XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı münaqişəsinin ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri

(əvvəli ötən sayımızda)

Müəllif bu kitabında erməni millətçi təşkilatlarının terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk milli təşkilat "Difai" (Müdafiə) Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri fonunda nəzərdən keçirilir. Çar Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman dövlətləri olan Türkiyə və İrana qarşı mübarizə xristian forpostu rolu ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq, açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai" Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə işıqlandırılması zərurəti müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini və aktuallığını şərtləndirir.

1905-1906-cı illərin erməni-azərbaycanlı münaqişəsi əslində elə bir qarşıdurma idi ki, onun iştirakçıları üçün etnik mənsubiyyət və maraqlar, üstünlüklər ya lap əvvəldən, ya da münaqişə genişləndikcə, əhəmiyyət kəsb edir və ya prioritet olurdu. Bu, tərəflərin bir-birinə təqdim etdiyi iddiaların motivasiyasında ifadə olunurdu. Həmin iddiaların məzmunu bəzən tərəflərin aqressivlik dərəcəsinə, münaqişənin ifadə və həll formasına birbaşa təsir göstərirdi. Hər iki xalqın milli xarakteri, milli davranış stereotipləri, dünyagörüşü, özü barədə rəyi, adət və ənənələri, etnik-mədəni və konfessional xüsusiyyətləri, tarixi yaddaşı və birgə yaşayış təcrübəsi münaqişənin bütün mərhələlərində mühüm rol oynayırdı.

XX əsrin əvvəlində Rusiya İmperiyası Cənubi Qafqazı, o cümlədən Şimali Azərbaycanı işğal etməyə başlayarkən ermənilərə böyük ümid bəsləyirdi. Bu seçim heç də təsadüfi deyildi. Birinci növbədə , müsəlman Şərqinin xristian əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edən ermənilər, əsasən Rusiya İmperiyasının Qafqaz uğrunda mübarizədə əsas rəqibləri olan İranın və xüsusən Osmanlı dövlətinin ərazisində yaşayırdı. İkincisi, ermənilər gələcəkdə bu rəqiblərlə Rusiyanın rəqabətində faydalı ola bilərdi, çünki onlar İran və Osmanlı dövlətinin daxilinə, onların zəif və güclü cəhətlərinə bələd idi. Rusiya dövlət xadimləri hələ Şimali Azərbaycanın işğalından əvvəl bu şərq xristianlarını Qafqaza köçürmək fikrinə düşmüşdülər. Rusiya hökuməti hələ rus çarı I Pyotrun vaxtından İrana və Türkiyəyə qarşı yönəlmiş geostrateji planlarında erməniləri özlərinin etibarlı dayağı hesab edirdilər. Rusiya imperiyası hələ o vaxt Türkiyə və İranla sərhəddə ermənilərdən, assuriyalılardan və başqa xristian xalqlardan ibarət bufer yaratmaq siyasəti yeridirdi. İtalyan tədqiqatçısı Luici Villari yazırdı: "Məkrli Romanov özünün Yaxın və Orta Şərq siyasətini həyata keçirmək üçün Türkiyə və İranda geniş məskunlaşmış erməni xalqını lazımi anda bu dövlətlərə qarşı istifadə edilə biləcək faydalı vasitə hesab edirdi".

Buna görə də 1722-1723-cü illərdə Xəzər sahillərini işğal etmiş I Pyotr tezliklə erməniləri orada məskunlaşdırdı. Bu məqsədlə I Pyotr 1722-ci ildə Kartliyə (Gürcüstana) göndərilmiş podporuçik N.Tolstoya tapşırmışdı ki, orada Dərbənd və Şamaxı həndəvərinə köçüb getmək istəyən sakinlər olub-olmadığını öyrənsin. O belə hesab edirdi ki, ermənilərin Xəzər sahillərində məskunlaşdırılması Rusiyanın Qafqazda ələ keçirdiyi əraziləri əldə saxlanılması üçün ən yaxşı vasitədir. 1724-cü il sentyabrın 24-də İmperator İstanbula elçi göndərilmiş A.Rumyantsevə göstəriş vermişdi ki, erməniləri dilə tutaraq Xəzəryanı ərazilərə köçürməyə razı salsın. Bu halda yerli sakinlər oradan köçürülməli, onların torpaqları isə ermənilərə verilməlidir. Həmin dövrdə dini məsələlər milli məsələlərdən daha artıq əhəmiyyət kəsb edirdi. Türkiyə və İran isə İmperiyaya düşmən dövlətlər sayılırdı. Bununla əlaqədar, bütün sonrakı çarlar da müsəlmanlara münasibətdə bu siyasəti fəal davam etdirmişdilər. Həmin siyasət sonralar - II Yekaterinanın və I Aleksandrın 21 oktyabr 1802-ci il tarixli fərmanında "onun əcdadlarının erməni xalqına bəxş etdiyi bütün hüquqların və üstünlüklərin qüvvədə qalması təsdiq edilirdi".

Ermənilərin Cənubi Qafqaz ərazisinə kütləvi şəkildə köçürülməsi siyasəti hələ çar I Nikolayın dövründə, Rusiya-İran (1826-1828) və Rusiya-Osmanlı (1828-1829) müharibələri başa çatandan sonra həyata keçirilməyə başlanmışdır. Rusiya erməniləri Şimali Azərbaycana köçürməklə, onları burada yığcam kütlə kimi yerləşdirmək, ilk növbədə özü üçün etibarlı etnik-konfessional dayaq yaratmaq niyyətində idi. Bu plan yerli əhalinin - azərbaycanlıların və onların torpaqlarının hesabına həyata keçirilirdi. Ermənilər əsasən Azərbaycanın İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində, həmçinin Qarabağda yerləşdirilirdi. Bu planın icarçıları Senatın 21 mart 1828-ci il tarixli "Ali Fərmanını" əsas tuturdu. Həmin sənəddə deyilirdi: "İran ilə 10 fevral 1828-ci ildə bağlanmış Traktata əsasən, Rusiyaya birləşdirilmiş İrəvan xanlığını və Naxçıvan xanlığını bundan sonra bütün işlərdə erməni vilayəti adlandırmağı əmr edirik". Beləliklə, imperiyanın müstəmləkəçilik siyasətinin əsas məsələsi - işğal edilmiş düşmən, yad məzhəbli, başqa dilə və başqa etnosa mənsub olan və hələ tanış olmayan ərazidə öz hakimiyyəti üçün dayaq yaratmaq məsələsi həll edilmiş olurdu. Başqa sözlə desək, ermənilərə Rusiya imperiyasının yeni işğal etdiyi, "dinsizlərin", indiki halda Azərbaycan türklərinin yaşadığı torpaqlarda Rusiya İmperiyasının müstəmləkəçilik siyasətinin "xristian vektoru"nun reallaşmasının iştirakçılarından biri kimi, ayrıca yer verilirdi. Ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülməsi azərbaycanlıların doğma yurdlarından çıxarılması ilə müşayiət olunurdu. 1828-1830-cu illərdə, yəni faktiki olaraq, üç il ərzində İran və Osmanlı İmperiyalarından Şimali Azərbaycana köçürülmüş ermənilərin ümumi sayı təqribən 21.600 ailə və ya 119,5 min nəfər idi. Bu, ermənilərin planlaşdırılmış, kütləvi və məqsədyönlü şəkildə Cənubi Qafqaza, ilk növbədə və əsasən, Şimali Azərbaycana köçürülməsinin başlanğıcı idi. Ermənilərin köçürülməsi prosesi bütövlükdə XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Rusiyaya xidmət edən yüksək vəzifəli ermənilərin fəal iştirakı ilə Rusiyanın hərbi və mülki adminstrasiyası tərəfindən həyata keçirilmişdi. Nəticədə Şimali Azərbaycanın əhalisinin tərkibində ermənilərin nisbi payı kəskin şəkildə artmışdı. Belə ki, XIX əsrin ilk 25 ilində ermənilər ölkə sakinlərinin 9,37%-ni təşkil etdiyi halda XX əsrin əvvəlində bu rəqəm 32,6%-ə çatmışdır. Təqribən 100 il ərzində, ilk növbədə ermənilərin mexaniki yerdəyişməsi nəticəsində Şimali Azərbaycanda onların sayı 24 dəfə artmış və 1916-cı ildə 1.211.145 nəfər olmuşdur (həmin ildə Şimali Azərbaycanın tarixi torpaqları olan İrəvan, Yelizavetpol və Bakı quberniyalarının ərazilərində yaşayan ermənilərin sayı bu rəqəmlə ifadə olunurdu. -Müəllif). Qafqazda yerləşdirilmiş ermənilərə yerli əhalinin hesabına fiskal və başqa güzəştlər, o cümlədən ən yaxşı torpaqlar verilirdi. Bu prosesin 100 il uzanması isə onun nəticəsi idi ki, erməniləri eyni ərazidə məskunlaşdırırdılar və onları həm şaquli, həm də üfüqi yerli infrastruktura uyğunlaşdırmaq üçün müəyyən vaxt lazım idi. Bu halda nəzərə alınırdı ki, ermənilərin adaptasiyası yad məzhəbli müsəlmanlar və özgə dilli türklər mühitində baş verirdi. Gəlmələr təkcə konfessiyaya və dilə görə deyil, həmçinin mentalitetə və mənlik şüuruna, maddi və mənəvi mədəniyyətə görə də həmin mühit üçün yabançı, düşmən elementi sayılırdı.

Çar Rusiyası Osmanlı Türkiyəsinə gələcək müdaxiləsi üçün ermənilərdən bir istehkam kimi istifadə etməyə çalışır, eyni zamanda Asiyada ermənilərin müstəsna üstünlüklərə malik olduğu ərazi yaratmaq ideyasına qarşı açıq çıxış edirdi. Rusiya İmperator Sarayının nümayəndələri açıq deyirdilər: "Bizə ermənilər yox, Ermənistan (Türkiyə Ermənistanı. - Müəllif)", yəni Osmanlı İmperiyasının erməni əhalisi deyil, bu imperiyanın bir hissəsi lazımdır.

Rusiya İmperiyasının xarici işlər naziri knyaz Lobanov-Rostovski Rusiyanın ermənilər üçün muxtariyyət verilməsi ideyasından imtina etməsinin səbəbini belə izah edirdi: "Mən istəmirəm ki, Turkiyə Ermənistanı ikinci Bolqarıstana çevirsin və Rusiya erməniləri Türkiyənin protektoratı altında erməni muxtariyyətinin yaradacağı təsisatlardan bizə qarşı istifadə etsinlər". Rus qafqazşünası V.Veliçko da knyaz Lobanov-Rostovskinin bu mövqeyini yüksək qiymətləndirərək: "O, bizim diplomatiyanın ermənilərə münasibətdə qonşu İranda və xüsusən Türkiyədə bizə dost və faydalı element kimi əsassız baxışını birinci olaraq laxlatmış, lakin təəssüf ki, kökündən çıxarıb atmamışdır".

Beləliklə, ermənilər Rusiya İmperiyasını yalnız böyük dövlətlərlə oyunda siyasi kart kimi maraqlandırırdı.

Rusiya hökumətinin inzibati sistemi onun müstəmləkə siyasətinin əsas məqsədlərinin həyata keçirilməsində çox güclü vasitə idi. Çarizm xalqları dövlətçiliyin hər hansı formasını qoruyub saxlamaq hüququndan məhrum etməklə, regionda inzibati-ərazi dəyişikliklərini həyata keçirərkən xalqın etnik birliyi və ərazi bütövlüyü prinsipini tamamilə təkzib edirdi. Buna görə XIX əsrdə Qafqazın inzibati xəritəsinin dəfələrlə dəyişdirilməsi, əsasən və məxsusi olaraq, Qafqazın hər hansı hissəsində əhalinin bir hissəsinin zərərinə olaraq zəiflətməyə yönəlmişdir. Çar hökumətinin bu siyasəti nəticəsində azərbaycanlıların əsrlər boyu yaşadığı ərazilərin tarixi sərhədləri pozulmuş, Azərbaycanın inzibati-iqtisadi və siyasi vahidi kimi mövcudluğuna rəsmi olaraq son qoyulmuşdu. Etnik-siyasi, mədəni və iqtisadi baxımdan sıx birləşmək üçün təbii baza yaradan millətin formalaşmasının ən mühüm şərtlərindən biri olan etnik ərazinin bütövlüyünün parçalanması azərbaycanlıların etnik-siyasi birləşməsi prosesini heç şübhəsiz, müəyyən dərəcədə ləngitmişdi. Başqa sözlə desək, rus hakimiyyət orqanları bu prosesin gedişində dünyanın özü qədər qədim olan "Parçala və hökm et!" şüarını həyata keçirmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdi.

Eldar Əzizov

Ədalət.- 2011.- 9 fevral.- S. 6.