"DİFAİ"
PARTİYASININ YARANMASI
(Əvvəli
ötən saylarımızda)
Müəllif bu
kitabında erməni millətçi təşkilatlarının
terrorçu fəaliyyətinə cavab olaraq Azərbaycanda ilk
milli təşkilat "Difai" (Müdafiə)
Partiyasının yaradılması və fəaliyyəti
tarixi tətbiq edilir. Ən müxtəlif mənbələrdən
cəlb edilmiş zəngin faktiki materialın təhlili və
ümumiləşdirilməsi əsasında bu mövzunu
ideoloji ehkamlardan və milli-subyektiv baxışlardan
asılı olmadan işıqlandırmağa cəhd
edilmişdir. Əsərdə "Difai"nin fəaliyyəti
erməni-azərbaycanlı ziddiyyətlərinin
yaranmasının ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri
fonunda nəzərdən keçirilir. Çar
Rusiyasının XVIII əsrin birinci rübündən
başlayaraq Cənubi Qafqaza hərbi-siyasi ekspansiyası bu
ziddiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Həmin
siyasətin həyata keçməsində erməni amilinə
imperiyanın regionda sosial dayağı və müsəlman
dövlətləri olan Türkiyə və İrana
qarşı mübarizə xristian forpostu rolu
ayrılırdı. Məhz bu siyasət nəticəsində
XX əsrin əvvəlində erməni-azərbaycanlı
ziddiyyətləri kuliminasiya nöqtəsinə çataraq,
açıq qanlı qarşıdurmaya çevrilmişdir. Azərbaycanlı
əhalinin erməni terrorundan qorunmasında "Difai"
Partiyasının rolunu obyektiv və əsaslandırılmış
şəkildə işıqlandırılması zərurəti
müasir dövrdə bu araşdırmanın əhəmiyyətini
və aktuallığını şərtləndirir.
Partiyanın
proqramından göründüyü kimi, "Difai"
partiyası öz fəaliyyətinin xarakterinə və
taktikasına görə çar Rusiyası ərazisində fəaliyyətə
başlamış o biri siyasi partiyalardan bir qədər fərqlənirdi.
Digər siyasi partiyalar milli məsələdə, milli
dövlət quruculuğu məsələlərində konkret
siyasi tələblər irəli sürür, seçkilərdə
iştirak yolu ilə fəal siyasi mübarizə
aparırdı. "Difai" isə ciddi konspirasiya şəraitində
fəaliyyət göstərir, mədəni tərbiyə
işinə, xalq qüvvələrinin konkret şəxslərlə,
yerli çar adminstrasiyasının ali vəzifəli nümayəndələri
və ya təşkilatlar ilə ("Daşnaksutyun" kimi)
mübarizədə sıx birləşməsi və təşkilatlanması
məsələsinə daha çox diqqət yetirirdi.
Yelizavetpol qubernatorunun 19 avqust 1907-ci il tarixli raportu buna
sübutdur. Qubernator həmin raportda qeyd edirdi ki, "Difai"
partiyası cəmiyyətin geniş təbəqələri
arasında hələlik heç bir siyasi tələb irəli
sürmür. Lakin sonradan aydın oldu ki, bu, partiya rəhbərlərinin
düşünülmüş taktikası idi. Onlar mərkəzi
hökuməti qorxutmaq üçün prespektiv
planlarını bəyan etmirdilər. Partiya əsasən
formalaşdıqdan sonra isə siyasi ideyalar: ilk müstəqil
türk dövlətinin yaradılması ideyası ön plana
keçdi. Bu, "Difai"ni Azərbaycanda ilk milli siyasi
partiya hesab etməyə əsas verir. Qubernator eyni zamanda
hökuməti ehtiyatlı olmağa
çağırırdı: "Güman edirəm ki,
yaxın gələcəkdə bu partiya geniş inzibati, mənəvi
və məhkəmə özünüidarəsi məsələləri
ilə məşğul olacaq və çox güman ki, gələcəkdə
Qafqazın və Zaqafqaziyanın müsəlman vilayətlərinin
muxtariyyətini təbliğ etməyə
başlayacaqdır".
Rəsmi sənədlərdən
göründüyü kimi, əksər hallarda partiya
üzvlüyünə əhalinin orta və aşağı
siniflərinin mənsub olan şəxslər: tacirlər, kəndlilər,
tələbələr və sərbəst peşə sahibləri
- həkimlər, öz liberal baxışları ilə
tanınmış vəkillər qəbul edilirdi. Şəriət
ideyalarının təbliğ edilməsi onu göstərirdi
ki, ruhanilər arasında da bu partiyanın tərəfdarları
vardı. Bəylərin və xanımların, yəni müsəlman
zadəganlarının nümayəndələrinin partiyaya
daxil olması isə çətin idi, çünki
"Difai" partiyası onları xalqın zülmkarları,
rus hökumətinin tərəfdarları hesab edirdi. Bu fikirlər
"Difai" partiyası rəhbərlərinin, bəzi
tarixçilərin təsvir etməyə
çalışdıqları kimi panislamizm və pantürkizim
ideyalarına deyil, o dövrdə populyar olan sosial-demokratiya
ideyalarına sadiq olmasını təsdiq edir. Nəzərə
almaq lazımdır ki, partiya öz son məqsədlərinə
nail olmaq üçün cəmiyyətin bütün sosial təbəqələrinin
əhvalını və istəyini nəzərə almalı
və bunu öz rəsmi proqramlarında əks etdirməli
idi. Partiya diyarda zemstvo
özünüidarəsi təsis etmək, həmçinin
1870-ci ilin məhkəmə islahatından sonra mərkəzi
Rusiyada olduğu kimi məhkəmə müəssisələrini
yenidən təşkil etməyi nəzərdə tutulurdu.
Görünür, həmin proqramın tam variantı
partiyanın ən iri bölməsi olan "Qarabağ Birlik Məclisi"nin
1907-ci il oktyabr ayında dərc etdiyi və partiya üzvləri
üçün rəhbər sənəd olan proqram idi. Bundan
əlavə, proqramın əsas müddəaları
"Difai"nin proklamasiyalarında öz əksini
tapmışdır.
Səciyyəvi
haldır ki, bolşeviklər dərhal "Difai"nin
yaradılmasını öz mətbuat səhifələrində
pisləməyə başladılar. Hümmətçi
bolşeviklərin "Təkamül" qəzeti
yazırdı ki, millətlərarası münaqişələrdə
həm müsəlman, həm də erməni millətçiləri
guya bərabər dərəcədə təqsirkar
olduğuna görə bizim "bir "Daşnaksutyun"la
birləşərək o birisinə qarşı
çıxış etməyimiz yaraşmaz. Biz onlara ciddi
müqavimət göstərməliyik". Qəzetin başqa
bir nömrəsində deyilir: "Biz təkcə
"Daşnaksutyun"a qarşı deyil, həm də
"Daşnaksutyun"a oxşayan müsəlman burjua
qruplaşmalarına qarşı çıxış edirik.
"Difai" partiyası Qafqaz xalqlarının
azadlığının və müstəqilliyinin müdafiəsi
işində erməni daşnaksakanları və gürcü
federalistləri ilə həmrəydir və onların yolu ilə
gedir". Burada biz yenə təcavüzkara və onun
qurbanına eyni münasibətin, qondarma bərabər təqsir
prinsipinin şahidiyik. Bolşeviklər münaqişənin
mahiyyətindən qəsdən yan keçərək həm
"Daşnaksutyun"a, həm də "Difai"
partiyasına qarşı mübarizə aparmağa
çağırırdılar.
Qeyd etdiyimiz kimi,
partiyanın mərkəzi komitəsi Bakıda yerləşirdi.
Polis məruzələrində MK üzvləri arasında
aşağıdakıların adları çəkilir - 1) Əhməd
bəy Ağayev - "İrşad" qəzetinin redaktoru; 2)
Qarabəy Qarabəyov - həkim, "Hümmət" təşkilatına
mənsub idi və eyni zamanda "Difai"nin üzvü idi;
3) Məmmədhəsən Hacınski; 4) İsa bəy
Aşurbəyov - Ağayevin ən yaxın məsləkdaşı,
onun sağ əli: agentura məlumatlarına görə
"İrşad" qəzeti əsasən Aşurbəyovun
vəsaiti hesabına saxlanırdı; 5) Behbud Cavanşirski; 6)
Niftalı bəy Behbudov.
Gördüyümüz
kimi, "Difai"nin Mərkəzi Komitəsinə başqa
partiyaların üzvləri də daxil idi. O dövrdə bu
hal çox səciyyəvi idi. Bir sıra partiya xadimləri
bir təşkilatdan digərinə keçir, ya da eyni vaxtda
bir neçə partiyanın üzvü olurdular. Sonradan eyni mənzərəni
"Müdafiə" partiyasında da müşahidə etmək
olardı. Gəncə, Zəyəm, Qazax, Borçalı və
başqa mahallarda "Difai"nin keçmiş üzvlərinin
bəziləri "Müdafiə partiyasının üzvləri
olmuşlar. X.Məmmədov arxiv məlumatlarına istinadla
göstərir ki, M.Ə.Rəsulzadə də "Difai"
partiyasının üzvləri sırasında olmuşdur.
"Difai" partiyası daim təqiblərə məruz
qalır, hakimiyyət orqanları onu müşahidə
altında saxlayırdı. Buna görə o, leqal xeyriyyə cəmiyyətlərinin
himayəsi altında Mərkəzi Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti
adı ilə fəaliyyət göstərməyə məcbur
idi.
Ə.Ağayev müstəsna
olmaqla Bakıdakı MK üzvlərinin "Difai"də
iştirakı kifayət qədər formal xarakter
daşıyırdı, çünki partiyanın əsas fəaliyyəti
Bakının hüdudlarından kənarda cərəyan
edirdi. Qısa müddətdə o, Azərbaycanın qərb qəzalarını
- Şüşa, Zəngəzur, Qaryagin, Cavanşir qəzalarını
və Gəncə şəhərini əhatə etmişdi.
İ.Bağırova öz təqdimatında arxiv məlumatları
əsasında müəyyən etmişdir ki, partiya üzvlərinin
ümumi sayı 1000 nəfərdən çox olmuşdur. Bu
nəticələr ona əsaslanırdı ki, əvvələn,
partiyanın yerli (qəza) komitələrinə 7-15 nəfər
daxil idi. Təxminən eyni sayda (6 nəfərdən 17 nəfərə
qədər) təbliğatçı olurdu. İkincisi,
partiya komitələrinin 7 şəhərdə - Şuşa,
Gəncə, Ağdam, Bərdə, Yevlax, Qaryagin və Cəbrayılda
fəaliyyət göstərdiyini nəzərə alsaq,
Bakı da daxil olmaqla, partiya fəallarının ümumi sayı
160 nəfər idi. Bundan əlavə hər bir komitənin
döyüş drujinası vardı. Belə drujinalardan ən
böyüyünün say tərkibi məlumdur - Şuşa
döyüş drujinası 400 nəfərdən ibarət
idi. O biri komitələrdə döyüşçülərin
sayının bir neçə dəfə az (50 nəfərdən
100 nəfərə qədər) olduğunu fərz etsək,
həmin komitələrdə 1907-ci ildə cəmi 900-ə
yaxın üzv olmalı idi. Beləliklə, "1917-ci ilə
qədər "Difai" istər say tərkibinə görə,
istərsə də kütlələrə təsir qüvvəsinə
görə, Azərbaycanın ən iri partiyası idi".
(ardı var)
Eldar Əzizov
Ədalət.- 2011.- 22 fevral.- S. 6.