MƏMMƏD ARAZA SÖZ VERMİŞDİM...

Məşhur avar şairi Rəsul Həmzətov sanki mənim sözümü deyib:

Ömrüm boyu tələsmişəm,

Ömrüm boyu gecikmişəm.

Sıx bağlılığım olmasa da, münasibət qurduğum elm, sənət adamlarının bir çoxu haqqında sağlığında deyəcəyim sözü onlar həyatdan gedəndən sonra qərib ruhlarına pıçıldamalı olmuşam. Bəlkə də vaxtında qədirbilənlik eləsəydim, sonralar həmin insanlar barəsində yalnız mənə məlum hadisələri əlhavasına yox, daha tutarlı faktlarla ortaya qoya bilərdim.

Oturub fikirləşəndə, boynumda haqqı-sayı olan rəhmətlik xalq şairləri Bəxtiyar Vahabzadə və Məmməd Arazı, jurnalistliyi hər peşədən uca tutan, hətta baş daşına "dövlət və partiya işçisi" yazılmalıykən "Əməkdar jurnalist" həkk edilmiş Rəşid Mahmudovu, ömürləri uzun olsun - görkəmli yazıçılar Cəmil Əlibəyov və Məmməd İsmayılı, Azərbaycanın hərb elminin generalı deyərdim, tədqiqatçı-yazıçı Şəmistan Nəzirlini mənim tərəfimdən haqqını almayanlar sırasında görürəm.

Axır ki, boynumdakı bir minnəti əda eləmək məqamı yetişdi; kompüteri açıb, səhifənin başında yazdım:

MƏMMƏD ARAZ

Əmi, bəs...

-Məmməd Araza söz vermişdim ki, əmi, sərhədlər açılan kimi səni Təbrizə apacam. Onda ki, adına "umacaq"dan başqa bir şey yaraşdırmaq mümkün olmayan bu şirin vədə nəinki Məmmədi, elə özümü də arxayın salmışdı, onda bizə qismət olacağına güman yeri olmayan arzularımdan idi bu.

Dünyanın işini bilmək olmazmış; sərhədlər də açıldı,

Məmmədi Təbrizə də apardım. - Xalq şairi Söhrab Tahir "Seçilmiş əsərləri"nin növbəti cildini oğlu Tahirlə nəşriyyatımıza gətirəndə bu söhbəti eləmişdi. - Məmməd Təbrizi görəndə peşman oldu.

Gözüm böyüdü.

- Adı gələndə ürəyi atlanan şair qardaşımı Təbriz dükan-bazarıyla, ticarət köşkləriylə, şıdırğı alış-verişiylə qarşılayırdı. Məmməd ayaq saxlayıb üzümə baxdı:

-Əmi, bəs Təbriz hanı?!...

Götür-qoy eləyəndə gördüm Məmməd Arazla bəzi doğmalığımız da varmış;

Birincisi, hər ikimiz müxtəlif ali təhsil ocaqlarının -Pedaqoji İnstitut və Dövlət Universiteti olmaqla, eyni fakültəni - coğrafiyanı bitirmişdik.

İkincisi, Məmməd Araza cavankən dərs deyən və onun sevgisini qazanan mərhum pedaqoqlar - Məmməd Axundovla Məmməd Zülfüqarov ahıl vaxtlarında mənim də sevimli müəllimlərim olmuşdu.

Üçüncüsü, Məmməd Arazın da coğrafiyaçı olması ədəbiyyata yeni gələn, şöhrətə iştahlı cavan kimi sözlə özünə abidə qoymaq arzuma real nümunə idi.

Lap sonuncusu, Məmməd Arazın boynumda ən böyük haqqı, sözü bədii demək, orijinal qafiyələrlə demək, böyük mətləbləri az sözlə demək vərdişləri aşılamasıydı mənə. Bu, müəllim-şagird anlamında - üz-üzə, göz-gözə yox, ustad şairin poeziyasından görüb-götürmək mənasındaydı.

Bir dəfə Məmməd Arazdan söz düşmüşdü, görkəmli şair İlyas Tapdıq dedi: "Hamınıza məlumdu ki, sağlamlıq çox yeməklə yox, nəyi yeməklə olduğu kimi, yaxşı şairlik də çox oxumaqdan çox, nəyi oxumaqdadı. Biz ədəbiyyatçılar ali məktəbdə ürəyimiz istədi-istəmədi proqrama daxil edilən yaxşı-pis nə varsa hamısını oxumağa məcbur idik. Yəni, yeri gəldi-gəlmədi iştahımızı pozan könülsüz tikələri də boğazımızdan ötürməliydik. Bizdən fərqli olaraq Məmməd coğrafiyaçıydı, ürəyi nə istəyib, onu da oxuyub. Day beynində hər cür mənasız fikirlərə yer verməyib.".

Universitetə girdiyim 1967-ci ildə, dərslərimiz başlayandan az sonra elə ilk görüşümüzdəcə şeir haqqında müqəddəs düşüncələrimə çat salan - hər şairi şair, hər kitabı kitab saymayan Məmməd İsmayıldan az qala şübhəylə xəbər almışdım:

-Bəs kimi oxuyum?

-Rəsul Rzanı, Əli Kərimi, Məmməd Arazı, - dedi.

Səməd Vurğunun adını bu siyahıda görməyəndə, ürəyimdə narazı qalsam da, üzə vurmamışdım. Sonralar bu barədə ondan soruşanda: "Gözümüzü ədəbiyyata Səməd Vurğunla açmamışıq məgər!?" cavabını vermişdi.

Məmməd Arazın ilk dəfə şeirlərini toplu halında gördüyüm kitabı "Ömür karvanı" oldu. Onda 30 dekabr 1967-ci il idi, I kursda oxuyurdum. Kitabı aldığım günü elə onun ilk səhifəsindəcə "əbədiləşdirmişdim" - 30 dekabr 1967-ci il.

Kitab tezliklə təkcə mənim yox, tələbə dostlarım Ağamahmudun, Nadirin, Nizaminin, Telmanın və Vaqifin də sevimlisinə döndü. Bu da səbəbsiz deyildi. Açığı, kasıbın olanından yox, bizə lazım olandan - dadımlıq-doyumluq tapmağımız idi bu topluda. Burdakı şeirlər xəyal gücüylə hardansa, Məmməd Arazın öz diliylə demiş olsaq, "oğranıb", oxşanıb araya-ərsəyə gətirilməmişdi. Şairin özünə təlqin etdiyi fikirlərdən də doğulub dünyaya gəlməmişdi heç. Hay-küydən uzaq, bəlağətdən uzaq, şirin çıxmasıyçün əruz avazına söykənməyən, bir sözlə mayası görüb-bildiyimiz həqiqətlərdən tutulmuş əsərlər idi Məmməd Arazın yazdıqları. "Şəhərdən köçən təpə"ni, "Professor Gülə məktub"u, "Əlvida, dağlar"ı, "Uçqun"u az qala xorla oxuyurduq.

Bu gün yaman məyus oldum,

Bu gün səhər -

Gördüm - şəhər kənarında

Bir təpəni sökürdülər...

Orda çoxlu çöl nanəsi,

Orda çoxlu xınalı daş...

Dayan bir az, dayan bir az,

Maşın yoldaş!

Belə deyimi, belə müraciəti eşitməmişdik axı! Məmməd Araz poeziyanı ruhlar, xəyallar, əlçatmazlıqlar aləmindən ayırıb, göz görən, əl çatan, anlaşıqlı eləmişdi.

On illərlə sonradan belə gəncliyimin "Ömür karvanı", sevimli kitablarımla çiyin-çiyinə verib. Bu yazıya "bismillah" eləyəndə yenidən onunla həmsöhbət oldum; peşman eləmədi məni. Sanki nə mənim yaşımın üstünə yaş gəlibmiş, nə də zövqümə payız yeli əsdirən zamanın əli dəyibmiş bu kitaba; həmin təravət, həmin həyəcan, həmin heyrət... Hətta "Özümdən şikayət məktubu" şeirinin

İşıq sürəti var şair səsinin,

Sənət dünyasının yaşıl donuyuq.

Sevgilər, dostluqlar cazibəsinin

Bəlkə də birinci Nyutonuyuq.

misralarından sonra 44 il əvvəl yazdığım, açması özümə də sirr olan bir yozuma rast gəldim: "Nyutonun qanunu cisimlər üçündür. Məhəbbət üçün bir qanun var; F=f. m1.m2.r2"

İndi ha baş sındırıram; bu nə tənlikdi, bu nə tapmacadı, bu rəqəmləri hardan götürmüşəm, ifadə etdiyi məna nədir? Ha ələşəni küləşənə qatıram, ağlım bu sirrin gözünə çökən kor dumanı yarıb keçə bilmir ki, bilmir...

"Ömür karvanı"yla mənə doğmalaşan, rus şairi Sergey Yeseninin sözüylə desəm "canlı şair"lə harda tanış oldum, necə tanış oldum, bilməsəm də, bir fakt mənim üçün aydın idi ki, biz gənclər onda Məmməd Arazı dabanqırma izləyirdik. Onun qulaq qafiyələrini, obrazlı deyimlərini, orijinal ifadələrini adına şeir dediyimiz yazılarımızda ha ört-basdır eləməyə çalışırdıq, misralarımızda Məmməd Araz fikirlərinin saç-birçəyi görünürdü.

Biz cavanlar boynumuzda minnət təki hiss etdiyimiz Məmməd Araz haqqının əvəzini maddi olmasa da, axır ki, mənəvi ödəyə bildik; bizim "şəyird" adımız ona "ustad" deyimi gətirdi.

Gənc şair, alim-şairlər və məhəbbət körpüsü

Gərək ki, səksəninci illərin axırlarıydı, ADU-nun (indiki BDU) rektoru olmuş mərhum akademik Şəfayət Mehdiyev bədii əsərlər yazırdı. Hətta, gərək ki, M.F. Axundov haqqında pyesi də nəşr edilmişdi. Bunu görən bəzi elm adamları - niyə o alim ola-ola bədii əsər yazır, biz yazmayaq!?- iddiasıyla bərk həvəsə düşmüşdülər.

Ədəbiyyata gəlmək istəyən alimlərin Şəfaət Mehdiyevlə fərqi o idi ki, mərhum akademik nəsr yazırdısa, onlar, o cümlədən fakültəmizin iki alimi şeir yazırdı. Bizim coğrafiyaçı alimlərin biri "Badamlı", "Sirab" və s. kimi mineral suları kəşf etmiş professor Əziz Əsgərov, o biri də Məmməd Axundov idi. Onda mən tələbələri ola-ola bu iki alimin gözündə onların qələm yoldaşı səviyyəsinə qalxmışdım. Bu da mənimçün fəxr idi ki, heç kimi görməyə özünü borclu bilməyən Əziz Əsgərov məni uşaqların arasında seçir, hətta başını tərpətməklə birinci özü salam verirdi. Bir dəfə tələbə yoldaşımız Nadir idi, gərək ki, Əziz müəllimlə aramızdakı bu səmimiliyi görüb, gözlərini qıyıb diqqətlə üzümə baxıb, salyan ləhcəsiylə heyrətləndi:

-Alə, öynən səni, nə yaxşı!?

-Qələm yoldaşıyıq.

Mənalı-mənalı başını tərpətdi:

-Hə...

Bir gün də Nadir o vaxtı məşhur olan "Kirpi" jurnalı əlində başılovlu otağa girdi:

-Baxın, şeirim çıxıb.

Doğrudan da jurnalda "Nadir Rüstəmov" imzasıyla bir neçə şeir verilmişdi. Elə bil ayıldım:

-Bu sən deyilsən, nazir Nadir Rüstəmovdu.

-Canımçün, bütün Salyan elə bilir şair Nadir Rüstəmov mənəm.

Onu da deyim ki, həmin naziri sonralar şairliyinə görə də işdən götürdülər. Eşitdiyimizə görə Heydər Əliyev deyib, qoy gedib şeirini yazsın.

Qeybətçil adamların sözü olmasın, onu deyirdim axı... Əziz müəllimlə Məmməd müəllim gərək ki, hərəsi bir dəfə şeirlərini də oxumuşdular mənə. Hətta professor Ə. Əsgərovun bir misrasının üçdəbiri hələ də yadımda təzə-tərdi: "Zər-diba xətrinə...".

Günahkarammı, nəyəmmi, deyə bilmərəm, misranın ardı fikrimdə nəqş bağlaya bilməmişdi. O da yadımdadı ki, professorun qulaqlarımızın eşitməyə vərdiş etdiyi "Zər-ziba" əvəzinə "Zər-diba" yazmasını, üzdə "aqilanə" başımı tərpətməklə "ustadsayağı" təqdir eləsəm də, ürəyimdə gülmüşdüm; Əziz müəllim görünür ləzgi olduğu üçün dilimizi yaxşı bilmir.

Elə bu şübhəylə yataqxanaya qayıdıb, "Ərəb və fars sözləri lüğəti"ni açıb qabağıma qoyanda, çaşıb qalmışdım; "bəzəkli ipək" mənasını verən "diba" həqiqətən də varmış. Yanıldığımı özüm-özümə də olmuş olsa etiraf eləmişdim: "Deməli, dilimizi mən pis bilirəmmiş!"

Bir az quru, bir az adamı saymaz təsiri bağışlayan, yerişində belə iş qayğılarıyla baş-başa görməyə vərdiş etdiyimiz Əziz müəllimdən fərqli həlim təbiətli Məmməd Axundovla təkcə mənim yox, tələbə yoldaşlarımın hamısının ünsiyyəti vardı. Bir gün universitetin dəhlizində yoldaşlarımla söhbət elədiyim yerdə, qolumdan tutdular. Baxdım ki, Məmməd müəllimdi:

-Qəşəm, tapşırıq almaqla aran necədi!?

Gülümsədim...

-Birincisi, söz vermişdim ki, səni Məmməd Arazla tanış edim. İkincisi, özümün də işim düşüb ona. Bu məktubu al, bir də mənim bu şeirimi, apar ver Məmmədə. Salamımı da çatdır ona. Gör məni unutmayıb ki!?

Elə həmin günü öz şeirlərimi də müəllimimin ikibəndliyinə qatıb, daban aldım "Ulduz" jurnalına. Yolda birdən yadıma düşdü ki, qoy görüm Məmməd müəllim nə yazıb, bəlkə şair demiş "qətlimə fərman" aparıram: "Məmməd, salam! Səni başqalarına tapşırdığım kimi, bu cavan oğlanı da sənə tapşırıram, kömək elə. Mənim də şeirimi jurnalında verməyi unutma."

M.Axundovun "Səni başqalarına tapşırdığım..." fikri, bu tapşırığın nə olub-olmadığının fərqinə varmadan, mənə qəribə gəlmişdi: "Bax ey, Məmməd Araz boyda şairi də tapşıran olubmuş!"

Məmməd Araz, onda "Ulduz" jurnalının məsul katibiydi; məktub və şeirləri oxuyub, gülümsədi:

- Məmməd müəllim yaxşı kişidi, məndən salam deyərsən.

Yolda fikir məni götürdü: doğrudanmı Məmməd Araz Məmməd Axundovun, müəllimimiz olduğuna görə zəif şeirini çap edəcək!?

Bir neçə nömrədən sonra "Ulduz"da mənim də atımın nalına gün doğdu; "Qızlar yaxşı bilər" yazım bu gənclik məbədgahında böyüklər üçün çap edilən birinci və axırıncı şeirim oldu. Sonra mən bütünlüklə uşaqlar üçün yazmağa keçdim. Çox-çox sonralar isə uşaq şeirlərim "Ulduz"un səhifələrində özüm istəyəndən-istəyənə boy göstərməyə başladı. Onda artıq jurnalın baş redaktoru ipək təbiətli şair Ələkbər Salahzadə idi.

Axır ki, Məmməd Araz nigarançılıqdan qurtardı məni; Məmməd Axundovun ikibəndliyi "ərgənlik" (bu sözü də ilk dəfə ustadın şeirlərindən oxumuşdum) olmadığından bəxti açılmadı. Ürəyimdə böyük şairimizə, müəllimimizi mənasız çızmaqaraçılıqdan və gülüş obyekti olmaqdan qurtardığına görə "çox sağ olun!" dedim. İnsafən Məmməd Axundov da sonralar (əvvəllər bir-iki dəfə soruşmuşdu) day ikibəndliyinin adını tutmadı. Amma hərdən özünəməxsus təbəssümlə soruşardı:

-Qəşəm, Məmmədi görürsən?

-Bəli, Məmməd müəllim, sizə salam yollayır.

-Məndən də salam deyərsən.

-Salam göndərən sağ olsun!

Əslində, ədəbi orqanların qapısını yağır eləməklə aram olmadığından heç Məmməd Arazı da, küçədə-bacada təsadüfən rast gəlməsəydi, görüb eləmirdim və "Ulduz"a da getmirdim. Müəllimimin könlünü xoş etmək xatirinə, bizim Kürdəmirin Xəlsə kəndində yalan əvəzinə işlədilən "uçurtma" (acısı çıxarılmış yalan) danışırdım. Nəinki coğrafiya və şeir müəllimlərim Məmmədlər, heç özüm də bundan ziyana düşmürdük. İki sevimli insan arasında "məhəbbət körpüsü"ydü qoruduğum.

Tofiq Bayram... Hüseyn Arif...

Hərdən xatirələrdə qoruyub saxlaya bildiyim uzaq keçmişlə baş-başa verəndə görürəm, o vaxtlar Məmməd Araz yaradıcılığı təkcə oxucuların, ədəbiyyat həvəsli gənclərin marağında deyildi. Qələm yoldaşları belə səbrsizliklə onun söz deyəcəyi vaxtı, şeirləri çap ediləcəyi mətbu orqanını, nəşr ediləcək kitablarını gözləyirdi.

Ala-toran xatırıma gəlir, gərək ki, "Yazıçı" nəşriyyatındaydıq, bilmirəm, məndən başqa kimlər vardı orda, bir o yadımdadı ki, şair Tofiq Bayram da ordaydı. Onda T. Bayram "Yazıçı"nın baş redaktor müaviniydi.

Kimsə əlindəki qəzeti açan kimi "Məmməd Arazın bir silsilə şeirini veriblər" deməyini gördüm. Bayaq Tofiq Bayram həyəcana gəldi, "hanı?" deyə yay kimi irəli dartınıb, az qala qəzeti həmin adamın əlindən çəkib alıb, sözün həqiqi mənasında gözünə təpməyə başladı. Şeirləri oxuyandan sonra nə dedi, nə demədi, yadımda qalmayıb, amma fikirli halda qəzeti qaytarıb, barmaqlarının arasında yanıb qaralmış siqareti dodaqlarına aparanda, kötüyü qaldığını görüb, tullayıb, yenisini yandırdı; tüstünü sinə dolusu sümürüb, sonra da başını dik qaldırıb, ah çəkib, ürəyini boşaldırmış kimi uzun-uzadı havaya üfürdü...

Mərhum xalq şairi Hüseyn Arifin də Məmməd Araza rəğbətini görmüşdüm. Rəhmətlik o vaxtı çoxlarının həsrətlə arzuladığı "Jiquli" maşını almışdı, elə bil, pul verib övladını öldürmək üçün killer tutubmuş.

İndiki Fəvvarələr bağının girişində Hüseyn Arif idi, Məmməd Araz idi, özüm də təbii ki, ordaydım, başqa yazıçılar da vardı, sadəcə adları yadımdan çıxıb. Cavanlığının gülü burnunda bədbəxt Arif də təzə "Jiquli"siylə gəlib çıxdı. Hüseyn müəllim fəxrlə bir oğluna baxdı, bir maşına baxdı, bir yan-yörəsindəki dost-tanışa baxdı; üz-gözündə sevinc nuru oynayırdı. Maşına yaxınlaşıb üzünü Məmməd Araza tutdu:

-Məmməd, otur, səni aparaq!

Hamımızın bu təklifə müsbət cavab verəcəyini gözlədiyimiz Məmməd müəllim nədənsə "Yo-ox!" dedi.

Hüseyn Arif nə illah elədi, Məmməd müəllim maşına minmədi...

Bu maşıngördüsünün üstündən elə də vaxt keçmədi, bir gün Hüseyn müəllim ciyərparasi Arifin yasına oturmalı oldu.

"Əmi"lər və ya "Hardasan, ey könlümün birdənəsi..."

O uzaq keçmişdə biz cavanlar ürəyə yatmağı, qəlbə girməyi kor-koranə dərk eləsək də, yaltaqlığın nə olduğunu, necə olduğunu yaxşı başa düşmürdük. Bilmirdik ki, yaltaqlığın buynuzu, qulağı olmur; kiməsə şirin, xoşa gələn söz demək, situasiyadan asılı olaraq bəzən elə dönüb yaltaqlıq olur. Bu məlun haqqında nə bilirdiksə ibtidai bilirdik. Fikrimizdə yaltaqlıq niyyəti olmadan, üzümüzə xoş baxan qələm sahiblərinin yanında yerimizi yaxşı salmaq üçün ən azından onlara könüllərinə yatan sözlə müraciət etməyə çalışırdıq.

Ən çox başına yığışdığımız isə, dərnək rəhbərimiz, Ağacavad Əlizadəni istisna etsək, ikiydi; Məmməd Araz və Söhrab Tahir.

Rəhmətlik Ağacavad müəllim ustad idi, müəllim idi. Şeirlərimizi az qala söküb-töküb, yaxşısını, yamanını elə iştahla təhlil edirdi, heyrətə gəlməyə bilmirdik. Onda şeir yazırdımı, yazmırdımı, deyə bilmərəm, ancaq xeyli əvvəl, gərək ki, 1964-cü ildə kitabı da nəşr edilmişdi. Söz-söhbətindən belə anlamışdıq ki, Səməd Vurğun poeziyasının heybətindən qorxub, geri durmuşdu. Sonralar özündə cəsarət tapıb qələmi əlinə alanda isə, artıq şair demişkən, "yaş o yaş deyil"di...

Özümüzə yaxın bildiklərimiz Məmməd Arazla Söhrab Tahiri isə, iki doğma qardaş kimi bir-birindən ayrı təsəvvür eləyə bilmirdik. Fərqli yaradıcılıq üslubu olan bu sənət adamlarının xarakterində balaca bir bənzərsizlik də vardı. Məmməd Araz fərqinə varmazdı ki, ona "müəllim"mi deyirlər, "şair"mi deyirlər, ya da sadəcə, əlbəttə tay-tuşları və özündən böyük qələm dostları, "Məmməd"mi deyir...

Ancaq Söhrab Tahir "şair"in, "müəllim"in, "ustadı"n rəsmiliyindən sıyrılıb, əvəzində, ədəbiyyat adamlarının dilinə deyilişindən doğmalıq duyulan bir "əmi" salmışdı. İlk "əmi" də özü olmaqla, bu "əmi"nin ətrafında bütpərəstlikdən-filandan iraq balaca bir kult yaratmışdı.

Söhrab müəllim özü "əmi"lər peyğəmbəri olmasına baxmayaraq, tanıdı-tanımadı hamıya "əmi" deyərdi. Allah ömrünü uzun eləsin, indi də o vərdişindən qalmayıb. Onu da deyim ki, bu müraciət onun dilində olduqca təbii səslənirdi. Lakin bir çox cavanlar Məmməd Araza da "əmi" deyirdi. Söhrab Tahirin "əmi"sini inanırdım ki, Məmməd müəllim çox səmimi qarşılayırdı. Başqa "əmi"lərə necə münasibəti vardı, bu mənimçün qaranlıq idi.

Cavan ikən Allahın rəhmətinə qovuşmuş Əyyub Sədiylə Pərviz Əliyev "əmi" sözünün gözünə az qala şingilim (keçmişdə qara saqqızı yumşaldıb, elastiki hala salmaq üçün ona vurulan maddə) qatırdılar. "Əmi" onların dilində elə yapışıqlı olmuşdu ki, "Məmməd"lə "Söhrab"ı ixtisara salıb, sadəcə "əmi" deyirdilər. Eşidən-bilən şübhəyə düşürdü; doğrudanmı Məmməd Arazla Söhrab Tahir bunların əmisidi!?

Burda özünütərifdən uzaq deyə bilərəm ki, mənim dilim "Məmməd müəllim"dən başqa ayrı sözə dönmürdü. Az qala hamının "əmi" çağırdığı Söhrab Tahirə də küyə düşüb "əmi" deyəndə, sıxılırdım.

Bir dəfə isə belə sıxıntılardan birini Məmməd Arazın bir məhəbbət şeiri yaşatdı mənə. Daha doğrusu, Məmməd müəllimin misralara dönən böyük sevgisi pərt elədi məni. Sanki onun halal məhəbbətinə əl uzatmışdım.

Tələbə yoldaşlarım sonradan danışırdı; "Yerşünaslıq" dərsində (dərsin adını ona görə yazıram ki, qoy Məmməd müəllimin ruhu şad olsun, o da bu elmi dinləyib, oxuyub, imtahan verib) fənn müəllimi rəhmətlik Şamil Kərimov, baxır ki, mühazirəni unudub, başı aşağı nəsə bərk məşğulam. Qarşıma uzalı, dəftərdən yapışan əli görəndə, diksindim... Bir də baxıb gördüm ki, "Anadan, bacıdan gizlətdiklərim" (M.Araz) Şamil müəllimin əlindədi, özü də ağır baxışlarını dikib üzümə.

Bərk narahat oldum. Bu da səbəbsiz deyildi. Şamil müəllimin fakültəmizin dekanı mərhum Rizvan Piriyevlə nəyə görəsə arası yox idi. Bilirdi ki, mənim bu pak ruhlu insanla qohumluğum var. O da gözlərindən yayınmamışdı ki, dekanla qohumluğumu əldə dəstəvuz eləməyən (bu da rayonumuzun Beyi kəndində işləyən, qazağlı mərhum Şəfaqət müəllimin bizə doğmalaşdırdığı söz idi), iddiadan uzaq sakit bir tələbəyəm. İndi isə Şamil müəllimə hörmətsizlik eləmişdim; mühazirəsində, rəhmətlik Quba nənəm demişkən, "Qumru" oxuyurdum (məşhur mərsiyə şairi Qumru. Biz dərs kitabını qoyub, bədii ədəbiyyat oxuyanda, nənəm bizə acıqlanardı: "Bəsdi "Qumru oxudunuz!").

Şamil müəllim dəftəri gözünə tutub (cavan idim, xəcalətimdən yer yarılsaydı, girərdim), qızlı-oğlanlı tələbə yoldaşlarımın qulağı eşidə-eşidə oxumağa başladı:

Gözümdən getməyir camalın sənin,

Köçüb bu yerlərdən hayana getdin!?

Kəpəzmi, Qoşqarmı oldu məskənin,

Yoxsa onlardan da o yana getdin!?

Sonra da yanpörtü mənə baxdı:

-Kimdi bu?

Sual dolu nəzərlərimi zillədim üzünə; yəni, kim?

-Gözündən camalı getməyən?

Başımı aşağı saldım.

-Sən yazmısan?

-Xeyr, Məmməd Arazındı.

-Bəzi məsələlər olmasaydı mən səni Universitetdən qovdurardım...

Rusca "podsoznaniya", Azərbaycanın "ərəb" türkcəsində "təhtəlşüur", müasir anlamda "şüuraltı proses" bu hadisəni yazdığım gecəsi qoymadı kirpiklərim üst-üstə düşə. Bu həqiqətpərəst kəşfiyyatçı nə az, nə azacıq düz 44-45 il bundan əvvəlki ayrı bir məqamı da yaşatdı mənə; onda bizə hidrologiyadan dərs deyən Nəriman adlı müəllimimiz Məmməd Arazın "Hardasan" şeiri üstdə tutmuşdu məni.

Hardasan, ey qəlbimin kimsənəsi, hardasan?

Hardasan, ey qəlbimin birdənəsi, hardasan?

Pərişan çağlarımın görünməz həmdəmi sən,

Təlatüm dənizindən nicatım - gəmi -sən...

Onda bu şeir parçası mənim əhval-ruhiyyəmin güzgüsü olmasa da, tələbə yoldaşlarımın, xüsusən də qızların bunları elə mənim əhval-ruhiyyəm saydıqlarını düşünür və Nəriman müəllimin ağır avazıyla zühura gələn hər kəlməylə başıma qazan-qazan qaynar su tökülürdü. Həm şeir Nəriman müəllimlik deyildi, həm də onun yaşı bu şeirlik olmadığından "Təlatüm dənizində nicatım..."da məni lağ obyektinə çevirmək üçün səsinə verdiyi əruz avazı təravətdən düşdü... misranın dalını gətirməyə nəfəsi çatmadı. Pərtlikdən qurtarmağın bir yolu qalırdı; dəftər ovçu gülləsinə tuş gəlmiş quş kimi birdən qabağıma atılıb, səyridi...

Az qala böyük bir biabırçılıqdan qurtarmağın sevincini yaşadım; töyşümü dərib; köks dolusu nəfəs aldım. İndi fikirləşirəm; şəkərdi, stressdi, nədi, əslində belə hadisələrin üst-üstə yığılmasından ömrümüzə düşən ləkələrdi.

Zəng eşiyə vurulan kimi, tələbə yoldaşım Nadir cəld yaxınlaşıb qolumdan tutdu, belini büküb, başını bir az da qabağa uzadıb, əyilib altdan-altdan üzümə baxdı:

-Alə, kimdi bu "hardasan?", öynən səni, bizə niyə deməmisən!? - Ha... ha... ha... - Qolumu buraxıb, çiynimə bir şapalaq vurdu. - Vecüə də alma!

"Bağışlasın məni bəzi oratorlar..." və ya ürək həbləri

Məmməd Araz haqqında fikirləşdikcə yadıma təzə-təzə məqamlar düşür. Sergey Yeseninin dediyi kimi "şairlik azarı"na tutulduğum vaxtlar idi, bir dəfə indiki Elmlər Akademiyası metrosu tərəfdən Universitetə gedirdim, qəflətən yolun o üzüylə yeriyən Məmməd Arazı gördüm. Cəld tərpənib, bərabərinə çatdım. Az qala xəfiyyə ehtirasıyla onun hər hərəkətinə göz qoymağa başladım. Özümü elə unutmuşdum ki, ayağımın altında daş qalsaydı, yıxılardım. Məmməd müəllim tələsik gedirdi, gərək ki, qoltuğunda qovluq da vardı. Birdən əlini cibinə saldı, ağ (rəngi də yadımdadı), bir az da iri bir həb çıxardıb atdı ağzına. Fikirləşdim ki, üstündən su içmədən bu dərmanı necə udacaq Məmməd müəllim. Bu o vaxtlar idi ki, ustad şairin öz ustadı Səməd Vurğuna havadar misraları ədəbi aləmin əks qütbünü titrətmişdi:

"Bağışlasın məni bəzi oratorlar,

Bu gecəyə bir azacıq əlavəm var...

Mən də şeirin yiyəsiyəm;

Var sözümü bir məzarın

Qulağına deyəsiyəm.

...Tərif, tərif, səhnə dolu - yetməz sona,

Alqış, alqış! Az qaldı ki, tavan sına,

Sən gəlmədin bu axşama, səsin gəldi,

Səsin əzəl qulağıma həzin gəldi;

Sonra bir az nəfəsinə qüvvət gəldi,

Çox xəbislər elə bildi Səməd gəldi.

Ön sırada büdrədilər,

Ön sırada titrədilər...

Lent qurtardı, nəfəs dərib "ox" dedilər...

Məhz bu poetik kişilikdən sonra Məmməd Araz düşmən cəbhəsinə döndü. Dişinə zəhər çökmüş hücumlar, namərd qisasalmaları, bunların canda-qanda qoyduğu sarsıntılar sonralar Məmməd müəllimin səhhətindən yan keçmədi. Göz açıb bir də gördük ki, ustad xəstələnib.

Söhrab Tahir danışırdı ki, Məmmədlə Moskvaya Kreml xəstəxanasına müayinəyə getmişdik. Analizlərin cavabını alınca Məmməd özündən çox nigaran idi. Tez-tez deyirdi, qorxuram anamın xəstəliyindən ola mənimki də.

Analizlər təmiz çıxdı. Rəhmətlik uşaq kimi sevinirdi...

C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında işləyirdim, ömür boyu şux, qıvraq gördüyüm Məmməd Arazın "Sənədli filmlər Birliyi"nin baş redaktoru Məmməd İsmayılla həyətə çıxdığını gördüm. Məmməd Arazı görmək, bir az da ondan doğma söz, ən azı "Qəşəm, necəsən?" eşitmək sevinciylə otağımdan çıxıb, qaça-qaça yanlarına gəldim. Mənim ürəkdən gələn hal-əhval sorğuma Məmməd müəllim az qala halsız halda könülsüzcə gülümsünüb, başını razılıqla tərpətdi.

Məmməd İsmayıl danışır, o isə dodaqlarında təbəssüm fikirli-fikirli dinləyirdi. Heç mənim gördüyüm Məmməd Araza oxşamırdı. Qəfil bəd xəbər eşitmiş adam kimi simasından çaşqınlıq duyulurdu. Məmməd Araz gedəndən sonra Məmməd İsmayılın üzünə baxdım. O da:

- Allah şəfasını versin!.. - dedi.

Sonra bir dəfə də, bu tarix dəqiq yadımdadı; 1982-ci il idi, Azərbaycanda "Sovet xalqları ədəbiyyatı günləri" keçirilirdi. Onda artıq "Yazıçı" nəşriyyatında işləyirdim və aeroportda qonaqları qarşılayanlar sırasına məni də salmışdılar.

"Azərbaycan" mehmanxanasının qabağında durmuşduq. Məmməd Araz da burdaydı. İlk baxışdan nəzərə çarpan görkəmiylə - şax dayanmışdı, ammi sakit idi. Rus şairi, ucaboy Anatoli Peredreyev avtobusdan düşən kimi sürətlə Məmməd müəllimə tərəf yeriyib, onu qucaqlayıb, deyərdim ki, doğma adam kimi üzündən öpdü. Məmməd müəllimin əhvalında isə bir dəyişiklik də olmadı; sakitcə gülümsünürdü.

Aylar ötdükcə hiss olunurdu ki, Məmməd Araz artıq xəstəliyi haqqında az fikirləşir, hətta onun varlığını da unudub. "Azərbaycan" nəşriyyatında hansısa redaksiyada bir tədbirdəydik. Məmməd müəllim təklif elədi ki, şeir oxunsun. Kimsə, gərək ki, Flora Xəlilzadəydi, şeir oxudu. Ondan başqa qabağa çıxmağa ürək eləyən olmadı.

-Birini də mən oxuyum! - Məmməd müəllimə sanki şeiri yazdığı anların həyəcanı gəldi. Oturduğu yerdəcə bir boy dikəlib, mən deyərdim ki, şeirini oxumağa söz aldığına sevinirmiş kimi başladı.

Öz-özümə fikirləşdim: "Mən Məmməd müəllimdən xeyli cavanam, amma bu həvəslə, bu şövqlə, bu həyəcanla şeir oxuya bilmərəm!"

Oturub, bir nəfər haqqında fikirləşəndə, yaddaş ərinib eləmədən, qoca qarı sandığı eşələyib on illərin itiklərini tapıb çıxaran kimi hadisələri ordan-durdan götürüb, tökür adamın gözlərinin qabağına. Burda yadıma Məmməd müəllimi ev qayğısıyla baş-başa gördüyüm düşdü; 29 saylı avtobus Qoşa qala qapısının qabağında dayanmışdı. Mən də universitetə getmək üçün içəri girib, adəti üzrə arxa cərgədə oturmuşdum. Bir də gördüm Məmməd müəllim avtobusa qalxır; əlində üzüm qutusu vardı. Keçib sürücünün arxa tərəfində, köndələn oturacaqda əyləşdi və qutunu dizləri üstdə sahmanlayıb, əllərini qoydu üstünə. Şeir yazan, qələm tutan əllər indi taxta qutudan yapışmışdı. Bu əllər balasına dən aparan quş dimdiyinə bənzəyirdi. Bilmirəm, mənim nəzərimi hiss etdimi, etmədimi, ta avtobusdan düşənəcən oğrun-oğrun ona baxdım. Onda gərək ki, Məmməd müəllim Yasamalda yaşayırdı.

"Elə bildim başqa adamdı..."

Mən Bəxtiyar Vahabzadəni, Məmməd İsmayılı hələ kənddə ikən, orta məktəb illərindən tanısam da, Məmməd Araz yaradıcılığıyla tanışlığım nədənsə şəhərə gələndən sonra baş tutmuşdu. Şairlə bu münasibətim əlbəttə şəxsi tanışlıqdan çox, şəxsi yaradıcılıqla bağlı idi. Sonralar Məmməd müəllimlə şəxsən tanış olsam da, başqalarından fərqli tanışlığımızın əslində kasıb süfrəsinə bənzəri vardı. Belə ki, Məmməd Araz bilirdi ki, tələbəyəm, adım Qəşəmdi, şeir yazıram, mən də bilirdim ki, Məmməd Araz görkəmli şairdi, məni tanıyır. Özümdən yaşlılarla ünsiyyətimin elə məqamıydı ki, qaynayıb-qarışmaqdan çox əlimi çənəmə verib dinləmək, nəsə öyrənmək havası vardı başımda.

Şəhərdə kitab mağazalarını gəzdiyim günlərin birində Məmməd müəllimlə rastlaşdıq. Qoltuğunda bükülü nəsə vardı:

-Verin götürüm, Məmməd müəllim.

Etiraz etmədi. Mənimlə yol boyu danışıb-danışmadığı da yadıma gəlmir. Çox getməmişdik, rəhmətlik şair Sərdar Əsəd qarşımıza çıxdı. Məmməd müəllimlə görüşdü. Gərək ki, mənimlə də əl tutdu. Sonra yanpörtü, bir az da döyükmüş halda üzümə baxıb, Məmməd müəllimi kənara çəkdi. Nə danışdı, nə danışmadı, deyə bilmərəm, xudahafizləşib getdi.

-Sərdar soruşdu ki, bu oğlan kimdi? - Məmməd müəllim Sərdar Əsədin hərəkətinə görəmi, nəyəsə, mənim sualımı gözləmədən, onsuz da soruşmayacaqdım, özü dilləndi. - Dedim, cavan şairdi, tələbədi. Tanımırmış səni. "Elə bildim başqa adamdı...",- dedi. - kiməsə oxşadıbmış.

Bu görüşün üstündən 1-2 həftə keçməmiş Sərdar Əsəd intihar etdi.

Ona qədər Sərdar Əsədin ölümə doğmalıq ifadə edən hansısa şeirini də oxumuşdum. Bu o vaxt idi ki, görkəmli şair Əli Kərimin vəfatı ədəbi ictimaiyyəti yandırıb-yaxmışdı. Hətta xalq şairi Rəsul Rza Əli Kərimlə vida mərasimində, gərək ki, "ölmək növbəsi bizim idi", demişdi.

Əli Kərimin ölümüylə böyüklüyü üzə çıxdı. Sağlığında ona deyilməsi vacib olan tərifləri, təqdirləri indi qəzet-jurnal səhifələri tutmurdu. Az qala şöhrət həvəsli şairlər Əli Kərimin ölümünə qibtəkar olmuşdular. Mənim aləmimdə elə bil Sərdar Əsədin də ürəyində belə bir ölüm məhəbbəti oyanmışdı. Ancaq onun intiharı ədəbi ictimaiyyətdə Əli Kərim itkisinin ağrısını yaşada bilmədi. Sərdar Əsədin ölümünə, daha doğrusu intiharına təəssüfdən çox qınaq vardı.

Məmməd Arazla bir dəfə də söz yoldaşlığı eləmişdim. Şair Məmməd İsmayılın televiziyada işlədiyi illər idi. "İlham" adlı bir proqram hazırlamışdı. Bu verilişin ilk iştirakçıları isə Xudu Məmmədovla, Məmməd Arazla yanaşı o zaman gənc olan Zəlimxan Yaqubla mən idim.

Bu verilişdən sonra Məmməd Arazla avtobusla qayıdarkən dediyi bir cümlə yadımda

Qəşəm İsabəyli

Ədalət.- 2011.- 31 dekabr.- S12-13.