1905-1906-cı illərin erməni-azərbaycanlı münaqişəsi "Difai" partiyasının yaranmasının əsas səbəbi kimi

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Müəllif bu kitabında erməni millətçi təşkilatlarının terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk milli təşkilat "Difai" (Müdafiə) Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri fonunda nəzərdən keçirilir. Çar Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman dövlətləri olan Türkiyə və İrana qarşı mübarizə xristian forpostu rolu ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq, açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai" Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə işıqlandırılması zərurəti müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini və aktuallığını şərtləndirir.

Nəzərdən keçirdiyimiz dövrdə canişin vəzifəsini qraf İ.İ.Vorontsov-Daşkov icra edirdi. Vorontos-Daşkov 1907-ci ildə çara məruzəsində əminliyini bildirdi ki, canişinlik forması "əslində milli muxtariyyətlər yaratmağın mümkün olmamasını əla başa düşən və onlar barəsində öz mühakimələrində yalnız özlərinin fəallığını göstərməyə çalışan bütün qafqazlıları təmin edəcəkdir. Onlarda bu cür fəaliyyətin zəruri olması hissi iyirmi beş ildə hökumət tərəfindən onların doğma ucqar diyarının ən ümdə ehtiyaclarının təmin edilməsi üçün səmərəli qayğı göstərilməsinin təsiri altında istər-istəməz yaranmışdır.

Vorontsov-Daşkov bu vəzifəyə gələn kimi köhnə ənənələri canlandırmaq üçün fəal iş aparmağa başladı. Həmin ənənəyə görə ermənilərlə dostluq Rusiyanın Cənubi Qafqazda hakimiyyətinin əsasını təşkil edirdi. Vorontsov-Daşkov üçün ermənilərə himayədarlıq sadəcə olaraq regionda inqilabi şəraiti aradan qaldırma üsulu deyildir, o, öz mühakimələrində bir neçə il əvvəli görməyə çalışırdı. O, ali rütbəli çar məmurları arasında Türkiyə ilə müharibənin tərəfdarlarına mənsub idi. Vorontsov-Daşkov belə hesab edirdi ki, həmin müharibədə ermənilər rusların avanqardı rolu oynayacaqlar. O, II Nikolaya yazırdı: "Ali həzrətlərinizə məlumdur ki, Qafqaz rayonunda bizim Türkiyə ilə münasibətlərimizin bütün tarix boyu, hələ Böyük Pyotr dövründən Rusiyanın siyasəti bizim ermənilərə xoş münasibətimizə əsaslanmışdır. Onlar müharibələrin gedişində bizə fəal kömək etməklə bunun əvəzini ödəmişlər". Onun çara məsləhətləri Qafqaz ərazisinin hüdudlarından çıxırdı, çünki o, Türkiyə ermənilərini müdafiə etməklə təşəbbüsü ilə məhz indi çıxış etməyi təklif edirdi ki, özünə qarşı pis münasibət yaranmasın, əksinə, bizim üçün hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilməsi tamamilə mümkün olan torpaqların əhalisində dostluq hissləri baş qaldırsın". Maraqlıdır ki, Vorontsov-Daşkovun ermənipərəst mövqeyi 1909-cu ildə sağ millətçilərin - Purişkeviçin, Markovun adından III Dövlət Dumasına sorğu daxil olmasına səbəb olmuşdur. Onlar canişini və onun adminstrasiyasını fəaliyyətsizlikdə, ermənilərə şərait yaratmaqda ittiham edirdilər. Sorğunun müəllifləri canişinin fəaliyyətinin qeyri-qənaətbəxş hesab edilməsinə çalışır və Qafqazın idarə olunmasını nazirlər şurasına tabe etməyi təklif edirdilər. Lakin bu sorğu qəbul edilmədi və Qafqazın idarə edilməsi sistemi əvvəlki kimi qaldı.

Qafqaz canişini erməniləri dəstəkləmək mövqeyi tutmaqda tək deyildi. XIX əsrin axırlarından etibarən Rusiya diplomatiyasının ermənipərəst siyasəti, bir tərəfdən imperiyanın Qafqaz sərhədinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə əlaqədar cari məsələlərlə, digər tərəfdən, Rusiya imperiyasının bütövlükdə Yaxın Şərqdə nüfuzunu möhkəmləndirmək perspektivi ilə bağlı idi. Bu baxımdan, Qafqaz dağı rusiyanın cənub sərhədlərini etibarlı qoruyan qala divarlarına bənzəyirdi. Eyni vaxtda Cənubi Qafqaz gələcəkdə Türkiyə və ya İran üzərinə yürüş etmək üçün əlverişli meydan idi. Buna görə də təəccüblü deyil ki, Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı daxili siyasəti xeyli dərəcədə hərbi-strateji mülahizələrə əsaslanırdı.

Vorontsov-Daşkovun ermənilərə loyal münasibəti həm də onun müsəlmanlara etibar etməməsi ilə izah edilirdi. Məsələn, o, çara ünvanlanmış məruzələrinin birində yazırdı: "Mən bunu qeyd etməyə bilmərəm ki, əgər biz müxtəlif Qafqaz xalqları arasında özümüzü separatizmdən qorumalıyıqsa, yalnız həmin (müsəlman. - Müəllif) əhalidən qorumalıyıq. Bunun səbəbi onların sayca digər xalqlardan üstünlüyü, dini fanatizmdən doğan alovlanmaların mümkünlüyü, həmçinin Qafqazın müsəlman dövlətlərinə yaxın yerləşməsidir". Ermənilər və gürcülər çox gözəl başa düşürlər ki, Rusiyadan kənarda müsəlmanlar onları məhv edər". Vorontsov-Daşkov müsəlmanların sayca az olan savadlı təbəqələri arasında yenicə baş qaldıran milli hissdən xəbərdar idi. Buna görə də o, çara xəbərdarlıq edirdi ki, bu yeni milli mənlik şüuruna ciddi nəzarət edilməsi zəruridir".

Canişinin yeni vəzifədə gördüyü ilk tədbirlərdən biri Qriqorian kilsəsinin mülkiyyəti barədə 1903-cü il fərmanının ləğv edilməsi barədə çara xahişlə müraciət etməsi idi. 1905-ci il avqustun 1-də II Nikolayın fərmanı ilə Qafqaz canişininə əmr edilmişdi ki, erməni kilsə məktəbləri haqqında yeni əsasnamə işlənib hazırlanana qədər canişinlik hüdudunda kilsələrin və monastrların nəzdində kilsə-prixod məktəblərinin açılmasına icazə verilsin. Nəticədə Eçmiədzin yenidən erməni Qriqorian kilsəsinin əmlakı və kapitalı üzərində nəzarət hüququ əldə etdi. Beləliklə, erməni yaraqlılarının həyata keçirdiyi terror öz məqsədinə çatdı.

1905-ci il 6-10 fevral erməni-azərbaycanlı münaqişəsi elə həmin il avqust-sentyabr aylarında Bakıda baş vermiş hadisələrin ilk addımı olmuşdur. Senator Kuzminski öz hesabatında yazırdı: "Hökumət əleyhinə təşviqat aparmaq üçün bu hadisələrin yaratdığı şəraitdən daha əlverişli şərait təsəvvür etmək çətindir. Həmin hadisələr hakimiyyətin tamamilə aciz olmasını sübut etmək üçün çox zəngin material vermiş oldu. Hakimiyyətin fəaliyyətsizliyi və özünü itirməsi ona gətirib çıxartmışdır ki, təşviqat tamamilə aşkar şəkildə aparılır və cəmiyyətin demək olar ki, bütün təbəqələrini əhatə edirdi.

Avqustun ortalarında Bakıda konka sürən ermənilər tətil etdi. Onların yerini əsgərlər tutdular. Avqustun 20-də üç nəfər erməni konkaya atəş açmış, nəticədə konka sürən əsgər və azərbaycanlı sərnişinlər həlak olmuşdu. Təxminən eyni vaxtda erməni kilsəsindən zəng eşidildi. Bu, qan tökülməsinə bir növ siqnal idi. Dükançı ermənilər şəhərdə atəş açdılar. İlk qurbanlar yarandı. Moskvada çıxan "Russkoye slovo" qəzeti bu barədə çox qısa məlumat vermişdi: "Avqustun 20-də Bakıda tatarlarla ermənilər arasında atışma başlanmışdır; ölənlər var". Neft mədənləri yanırdı. Şəhər təbii fəlakətin və odun əsarətində qalmışdı. Elə həmin "Russkoye slovo" qəzeti yazırdı: "Balaxanı, Sabunçu, Ramanı mədən sahəsi bütünlüklə yanmışdır, Bibi Heybət od içindədir. Bakı şəhərinin özündə böyük yanğın baş vermişdir Ayrı-ayrı yerlərdə yanğınlar çox güman ki, qəsdən yandırılma nəticəsində başlanmışdır". Bu yanğın nəticəsində Bakı neft mədənləri demək olar ki, bütünlüklə ləğv edildi. Mədən əmlakının dörddə üç hissəsi məhv olmuş, məhsuldar quyuların 57%-i, qazma və dərinləşdirmə işləri aparılan quyuların 61%-i yanmışdır. Yanğından dəymiş zərərin ümumi məbləği 40 milyon rubla çatmışdır. Beləliklə, avqust münaqişələri nəticəsində Rusiyanın neft sənayesinə əvəzi ödənilməsi mümkün olmayan zərər dəydi. Bakının ardınca 1905-1906-cı illərdə bütün Qarabağda, Naxçıvanda və İrəvanda qanlı hadisələr baş verdi. İrəvan quberniya jandarmeriyasının rəisinin polis departamenti direktoruna siyasi icmalında erməni-azərbaycanlı münaqişələrinin səbəbləri təhlil edilir. Hakim dairələrin fikrincə, bu səbəblər aşağıdakılardan ibarət idi: " 1) millətlərin əsrlərlə davam edən düşmənçiliyi; 2) nadanlıq; 3) iqtisadi zəmində mübarizə: əvvəllər bu diyarın sahibi olmuş tatarlar özlərinin ətaləti, təhsil almağa və sahibkarlığa cəhd etməməsi ucbatından son vaxtlarda öz hegemonluğunu sürətlə itirmişlər - demək olar ki, bütün ticarət və sənətlərin əksəriyyəti ermənilərin əlinə keçmişdir, tatarlar isə bu vəziyyətlə heç cür barışa bilmirlər; 4) hər iki millətin, xüsusən ermənilərin yaramazları tərəfindən provokasiya".

Yelizavetpol quberniyasında azərbaycanlıların vəziyyəti ağlasığmaz dərəcədə ağır idi. 1905-ci il iyunun 26-da "Baku" qəzetində Yelizavetpol şəhərinin ziyalı nümayəndələrinin proklamasiyası dərc edilmişdir. Bu sənəddə qeyd edilirdi ki, hər iki xalqı birləşdirən tarixi köklər var və onlar başa düşməlidirlər ki, Qafqaz onların ümumi vətənidir. Proklamasiyanın müəllifləri azərbaycanlılara və ermənilərə müraciətlə onları bir-birini qırmaq əvəzinə maarif və mədəniyyəti inkişaf etdirməyə çağırırdılar. Proklamasiyanı imzalayanlar arasında sonradan "Difai" partiyasının Yelizavetpol şöbəsinin üzvləri A.Rəfibəyov, A.Rəfiyev, A.Xasməmmədov vardı.

Təəssüf ki, sovet tarixşünaslığı hər iki xalqa ünvanlanmış bu cür müraciətlərin mövcud olmasını uzun müddət inkar etməyə çalışmış, həmin müraciətlərin müəllifləri isə millətlərarası münaqişələri əsas qızışdırıcıları kimi qələmə verilmişdir.

1905-ci ildə Şuşa ən qaynar nöqtələrdən birinə çevrilmişdi. Avqustun 16-da kazaklar qaçmağa cəhd edən bir ermənini öldürdülər. Ermənilər dərhal bunun təqsirini azərbaycanlıların üstünə yıxdılar, münaqişələr, talanlar başlandı. Ermənilər şəhərin azərbaycanlılar yaşayan bütün məhəllələrini qılıncdan keçirdilər. 1905-ci ilin avqustun 17-də Şuşanın Köçərli və Xəlfəli məhəllələrinə hücum edildi. Azərbaycanlı gənclər artıq hakimiyyət orqanlarının onları dilə tutmasına məhəl qoymadan ermənilərə qarşı çıxış etmək qərarına gəldilər. Onların hücum əzmi o qədər yüksək idi ki, təpədən dırnağa qədər silahlanmış ermənilər qaçmağa məcbur oldular.

Erməni arximandriti və qubernator Baranovski azərbaycanlılara müraciətlə xahiş edirdilər: "Salamat qalanlara rəhminiz gəlsin". Azərbaycanlılar barışıq xəbərini eşidəndə hər yerdə atəşi dayandırdılar, lakin ermənilər dərhal özlərini göstərdilər, evinə qayıdan qubernatoru atəşə tutdular.

Avqustun 21-də tərəflər girovları dəyişdilər. Artıq elan edilmiş barışıq dövründə ermənilər realnı məktəbdə təmir işləri aparan 17 iranlı fəhlənin başını kəsdilər. Bu münaqişələrdə azərbaycanlıların 20 evi, çoxlu dükanları dağıdılmış, çoxsaylı dinc sakinlər həlak olmuşdu, lakin ermənilər tərəfindən qurbanların sayı bundan qat-qat artıq idi, hərçənd ermənilər öz məğlubiyyətini səylə gizlədirdilər. Malıbəyli kəndi talan edildi, Xankəndində kazakların gözləri qarşısında qadınlar və uşaqlar qılıncdan keçirilmiş, doktor K.Mehmandarovun və azərbaycanlılardan ibarət silahlı dəstəyə başçılıq edən Nəcəfqulu ağa Cavanşirin malikanələri yandırılmışdır.

(ardı var)

Eldar Əzizov

Ədalət.- 2011.- 15 fevral.- S. 6.