HƏYATIN DİBİNDƏN ÇIXAN MİLYONÇU

Bəşəriyyət yaradıldığı gündən mübarizədədir. Öncə həyatda mövcud olmaq üçün təbiətlə mübarizəyə başlayan insanlar bunun yolunu tədricən öyrəndilər. Bundan sonra anladılar ki, yaşamaq üçün lazım olan vasitələr, imkanlar çox olduqca, onlar daha yaxşı, daha rahat, daha fərqli ömür sürə bilirlər. Yaşam prinsiplərinin, yaşam fəlsəfəsinin bu mərhələsindən sonra xüsusi mülkiyyət meydana gəlməyə başladı. Ardınca da cəmiyyətin təbəqələşməsi baş verdi.

Yeni cəmiyyətin təşəkkül tapmasında, yeni düşüncə tərzinin meydana gəlməsində, yeni maraq dairələrinin yaranmasında insanlıq yüzilliklər boyu saysız-hesabsız dəyişikliyə uğrasa da bəzi qaydalar heç dəyişmədi. Onların forması inkişaf etdi, mahiyyəti isə olduğu kimi qaldı. Yəni, İnsanların sərvət, var-dövlət, pul... sahibi olmaq istəkləri, varlanmaq arzuları min illər boyu elə olduğu kimi də qaldı. Adamlar bunun üçün fürsət yaxalamaqdan, daha çox çalışmaqdan, hətta bundan ötrü cinayətə, yalana, fırıldağa, oğurluğa... əl atmaqdan belə çəkinmədi. Elə bu gün də bunlardan çəkinmir. Əslində təhlillər göstərir ki, insanlar ağıllarını daha çox əldə etmək, qazanmaq, sahib olmaq üçün işlədirlər. Bu yolda lap çox çalışanlar isə adlarını tarixə də yaza bildilər. Belə olmasaydı, çox yoxsul bir ailədə dünyaya göz açan Vanderbilti tanıyardılarmı?..

KORNELİUS

Kornelius Amerikanın Nyu-York ştatında Staten-Aylenddə anadan olanda 1794-cü ilin may ayının 27-i idi. O, ata-ananın dördüncü övladı olsa da sonuncu deyildi. Korneliusdan sonra ailədə daha dörd uşaq da dünyaya gəldi. Son dərəcə ehtiyac içərisində yaşayan ailə övladların doğuşuna heç yaxşı-yaxşı sevinə də bilmədi. Özü də bu həmin dövrlər idi ki, amerikalılar o illəri ölkənin çətin zamanları adlandırırdılar. İşsizlik, səfalət, kriminal ünsürlərin tüğyan etməsi... adi hala çevirilmişdi. Başlı-başını saxlasın prinsipi hökm sürürdü. Amma bütün bunlara baxmayaraq Vanderbiltlər uşaqlarının təhsil almasını istəyirdilər. Bunun üçün də hər birini məktəbə qoydular. Amma maddi cəhətdən bunun öhdəsindən gəlmək elə də asan məsələ deyildi.

Kornelius məktəbi atıb atasına yardım etməyə başlayanda onun 11 yaşı var idi. Pul qazanmaq üçün fərq qoymadan, yorulmadan gücü çatan bütün işləri görən bu yeniyetmə evə maddi yardım göstərirdi. Nyu-Yorkda dənizin qabarma və çəkilməsi ilə maraqlanan Kornelius öz marağı ucbatından bunun sirlərini öyrəndi. Bir qədər keçdikdən sonra dənizə olan həvəsi onu çəkməyə başladı. Elə atasının da işi dənizlə bağlı idi. Günlərin birində Kornelius anasına bildirir ki, evi tərk edəcək, çünki dənizçi olmaq qərarına gəlib. Hələ həddi-büluğa çatmayan övladından bu iddianı eşidəndə anası əvvəlcə təəccüblənmiş, amma onun fərasətinə bələd olduğu üçün oğluna iş təklifində bulunmuşdu. Kornelius fermalarındakı daşlı-qayalı 8 akr torpaq sahəsini təmizləməli, şumlamalı, bunun əvəzində anasından 100 dollar almalıydı. Kornelius bu təklifi tərəddüd etmədən qəbul etdi, vaxt itirmədən bu ağır işə girişdi. Və çox keçmədi o üzərinə düşən bütün işlərin öhdəsindən artıqlaması ilə gəldi. Lakin onun məqsədi heç də o deyildi ki, qazandığı pulu digər həmyaşıdları kimi hara gəldi xərcləsin.

BAŞLANĞIC

Kornelius illərlə dolaşdığı Nyu-York sahillərində tanış olduğu tanışları ilə əlaqə saxladı. Axtardı, öyrəndi. Nəhayət köhnə bir barja (çox kiçik, sadə qurluşlu gəmi) aldı, gecə-gündüz çalışıb onu qaydasına saldı. İndi qalırdı, pul verdiyi bu barja ilə qazanc əldə etməsi. Əslində Korneliusa çox düşünmək lazım gəlmədi də. Çünki o, gəmini almamışdan bildirdi ki, nə edəcək. Odur ki, gəmini körfəzə gətirərək hər adamdan 18 sent almaqla sərnişinləri Manhettendən Staten-Aylend arasında daşımağa girişdi. Və şansı da yaxşı gətirdi. Kornelius bir ildən sonra anasından aldığı borc pulu qaytardı, hətta min dollar ailəsinə maddi yardım da göstərdi. Onda 1811-ci il idi. İşləri yaxşı gedirdi. Bir neçə ildən sonra kiçik də olsa onun öz büdcəsi yaranmışdı. Və evlənmək qərarına gəldi. Xeyli vaxt idi qonşuluqda yaşayan qohumlarının qızı Sofi Consonu gözaltı eləmişdi. Əslində Korneliusu cəlb edən qızın iradəli, məqsədyönlü xarakterli olmasıydı. Odur ki, uzun-uzadı təhlillər aparmadan evləndi. Həqiqətən də Kornelius yanılmamışdı. Sofi də ona qoşularaq Korneliusun başlatdığı kiçik işin böyüməsi üçün əlindən gələni əsirgəmədi.

Bu kiçik Vanderbiltlər ailəsi rəqiblərindən fərqlənmək, gələn gəliri artırmaq üçün yeni yolla aramağa başladılar. Bundan ötrü sərnişinlərin daşındığı məntəqələrin birində kiçik bir mehmanxana satın aldılar. İndi onların sərnişinləri gecələmək istərkən əlavə vaxt itirmədən, axtarmadan yerlə də təmin olurdular. 1812-ci ildə ABŞ-la Böyük Britaniya arasında iki il sürəcək müharibə başladı. Bu yeni situasiya bir çox biznes adamını yerindən oynatsa da Kornelius özünü itirmədi. Vəziyyətdən istifadə edərək federal hökumətdən Nyu-York ətrafında yaradılmış müdafiə istehkamlarına dəniz daşınmalarını həyata keçirmək hüququnu aldı. Bu iş ona gəlir əldə etməklə yanaşı hökumətdə etibar da qazandırdı. Müharibədən sonra o, Qudzon çayı ilə daşınmaları həyata keçirməyə girişdi. 1817-ci ildə artıq həyatın dibindən gəlmiş bu gəncin 9 min dollar pulu var idi. Digərləri sərnişin daşımada artıq onu ciddi rəqib hesab edirdilər. Onu üstələməyə çalışırdılar. Bu üzdən də Korneliys Vanderbiltin gəliri ciddi şəkildə azalmağa başladı. Yeni texniki tərəqqinin köməyi ilə işində dönüş yarada biləcəyinə inanan Vanderbilt əlində olan yelkənli gəmiləri satmaqdan çəkinmədi. Sonra həmin pullara yeni bir gəmi alıb o dövrün tanınmış gəmi kompaniyalarının birinin sahibi Tomas Qibbonsla razılığa gələrək ayda 60 dollar əmək haqqına gəmi kapitanı kimi işlədi. Amma situasiyanı dəqiq dəyərləndirən Vanderbilt çox keçmədi ki, Qibbonsla bərabərhüquqlu ortaq ola bildi.

RƏQABƏTDƏN GƏLƏN PUL

Biznesində rəqiblərini aradan çıxarmaq üçün Kornelius Vanderbilt gəmisini Qudzona lisenziyasız qovmağa başladı. Bilet qiymətlərini başqalarınınkından ucuza endirərək müştəriləri özünə cəlb etdi. Amma o, biletdə itirdiklərini geri qaytarmağın yollarını da o düşünmüşdü. Belə ki, hər biletdə bir dollar itirən Vanderbilt gəmidəki barında içkilərin, qəlyanaltıların satışı hesabına itkilərinin yerini doldurmağa çalışdı. Amma bununla belə Kornelius ziyanı lazımınca qarşılaya bilmədi. Amma o anlayırdı ki, onun rəqibləri də bu rəqabətdə az pul itirmirlər. Ona görə dözməliydi. Və sonda onun hesablamaları bu dəfə də özünü doğrultdu. Belə ki, digərləri onunla razılıq əldə etməyə girişdilər. Digər gəmilər ona çayda işləməməsi üçün 100 min dollar verdilər. Bundan başqa, Qudzonda ən azı 10 il görünməməkdən ötrü 5 min dollar da əlavə pul ödədilər. Bununla da Kornelius Vanderbilt böyük biznesə girmək üçün imkanlar əldə etmiş oldu.

O, gəmilərini şimal istiqamətinə gətirdi. Boston, Hartford, Vaşinqton-Havanna arasında işləməyə başladı. Şübhəsiz ki, belə böyük işdə onun gəlirləri də böyüyürdü. 1829-cu ildə Vanderbilt işlərini daha da genişləndirmək üçün yeni gəmilər aldı. Artıq 1840-cı ildə Korneliusun naviqasiya biznes imperiyasındakı gəmilərin sayı yüzlərlə idi. Onun şəxsi əmlakı isə yarımmilyonu ötmüşdü. 1840-cı illərdə Koliforniyada qızıl tapılandan sonra Korneliusun sərvəti sürətlə artdı. Amma yeri gəlmişkən deyək ki, əldə edilən bütün bu zənginlik heç də onun keçmişi ilə olan sərhədi aradan götürə bilməmişdi. Milyonlar onun üzünə Nyu-Yorkun əsilzadələr aləminə olan qapılarını tam aça bilmədi. Hər dəfə kübar cəmiyyət onu məclislərə, iş görüşmələrinə dəvət edəndə Kornelius özünün çıxdığı dünyanın vərdişlərini, dənizçi kobudluğunu büruzə verirdi. Vanderbiltin malik olduğu sərvət o dövrlər üçün çox böyük olsa da onun hərəkətləri iş adamlarını, maqnatları təəccübləndirməkdəydi. O, açıq-aşkar nəinki özünün var-dövlətiylə, hətta qabalığı, biznesdən başqa hər bir sahədəki savadsızlığı ilə lovğalanırdı. Qəzetlərə verdiyi müsahibələrində - "Mən bütün həyatım boyu puldan ötrü dəli olmuşam. Onu əldə etmək üçün yeni-yeni üsulları fikirləşib tapmaq təhsil almaq üçün mənə macal verməyib" - deyərək açıq etiraflarda bulunurdu.

Doğma Steyten-Aylenddə tikdirdiyi təmtəraqlı, amma çox zövqsüz üçmərtəbəli saray onun kim olduğunun göstəricisi idi. Amerikadakı elita bütün bunlara gülüşlə yanaşsa da Vanderbiltin bacarığını qəbul etmək məcburiyyətində idi. Kartof çipsini kəşf edilməsi və vaxtında onun istehsalı Korneliusa milyonlarla dollar gəlir gətirdi. Hətta bununla bağlı qəribə bir əhvalat da danışırlar. 1853-cü ildə Kornelius otellərin birində nahar etmək üçün restorana düşür. Ondan ötrü hazırlanmış kartofun qalınlığından razı qalmayan Vanderbilt yeməyi geri qaytarır və tapşırır ki, kartof dilimlərini yaxşıca qızartsınlar. Varlı müştərini, artıq Amerikada tanınmaqda olan maqnatı razı salmaq üçün aşpaz Kram kartof dilimlərini bacardıqca nazik doğrayıb daha çox yağ əlavə etməklə yaxşıca qızartmış və üstünə də duz səpmişdi. Korneliusun bu çox xoşuna gəlmişdi. Bu təamın üzərində işləyib ondan yaxşı pul qazana biləcəyinə inanmışdı. Və belə də olmuşdu. Düzdü, kartoflu çipsinin patentləşdirilməsindən və gələn puldan həmmüəllif hesab olunan Corc Krama da kifayət qədər böyük məbləğ pul ödəmişdi.

MAQNATA ÇEVRİLƏN ADİ ADAM

İllər ötdü, Kornelius Vanderbilt Amerikanın ən varlı, ən mötəbər milyonçularından birinə çevrildi. 1850-ci illərdə artıq onun varidatının 11 milyon dolları ötdüyü bildirilirdi. Hər bir gəlir gətirə biləcək şeydən bacarıqla istifadə etmək, lazım gələndə müəyyən yerlərə sərmayə yatırmaq, puldan pul düzəltmək Vanderbiltin qeyri-adi biznesmen fərasəti idi. Lakin o, 60 yaşına çatanda daha işləmək, milyonların üstünə milyonlar gətirmək üçün qaç-qova davam etmək istəmədi. Kornelius nəhayət dincəlmək, sakit həyat tərzi keçirmək qərarına gəldi. Özünə o dövr üçün ən nəhəng və ən konfortlu bir okean yaxtası - "Şimal ulduzu"nu düzəltdirdi. Bu gəminin dəyəri yarım milyon dollar məbləğində dəyərləndirilirdi ki, bu da həmin dövr üçün inanılmaz bir xərc idi. O bütün ailə üzvləri və dostları ilə birlikdə Avropa sahillərinə səyahətə çıxdı. Amma vətənə qayıtdıqdan sonra özünü biznesdən tam ayıra bilmədi. Nəhayət Kornelius Vanderbilt Amerikanın dəmiryollarını, gəmiçilik imperiyasını genişləndirərək yeni-yeni aksiyalara, istehsal sahələrinə, nəqliyyat vasitələrinə yiyələndi.

BU DA SON...

Biznesə küçələrdən başlamış, kasıb, çoxuşaqlı bir ailənin övladı Kornelius Vanderbilt həyatının sonunda artıq Amerikanın ən varlı adamı hesab edilirdi. Onun sərvəti 140 milyon dolları haqlamışdı. Onu Amerika kimi bir ölkənin "Dəmiryollar kralı" adlandırırdılar. "Yeni dünyan"nın iki-üç ən varlı bosslarından biri idi. Amma övladlarından heç birinin biznes işinə maraq göstərməməsi bu böyük maqnatı həmişə narahat edirdi. Təkcə böyük oğlu Uilyam Henri Vanderbilt nisbətən bu işə meyilli görünürdü. Bu üzdən də o sərvətinin əsas hissəsini Uilyama qoymağa qərar verdi. Bir də xeyriyyə işlərinə pullar ayırdı. 1873-cü ildə Naşvilldə Mərkəzi Universitetin yaradılması üçün (sonradan Vanderbild Universiteti adlandı) bir milyon dollar verdi.

Kornelius 1877-ci ildə yanvar ayının 4-də gecə-gündüz çalışıb sərvət yığdığı dünyaya Nyu-Yorkda əlvida dedi. Oğlu Uilyam Henri atasının biznesini davam etdirdi, hətta müəyyən dövrlərdə həmin varidatı iki qat artıra da bildi. Amma dünyanın əzəli və əbədi qanunlarından biri - həyatda heç nə əbədi deyil - burada da özünü bir daha təsdiqlədi. Kornelius Vanderbiltin oğlu toplanmış puldan şöhrətdən istifadə edə bilsə də nəvələri bunu bacarmadılar. İndi o nəhəg biznes imperiyasından yalnız bir muzey, bir də vaxtıyla yaxtalarda düzənlənən qəbullardan, təmtəraqlı gecələrdən bəhs edən xatirələr qalıb. Hazırda milyonçuların sırasında Vanderbiltlərdən bir şəxs belə yoxdur.

BABƏK YUSİFOĞLU

Ədalət.- 2011.- 22 fevral.- S. 5.