1905-1906-cı illərin erməni-azərbaycanlı münaqişəsi "Difai" partiyasının yaranmasının əsas səbəbi kimi

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Müəllif bu kitabında erməni millətçi təşkilatlarının terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk milli təşkilat "Difai" (Müdafiə) Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri fonunda nəzərdən keçirilir. Çar Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman dövlətləri olan Türkiyə və İrana qarşı mübarizə xristian forpostu rolu ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq, açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai" Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış şəkildə işıqlandırılması zərurəti müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini və aktuallığını şərtləndirir.

Lakin Yelizavetpol quberniyasında, o cümlədən Şuşa qəzasında qanlı hadisələr bununla bitmədi. Erməni-azərbaycanlı münaqişələri dövründə burada general-qubernatorlar dəfələrlə dəyişdirilmişdi. Təsvir edilən hadisələr dövründə sonuncu general-qubernator general Qoloşşapov olmuşdur. Ordubadi yazır: "Qoloşşapov yalnız zahirən sadə və təvazökar adam imiş. Əslində isə o, tamahkar və məkrli müftəxor, başqalarının hesabına varlanmış bir adam idi. O, ermənilərin xahiş və şikayətlərinə həmişə diqqətlə yanaşır, azərbaycanlıları cərimələyir, onları cəzalandırırdı, halbuki hər şeyi, hətta qətlləri də ermənilər törədirdi. Onlar Qoloşşapovun şəxsində özlərinə hami tapmışdılar. Ermənilər hər vasitə ilə Qoloşşapovu azərbaycanlıların üstünə salmağa çalışırdılar. 1906-cı il iyulun 12-də ermənilər bir neçə gün əvvəl ölmüş öz həmvətənlərini generala göstərərək bildirmişdilər ki, bu adam azərbaycanlılar tərəfindən generalın dəftərxanasının yaxınlığında öldürülmüşdür. General çox fikirləşmədən Köçərli məhəlləsinə artilleriya atəşi açılması barədə əmr verdi. Elə həmin gün kazak dəstələri, rus piyada qoşunu və 10 min erməni, o cümlədən bu döyüşlər ərəfəsində şəhərdə toplanmış erməni əsgərlər və bandit dəstələri də onlara qoşularaq azərbaycanlılar üzərinə hücuma keçdilər. Beş gün davam etmiş döyüşlərdə şəhərin azərbaycanlılar və ermənilər yaşayan məhəllələrinin sərhəddində olan bütün evlər artilleriya atəşi ilə dağıdıldı. Kənardan köməyə ümidi olmayan azərbaycanlılar düşmənə ləyaqətlə müqavimət göstərirdi. Ermənilər böyük itkiyə məruz qaldılar. Vəziyyəti belə görən general Qoloşşapov şəhərdə olan bütün rus qüvvələrini döyüşə daxil etmək barədə əmr verdi. Döyüşlərin beşinci günündə azərbaycanlılar üzərinə qəti hücum başlandı. Onda 70 yaşında qocalardan başlamış 7 yaşlı oğlan uşaqlarına qədər bütün azərbaycanlılar əllərinə silah alıb hücuma keçdi. Ermənilər və kazaklar bu hücuma, başlarına yağış kimi yağan güllələrə dözməyərək qaçmağa başladılar. Azərbaycanlılar erməniləri öz evlərində, kazakları öz kazarmalarında gizlənməyə məcbur etdilər, başqa yerlərdən gəlmiş erməni könüllülərini şəhərdən qovdular. Döyüş meydanında yalnız qətlə yetirilmiş azərbaycanlılar, bir də küncdə-bucaqda gizlənmiş düşmənləri axtarıb tapan və onları məhv edən könüllülər qalmışdı. Ermənilər əvvəlcə özlərinin öldürülmüş soydaşlarını döyüş meydanından aparmağa çalışdı, sonra isə onların cəsədlərini xəzan yarpaqları kimi azərbaycanlıların ayaqları altına atdılar".

Azərbaycanlıların və ermənilərin məruz qaldığı itkilər barədə M.S.Ordubadinin və M.M.Nəvvabın göstərdiyi rəqəmlər fərqlidir. Lakin bu məlumatlarda ümumi cəhətlər ondan ibarətdir ki, ermənilərin itkisi azərbaycanlıların itkisindən xeyli çox olmuşdu. 1906-cı il iyulun 18-də Qoloşşapov Şuşaya gəlmiş və sülh bağlanmasını bəyan edən erməni-tatar nümayəndə heyətini qəbul etmişdi. İyul ayının sonlarında başda şeyxulislam olmaqla azərbaycanlılardan ibarət nümayəndə heyəti Qoloşşapovun Şuşadan geri çağırılması barədə canişin qarşısında vəsatətlə çıxış etmək üçün Tiflisə gəlmişdi. Canişinin dəftərxana müdiri bu xahişin cavabında həyasızcasına bildirmişdi ki, Qoloşşapov geri çağırılmayacaq, repressiyalar isə "çəkişmələr tam dayanana qədər" davam etdirilcəkdir. 1905-ci ildə Cavanşir qəzasının Sırxavənd, Dəmirli, Çıraqlı-Ümidli, Şahavənd kəndlərində ermənilərlə azərbaycanlılar arasında ciddi toqquşmalar baş vermişdi. Ordubadi qeyd edir ki, ümumiyyətlə azərbaycanlılar silahsız olduqlarından daha çox zərər çəkmişdilər. Bunun da təqsiri satqın bəylər idi.

Bu arada Yelizavetpol qəzasında millətlərarası münaqişələr davam edirdi. 1905-ci il noyabrın 18-də ermənilər Topxana kəndinin bir neçə sakinini öldürdülər. Ermənilərin hücumları getdikcə tez-tez baş verirdi və nəticədə noyabrın 19, 20 və 21-də Yelizavetpolda kütləvi atışma baş verdi. İ.Alibeqovun verdiyi məlumata görə, bu qırğını qızışdıran general-qubernator Takayşvili hadisələrin başlanmasından iki gün əvvəl şəhərə gəlmişdilər. M.Ordubadi yazır ki, qırğına səbəb azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən öldürülməsi olmuşdu. O, cinayətkarların adlarını da göstərir: Avetis Avetisov, Qriqor Tiyunov və onların dostları. M.Ordubadi daha sonra bildirir ki, azərbaycanlıların xahişinə cavab olaraq Takayşvili onları müdafiə etmək üçün kazakları göndərəndə kazaklar atəşə tutulmuşdu. Az sonra Takayşvilini Fleyşer əvəz etdi. Noyabrın 4-də barışıq bağlandı: tərəflər əsirləri və yaralıları dəyişmək barədə razılığa gəldilər. Lakin ermənilər dərhal Azərbaycan nümayəndə heyətini atəşə tutub onlardan üç nəfərini öldürdülər. Onda azərbaycanlılar da ermənilərə hücum etdilər. Hər tərəfdən 8 nəfər öldürüldü, ermənilərdən iki bomba götürüldü. Yalnız general Malamın səyi nəticəsində asayış müvəqqəti bərpa edildi və təkrar barışıq bağlandı.

1905-ci ilin yayında millətlərarası münaqişələr Zəngilanda da özünü göstərdi. Burada Qatar kəndi ermənilər üçün alınmaz qalaya çevrilmişdi. Bu kəndin müdafiəçiləri 9 gün bütün dünyadan təcrid olunmuş vəziyyətdə müdafiə olunurdu. Nəticədə, şiddətli döyüşlərə baxmayaraq, ermənilər Qatar kəndini tuta bilmədilər.

Daşnaklar Zəngəzurda vəhşi cinayətlər törətmişlər. Buradakı kənd yerlərində millətlərarası münaqişələr 1906-cı ilin avqust ayına qədər davam etmişdi. Həmin münaqişələrdə 200-ə yaxın azərbaycanlı həlak olmuş, Xələc, Karxana, Tatar, İncəvar, Çöllü, Yeməzli, Saldaşlı, Mollalar, Batuman, Oxçu, Şəbadək, Atqız, Pirdavud, Zurul, Günan, İlli, Sanalı, Minanavur, Fərəcli, Qalaboynu, Əcəbli, Buğucuq kəndləri dağıdılmışdı.

1905-ci ilin fevralından 1906-cı ilin payızına qədər erməni-azərbaycanlı münaqişələri nəticəsində 10.000 nəfər öldürülmüş, 7 şəhərin və 252 kəndin əhalisinə ziyan vurulmuşdu.

Yüz il bundan əvvəl baş vermiş erməni-azərbaycanlı münaqişələrinin işıqlandırılması və onların müasir dövrdə ermənilərin Dağlıq Qarabağa iddiaları ilə əlaqədar münaqişənin başlanğıc mərhələsi ilə müqayisə edərkən müəyyən analogiyalar görünməkdədir. Qərb və rus mətbuatı istər Dağlıq Qarabağda münaqişənin başlanğıcında, istərsə də 1905-1906-cı illər hadisələrindən sonra onları ortaq dini tellərlə bağlayan ermənilərə rəğbət bildirirdi. Rus və dünya ictimaiyyətinin 1905-1906-cı illərdə Zaqafqaziyada baş vermiş hadisələrə münasibətinin leytmotivi ermənilərə şəksiz rəğbət hissi idi. Onlar erməniləri mütləqiyyətin provokasiyasının, eləcə də onların dövrəsindəki tayfaların avamlığının və nadanlığının qurbanı olmuş "mədəni xalq" hesab edirdilər. Bu halda hətta ermənilərin qəddarlıqları də həmin şəraitdə təbii və az qala zəruri hal kimi qəbul edilir və prinsipial mövqeləri dəyişə bilmirdi. Müşahidəçinin siyasi baxışlarından asılı olaraq provokasiya məqamı ya xüsusi vurğulanır, ya da əksinə yumşaldılır (hətta inkar edilir) və ya əksinə "irqi və dini nifrət" kimi qələmə verilirdi. Məsələn, Parisdə çıxan "Maten" qəzeti yazırdı: "Tatarlar idealları hökumət üçün böyük təhlükə olan azadlıqsevər erməniləri cəzalandırmağa başlamışlar". Parisdə çıxan "Tan" qəzeti isə belə hesab edilirdi ki, ermənilər Qafqazda ən savadlı və əməksevər millətdir, tatarlar isə mühafizəkar və "çar mütləqiyyətinə hörmət bəsləməyi diktə edən" ənənələrə sadiqdirlər.

T.Sventoxovski dünya mətbuatının bu cür aşkar antiazərbaycan mövqeyini qiymətləndirərək yazır ki, dünya mətbuatı ümumiyyətlə ermənilərə rəğbət bəsləyirdi və buna görə də ermənilərin qətlə yetirilməsi hallarını tatarlarla müqayisədə daha geniş işıqlandırırdı.

Erməni publisisti İ.Alibeqovun fikrincə, erməni-tatar münaqişələrinin bütün dəhşətlərinin əsas səbəbi "ümumi polis-bürokratik rejimi" idi. Alibeqovun fikrincə, "panislamistlər, provokatorlar, "özgə malına" göz dikənlər, müflisləşməkdə olan müsəlman feodalları, mütləqiyyət hakimiyyətinin qaniçən agentləri və cəmiyyətin digər tör-töküntüləri" mütləqiyyət hakimiyyətinə sığınmışdır. O, həmin qırğını da təhrikçi təşviqatla izah edir.

Britaniyalı diplomatlar belə hesab edirdilər ki, 1905-1906-cı illərin qanlı hadisələrinin səbəbi rus hakim dairələrinin millətlərarası sabitliyi qoruyub saxlamağı bacarması və bunu istəməməsi, o cümlədən ermənipərəst hakimiyyəti əvəz etmiş antierməni əhval-ruhiyyəli hakim dairələridir. Onların fikrincə, "rus hakim dairələri qərəzsiz inzibatçılıq yolu ilə iki irq arasında münasibətləri yaxşılaşdırmaq əvəzinə "parçala və hökm et" prinsipi ilə hərəkət etmişlər. Kiçik vəzifələrin hamısı ermənilərə verilmiş, nəticədə onlar tatarlar qarşısında üstünlük əldə etmiş, korrupsiya və tənbehləri ilə onları qıcıqlandırmışlar. Sonralar rus hakim dairələri siyasəti dəyişdilər, onlar belə hesab edirdi ki, erməni inqilabi cəmiyyətlərinin fəaliyyəti get-gedə genişləndiyinə görə ermənilər dominant qüvvəyə çevrilirlər.

Rusiyanın Osmanlı İmperiyasındakı konsulu, XIX əsrin axırlarında Osmanlı Türkiyəsində qanlı toqquşmalar dövründə erməni gizli təşkilatlarının taktikası ilə çox yaxından tanış olan V.Mayevski 1905-1906-cı illərin qanlı hadisələrinin səbəblərinə öz münasibətini bu şəkildə ifadə etmişdir: "Kimin yadındadırsa, bu dövrdə (1904-1906-cı illərdə) rus hakimiyyətinin zəifləməsi, bəzi hallarda isə onun əsla olmaması hər yerdə müşahidə olunurdu. Bu belə bir dövr idi ki, müxtəlif gizli təşkilatların anarxist fəaliyyəti üçün geniş meydan yaranmışdır. Bizim Şərqi Zaqafqaziyanın başına gəlmiş bəlalar həm "hakimiyyətin cinayətkar fəaliyyətsizliyi" nəticəsində, həm də çaxnaşmaların əsas xadimləri olan "Daşnaksutyun"un cinayətkar fəaliyyəti nəticəsində baş verə bilərdi. Bəs bu iki səbəbdən hansı əsas idi? Əlbəttə, ikincisi".

Rusiyanın Qafqazdakı canişini qraf İ.İ.Vorontsov-Daşkov həmin hadisələrə "neytral" qiymət verərək belə hesab edirdi ki, bu qırğının təqsirini tərəflərdən hər hansı birinin (ermənilərin və ya tatarların) üzərinə qoymaq mümkün deyil: "Bəzi hallarda (Bakı, Yelizavetpol) əvvəlcə tatarlar, başqa hallarda (Şuşa, Tiflis) ermənilər atəş açmışdı". Lakin bu halda məsuliyyət qondarma mərkəzi arbitrin üzərinə qoyulmalıdır. O, bir sıra səbəblər üzündən qarşıdurma üçün özünün nəzarət etdiyi müəyyən şəraiti qəsdən yatarmaqda maraqlı idi. Başlanğıcda həqiqətən belə idi.

Əhməd bəy Ağayev "Kaspi" qəzetinin səhifələrində haqlı olaraq yazırdı ki, rus qəzetləri əsasən ermənilərin öldürülməsi barədə və nadir hallarda tatarların öldürülməsi barədə xəbər verirdi: "Artıq üç aydır ki, başqa sözlə desək, oktyabrın 17-dən sonra Peterburq qəzetlərinin heç birində fevral qırğınından sonra müsəlmanlara ünvanlanmış uydurma və böhtanlara rast gəlmirik. Məşhur "üç gündən" sonra Bakıda düşmən tərəflər arasında sülh bərqərar olduqdan dərhal sonra bütün paytaxt qəzetlərinin müxbirləri həyəcan təbili vuraraq öz əsərlərini bizdə baş verən hadisələr haqqında yalan və qərəzli məlumatlarla doldurmağa başladılar".

(ardı var)

Eldar Əzizov

Ədalət.- 2011.- 16 fevral.- S. 6.