmaq və öz soydaşlarından indiyədək heç kimin görə bilmədiyi işlər görməklə milli inkişafa yeni impuls verir. Biz mədəni dəyərlərimizə bundan sonra daha çox sahib durmalı və onları dünyaya daha yaxşı tanıtmalıyıq. Buna görə də Azərbaycan elmi öz mədəni dəyərlərini - bayramlarını, mərasimlərini, adət-ənənə və rituallarını, aşıq yaradıcılığı nümunələrini, bütövlükdə zəngin folklor yaradıcılığını qloballaşmaqda olan dünyaya inteqrasiya etməli və dünyanın yeni düzümündə öz layiqli yerini tutmalıdır. Bunun üçün isə mədəni dəyərlərimizin həm fəlsəfi, etik-estetik, həm də tarix və folklorşünaslıq baxımından dünya elmi standartlarına cavab verə biləcək səviyyədə tədqiqatlara cəlb edilməsi vacibdir.

Dünyaya çıxış...

Bu gün mədəni-mənəvi köklərimizə qayıdış istiqamətində, milli mənsubiyyətimizin təkcə formal surətdə deyil, həm də məzmun baxımından təsbit olunması uğrunda aparılan mübarizə elmi-nəzəri əsaslara malik olmalıdır. Milli-mədəni dəyərlərimizin, adət-ənənələrimizin təbliği istiqamətində televiziya və mətbuatın da üzərinə böyük iş düşür. Efir məkanı milli mənəviyyata yad elementlərlə dolduğu bir vaxtda mənəvi mühitin qorunması problemi çox aktualdır. Yerli televiziya kanallarımızda milli-mədəni dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi, folklorumuzu özündə əks etdirən verilişlərin yayımına daha çox yer ayrılmalıdır. Təbliğatdan söz düşmüşkən, son dövrlərdə Azərbaycanda çoxsaylı beynəlxalq tədbirlərin, idman yarışlarının, musiqi festivallarının keçirilməsi, ölkəmizə gələn turistlərin ildən-ilə artması, eləcə də "Eurovison-2012" mahnı müsabiqəsinin gələn il Bakıda təşkil olunması bizə real bir şans yaradıb. Bu şansdan yararlanıb milli-mədəni dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi, milli mətbəximizi, zəngin musiqi yaradıcılığımızı xarici qonaqlara təbliğ etməyin əsl vaxtıdır. Milli, mənəvi, mədəni dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi özündə əks etdirən müxtəlif suvenir və xatirə əşyaları istehsal etməklə, küçələrdə, televiziya kanallarında təbliğat xarakterli reklam və video çarxlar yerləşdirməklə, gəzməli-görməli yerlərimizə, tarixi məkanlarımıza info-turlar təşkil etməklə bütövlükdə azərbaycançılığımızı dünyaya göstərə bilərik.

Təbii ki, hazırda bütün sivil xalqlar ümumbəşəri, dünyəvi mədəniyyətə can atır. Amma hər bir xalq bilməlidir ki, ümumbəşəri mədəniyyətə əliboş getmək olmaz. Belə olan halda həmin xalq qısa vaxt ərzində ümumbəşəri mədəniyyətə heç nə vermədən onun içərisində əriyib yox olacaq. Ona görə də ümumbəşəri mədəniyyətə milli töhfələrlə getmək zəruri şərtdir. Belə olduqda milli və bəşəri mədəniyyətlər birləşərək hər ikisi zənginləşər, yeni zirvələrə qalxar. Mədəniyyət estafet məşəli kimi nəsillərdən nəsillərə ötürülməlidir. O qaçış bir an belə dayanmamalı, alov sönməməlidir. Yalnız bu yolla xalq tarixi inkişafının ardıcıllığını qoruyub saxlaya bilər.

Xəyalə Muradova

Ədalət.- 2011.- 17 dekabr.- S.17.