1905-1906-cı illərin erməni-azərbaycanlı münaqişəsi "Difai" partiyasının yaranmasının əsas səbəbi kimi

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Müəllif bu kitabında erməni millətçi təşkilatlarının terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk milli təşkilat "Difai" (Müdafiə) Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri fonunda nəzərdən keçirilir. Çar Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman dövlətləri olan Türkiyə və İrana qarşı mübarizə xristian forpostu rolu ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq, açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai" Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə işıqlandırılması zərurəti müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini və aktuallığını şərtləndirir.

Təəssüf ki, həmin proklamasiyanın yaranma və yayılma mənbəyi aydınlaşdırılmamışdır. Senator Kuzminski müsəlmanların siyasi hərəkatda hər hansı şəkildə iştirakdan boyun qaçırmasının səbəbini onunla izah edir ki, onların kütləşmiş şüurunda sədaqətli təbəəlik borcu kök salmışdır. Bu şüur müsəlmanların etiqad bəslədiyi dinin ehkamıdır. Həmin dinə görə dövlətin başçısı ali vücuddur və xalq onun istəyi ilə hesablaşmalı, onun buyruqlarını yerinə yetirməlidir. Kuzminski yazır: "Lakin iddia etmək olmaz ki, müsəlman kütlələri üçün sosializm ideyaları və müxtəlif siyasi təlimlər həmişə yad olacaqdır". Kuzminski bu nəticəyə gəlir ki, 1904-cü ilin dekabr ayında ("Mazut Konstitusiyası". -Müəllif) və 1905-ci ilin mayında baş vermiş üsyanda müsəlmanların kütləvi şəkildə iştirak etməsi, bir tərəfdən, onlar üçün açılan sosial hərəkat yolunun birinci mərhələsidir, digər tərəfdən müsəlmanlar arasında ictimai hərəkatın uğur qazanması üçün əlverişli zəmin yaradır.

Azərbaycanlıların və ermənilərin sosial strukturlardakı fərqləri iki icmanın siyasi mütəşəkkilliyinin müxtəlif dərəcəsində, yəni siyasi partiyalar yaradılmasında təzahür etmişdir. XX əsrin əvvəlində Rusiya İmperiyasının milli siyasi partiyalarına ümumi xarakteristika verərkən bir sıra mühüm məqamları qeyd etməliyik. Əvvələn, ilk milli siyasi partiyalar azadlıq hərəkatının qədim ənənələrə malik olduğu regionlarda formalaşmağa başlamışdır. İkincisi, bu partiyaların milli xarakteri özünü onda göstərirdi ki, onlar partiya prioritetləri sistemində imperiyanın gələcək dövlət quruluşunun dəyişməsi üçün birinci və zəruri şərt kimi milli məsələnin həllini ön plana çəkirdilər. Rusiyanın milli siyasi partiyalarının təşəkkülündə milli dirçəliş ideyası həlledici olmasa da, çox mühüm rol oynayırdı. Üçüncüsü, liberal təmayüllü milli partiyalar əsasən mədəni maarifçilik cəmiyyətlərində yaranmışdırsa, sosialist təmayüllü milli partiyaların əksəriyyəti o vaxta qədər mövcud olan konspirasiya edilmiş dərnəklərdə formalaşmışdır. Onların bir qismi bir tərəfdən Avropaya, digər tərəfdən Rusiyaya xas olan liberal və sosialist ənənələrin, ideya və baxışların birbaşa təsiri altında formalaşırdı. Nəhayət, xalqların sosiomədəni ənənələrindən, milli regionların iqtisadi inkişaf səviyyəsindən və etnosların həyatının modernləşmə dərəcəsindən asılı olaraq, milli siyasi partiyaların təşəkkülü prosesində Avropanın və ya Rusiyanın təsiri daha çox və ya daha az rol oynayırdı. Rusiyada birinci inqilaba qədər liberal və konservativ yönümlü cəmi 9 millətçi təşkilat mövcud olduğu halda 1905-1907-ci illərdə onların sayı artaraq 42-yə çatmışdı. Bu təşkilatların əksəriyyətinin üzvlərinin sayı cüzi, təşkilati baxımdan zəif, ideya baxımından qeyri-müəyyən olmaqla çox az müddətdə mövcud olmuşdur. Azərbaycanlılardan fərqli olaraq, ermənilər, məlum səbəblər üzündən, öz siyasi partiyalarını xeyli əvvəl yaratmışdılar. 1885-ci ildə millətçi təmayüllü ilk erməni siyasi partiyası - "Armenakan" Marseldə yaradılmış və eyni vaxtda orada "Ermənistan" adlı qəzet dərc olunmağa başlanmışdır. "Qnçak" ("Zəng") partiyası 1887-ci ilin avqust ayında Cenevrədə yaradılmışdır. Bu partiyanın yaradılmasının təşəbbüsçüləri millətçi əhval-ruhiyyəli bir qrup mühacir erməni tələbə idi. "Qnçak"ın Bakıdakı bölmələri hələ 90-cı illərin ortalarında yaranmış və 20-ci illərin birinci yarısında Sovet Azərbaycanı dövründə buraxılmışdı. Hər halda, erməni kütlələrinə təsir uğrunda mübarizədə "Daşnaksutyun" partiyası aparıcı yer tuturdu. Bu partiyanın 1890-cı ildə təşkil edilməsi güman olunur. O vaxt Tbilisidəki erməni millətçilərinin rəhbərləri S.Zoryan, X.Mikaelyan, S.Zavaryan və başqaları erməni millətçi partiyası yaradılmasını qərara almışdır. Cenevrədə çıxan "Droşak" ("Bayraq") qəzeti bu partiyanın mətbu orqanı oldu. Partiyaya "Daşnaksutyun" ("İttifaq") adı da həmin vaxt verilmişdir. Tam adı isə belədir: "Erməni inqilabçılarının "Daşnaksutyun" ittifaqı (federasiyası)". Partiya yaradılandan az sonra Bakıda, Yelizavetpolda, habelə bir sıra kənd yerlərində bölmələri təşkil edilmişdir. 1904-cü ilin əvvəlində Vyanada ciddi konspirasiya şəraitində "Daşnaksutyun" partiyasının III qurultayı keçirilmişdi. Qurultayda partiyanın Qafqaz məclisinə tam muxtariyyat və inqilabi hadisələrin başlanması ilə əlaqədar fəaliyyət sərbəstliyi verilmişdir. Elə həmin qurultayda "Daşnaksutyun"un hərbi nizamnaməsi qəbul edilmişdi. Nizamnamə pərakəndə döyüş dəstələri əvəzinə daşnakların hərbi baxımdan dəqiq təşkilinin təməlini qoymuşdu. "Daşnaksutyun" strukturlarında ən mühüm elementlər onun "Özünümüdafiə", "Vahimə təşkilatı", "Terrorçu hazırlıq komitəsi", "Məsul fəaliyyət komitəsi", "Dehli" kimi hərbi terror təşkilatları idi. Rusiyada başlanmış inqilabi hadisələr dövründən "Daşnaksutyun" ordusunun üzvlərinin sayı 100 min nəfərə çatırdı. 1907-1908-ci illərdə partiyanın özünün bütün dünyadakı üzvlərinin sayı 165 min nəfərə çatmışdır. Partiyanın 1907-ci ildə keçirilmiş dördüncü qurultayında onun ümumi büdcəsi 1 milyon franka bərabər idi.

Şübhəsiz, "Daşnaksutyun" partiyasının yaradılması erməni millətçi cəhdlərinin inkişafında müəyyən mərhələ idi və Cənubi Qafqazın, ilk növbədə erməni xalqının özünün tarixində mühüm və faciəli rol oynamış bir hadisə olmuşdur. Sonrakı hadisələrə və "Daşnaksutyun"un onlarda iştirakına nəzər salan gürcü jurnalisti və icitmai xadimi Karibi yazır: "Erməni publisistləri öz xalqının bədbəxtliklərini ermənilərin həddən ziyadə mədəni və azadlıqsevər olması ilə izah etməyə çalışırlar. Lakin bu cür izahı ciddi hesab etmək olmaz. Əsl səbəb "Daşnaksutyun" partiyasında, erməni xalqının bu dəhşətli bəlası Kiçik Asiyanın, xüsusən Zaqafqaziyanın bütün xalqlarının bəlasıdır".

Bu partiyanın məqsədi Şərqi Anadolunun Osmanlı əyalətlərində azad və muxtar erməni dövləti yaratmaq idi və o, öz məqsədini gizlətmirdi. Lakin Osmanlı Türkiyəsində erməni millətçilərinin çıxışları yatırıldıqdan sonra erməni partiyalarının separatist fəaliyyətinin mərkəzi XIX əsrin 90-cı illərinin axırlarında Cənubi Qafqaza keçdi. O vaxt bunun üçün obyektiv şərait yaranmışdı: əvvələn, o vaxta qədər erməni kapitalı möhkəmlənmiş və Cənubi Qafqazda, ilk növbədə Bakı neft-sənaye rayonunda mühüm mövqeləri ələ keçirmişdir. Nəticədə, bir tərəfdən erməni milli burjuaziyasının təsiri güclənmiş, digər tərəfdən proletarların, o cümlədən erməni proletarlarının sayı artmış, onların arasında inqilabi əhval-ruhiyyə geniş yayılmışdır. Bu ermənilər arasında Türkiyədən qaçqın ermənilər də az deyildi. Regionda vəziyyəti gərginləşdirmək üçün bu partlayış təhlükəli materialdan asanlıqla istifadə etmək olardı. İkincisi, XIX əsrin 90-cı illərinin axırları - XX əsrin əvvəlləri Rusiya İmperiyasında ümumi inqilabi şəraitin kəskinləşməsi, gizli partiyaların, dərnəklərin, cəmiyyətlərin sayının artması, sosial-demokrat, marksist ideyalarının geniş yayılması, liberal əhval-ruhiyyəli ziyalıların xeyli hissəsinin inqilabi fəaliyyətə cəlb edilməsi ilə səciyyəvidir. Karibi yazır: Erməni millətçilərinin fəaliyyət meydanının Zaqafqaziyaya keçməsi o vaxta qədər əhalisi sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayan bizim diyarın tarixində "ən bədbəxt an" hesab edilməlidir. Daşnaklar gəldilər və özləri ilə bərabər, milli nifrət hissini gətirdilər. Bu zəmində isə, əlbəttə, erməni-tatar qırğınından, yaxud Ermənistan və Gürcüstan arasında müharibədən başqa heç nə yarana bilməzdi erməni inqilab xadimləri, əsasən "Daşnaksutyun" partiyası yaranana qədər Zaqafqaziya sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayırdı Ermənilər, tatarlar (azərbaycanlılar. - Müəllif), gürcülər əsrlər boyu birlikdə yaşamışlar. Dinc əhali burada heç vaxt milli zəmində qanlı münaqişələrin olduğunu görməmişdir. Daşnaklar gələndən sonra gələcək muxtar Ermənistan üçün başdan-başa ermənilərin məskunlaşdığı ərazi yaratmağı təbliğ etməyə başladılar və o vaxta qədər patriarxal həyat tərzinin hökm sürdüyü Zaqafqaziya kəndlərinə milli düşmənçilik və nifrət hissləri ayaq açdı.

1890-cı illərin axırlarından başlayaraq erməni millətçiliyi çar hökumətinin yeritdiyi assimilyasiya siyasətinə zidd mövqe tutdu, bu isə rus-erməni münasibətlərində dramatik dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdı. 1898-ci ildə çar hökuməti erməni kilsə-prixod məktəblərinin Maarif Nazirliyinin tabeliyinə verilməsi barədə qərar qəbul etdi. Bu, erməni əhalisinin xeyli hissəsi arasında antiimperiya və antirus əhval-ruhiyyəsinin güclənməsinə səbəb oldu. Öz növbəsində çoxsaylı erməni millətçi dərnək və cəmiyyətlərinin, o cümlədən "Onçak" və "Daşnaksutyun"un fəaliyyətində canlanma yarandı. Onlar bu dəfə "Türk vəhşiliklərinə" qarşı deyil, "Çar hakimiyyəti orqanlarının özbaşınalığına", "Milli mədəniyyətin boğulmasına" qarşı ifşaedici proklamasiyalar yaymağa başladılar. Erməni Qriqorian kilsəsinin işlərinin idarə edilməsi qaydası haqqında Rusiya imperatoru tərəfindən təsdiq edilmiş 12 iyun 1903-cü il tarixli qanun erməni millətçilərinin mövqelərinə ikinci güclü zərbə oldu. Qanun kilsə əmlakının xeyli hissəsinin dövlətə verilməsini nəzərdə tuturdu; patriarx (katolikos) nigahla bağlı məsələləri təkbaşına həll etmək hüququndan məhrum edilmişdi; qanunda həmçinin dövlət dili, and içmə, keçmiş erməni kilsə-prixod məktəblərinin əmlakına dair mübahisələrin inzibati qaydada (yəni məhkəmə qaydasında yox) həll edilməsi barədə bəndlər vardı. Ümumiyyətlə, 12 iyun tarixli qanun katolikosun və erməni teokratiyasının mənafelərinə ciddi zərbə idi.

Əlbəttə, bu qərarlar ermənilərin və "Daşnaksutyun" partiyasının Rusiyaya qarşı yönəlmiş pozucu fəaliyyətinə rəsmi hakimiyyət orqanlarının cavabı idi. Onların siyasi cəhətdən etibarlı olmadığına dəlalət edən aşkar əlamətlər üzə çıxmışdı.

(ardı var)

Eldar Əzizov

Ədalət.- 2011.- 11 fevral.- S. 6.